Για πάρα πολλά χρόνια ο Νίκολα Τέσλα είχε πέσει στην απόλυτη αφάνεια, το όνομά του ήταν παντελώς άγνωστο στους περισσότερους, συχνά άκουγες ιστορίες γι' αυτόν που συνδέονταν με θεωρίες συνωμοσίας και αφορούσαν τους λόγους που το έργο του είχε αγνοηθεί σε τόσο μεγάλο βαθμό. Οπωσδήποτε κάποιοι από αυτούς πιθανόν να ίσχυαν, ωστόσο η αλήθεια είναι ότι η διάνοιά του έχει παίξει καθοριστικό ρόλο στη ζωή μας από τον 20ό αιώνα μέχρι σήμερα. Το βέβαιο είναι ότι στην εποχή του ήταν τόσο διάσημος ώστε αποτελούσε ένα από τα πλέον αμφιλεγόμενα πρόσωπα της δημόσιας σφαίρας της Αμερικής.
Δεν θα μπορούσε να είναι διαφορετικά. Τα δεδομένα μιλάνε από μόνα τους: είχε καταθέσει περισσότερα από 700 διπλώματα ευρεσιτεχνίας σε 35 χώρες, ενώ όλοι αναγνώριζαν ότι οι εφευρέσεις του διευκόλυναν και βελτίωναν την καθημερινότητα, ότι οι ανακαλύψεις του και η ευρύτερη εφαρμογή τους είχαν έναν μόνο στόχο, να ευεργετηθούν οι άνθρωποι.
Αυτό δεν το καλοέβλεπαν οι εταιρείες, που αποσκοπούσαν στο εύκολο κέρδος. Γι' αυτό σύντομα βρέθηκε στο περιθώριο. Πέθανε το 1943 μόνος, χωρίς τιμές και δόξες, ενώ θα μπορούσε να κολυμπάει στα πλούτη, εάν φυσικά είχε διεκδικήσει τα δικαιώματα όλων των ευρεσιτεχνιών του.
Παρ' όλα αυτά, την ίδια χρονιά η αμερικανική Δικαιοσύνη τού αναγνώρισε την εφεύρεση του ασύρματου που είχε σφετεριστεί ο Μαρκόνι, ενώ όταν πέθανε οι μυστικές υπηρεσίες κατέστρεψαν όλα του τα έγραφα ως άκρως απόρρητα.
Συχνά η δράση αποκαλύπτεται μέσα από το σκοτάδι που άλλοτε αποθεώνει τον Γκρέγκορ/Τέσλα και άλλοτε τον βυθίζει σε ένα ψυχολογικό αδιέξοδο. Μόνιμοι σύμμαχοί του, τα πουλιά! Αυτά είναι πάντα εκεί, με αυτά επικοινωνεί, καθώς με τους ανθρώπους συχνά αυτό είναι αδύνατο.
Εδώ και περίπου δέκα χρόνια τα πράγματα έχουν αλλάξει, ο Τέσλα παίρνει τη ρεβάνς και το όνομά του είναι ξανά παντού! Αποτελεί πια διεθνές ίνδαλμα και η μορφή του βρίσκεται από πίνακες ζωγραφικής μέχρι χαρτονομίσματα και γραμματόσημα.
Στην πατρίδα του, τη Σερβία –απ' όπου μετανάστευσε στην Αμερική το 1884–, θεωρείται κάτι σαν εθνικός ήρωας κι αυτό το καταλαβαίνει κανείς με το που προσγειώνεται στο Βελιγράδι, καθώς το αεροδρόμιο φέρει το όνομά του. Στο μουσείο που είναι αφιερωμένο σε εκείνον εκτίθενται οι επιστολές 73 διεθνών προσωπικοτήτων που εγκωμιάζουν το φαινόμενο «Νίκολα Τέσλα».
Το γεγονός ότι ο πλέον διάσημος δισεκατομμυριούχος της εποχής μας, ο Ίλον Μασκ, έχει ονομάσει την εταιρεία του Tesla Motors, ήταν αρκετό για να διαδοθεί το όνομά του ξανά ανά την υφήλιο και να εντυπωθεί στη συλλογική μνήμη. Το 2003 η Ουνέσκο συγκέντρωσε τα αρχεία του στον Διεθνή Κατάλογο της Μνήμης του Κόσμου, καθιστώντας το έργο του Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς.
Χάρη και σε αυτά τα αρχεία ο βραβευμένος με το ύψιστο γαλλικό βραβείο, το Goncourt («Je m’en vais», 1999), Γάλλος συγγραφέας Ζαν Εσνόζ γράφει το 2010 το μυθιστόρημα «Αστραπές», μια «βιογραφία» του Νίκολα Τέσλα με αρκετά μυθοπλαστικά στοιχεία.
Το 2016 η Opéra Comique του Παρισιού τού προτείνει συνεργασία, δίνοντάς του την ελευθερία να γράψει ένα λιμπρέτο με θέμα δικής του επιλογής. Εκείνος αποφασίζει να διασκευάσει το βιβλίο του για τον Τέσλα, γράφοντας ένα νέο λιμπρέτο με τον ίδιο τίτλο, «Οι αστραπές» (Les Éclairs). Εκείνο που ήταν ακόμα πιο παράδοξο ήταν το γεγονός ότι το λιμπρέτο προηγήθηκε της μουσικής σύνθεσης, καθώς δεν είχε βρεθεί ακόμα ο συνθέτης.
Τρία χρόνια αργότερα η Opéra Comique ανέθεσε στον συνθέτη Φιλίπ Ερσάν να γράψει μια όπερα πάνω στο λιμπρέτο του Εσνόζ. Στις 2 Νοεμβρίου 2021 αυτό το «παιγνιώδες δράμα», όπως το χαρακτήρισαν, ανεβαίνει σε σκηνοθεσία του Κλεμάν Ερβιέ-Λεζέ και διεύθυνση ορχήστρας την Αριάν Ματιάκ. Αυτή ακριβώς η όπερα παρουσιάζεται για πρώτη φορά εκτός Γαλλίας, στην Αθήνα, χάρη στη συνεργασία της Opéra Comique με την Εθνική Λυρική Σκηνή, στην κεντρική αίθουσα Σταύρος Νιάρχος. Οι ρόλοι έχουν ανατεθεί αποκλειστικά σε Έλληνες και Ελληνίδες μονωδούς.
Ο Έλληνας αρχιμουσικός Ηλίας Βουδούρης διευθύνει την ορχήστρα, την αναβίωση της σκηνοθεσίας έχει αναλάβει η Γαλλίδα σκηνοθέτρια Κλερ Πασκιέ, τα σκηνικά υπογράφει η Ορελί Μαέστρ, τα κοστούμια η Καρολίν ντε Βιβέζ και τους φωτισμούς ο Μπερτράν Κουντέρ. Τους ρόλους ερμηνεύουν οι Χάρης Ανδριανός, Νεφέλη Κωτσέλη, Γιάννης Καλύβας, Χρύσα Μαλιαμάνη, Γιάννης Σελητσανιώτης, Μάριος Σαραντίδης, Μιχάλης Πλατανιάς, Γιάννης Σταματάκης, Παναγιώτης Παντούλιας, Βασίλης Κωτσικογιάννης, Νεκτάριος Σαμαρτζής, Χρήστος Λάζος, Θεόδωρος Μωραΐτης. Τη χορωδία της ΕΛΣ διευθύνει ο Αγαθάγγελος Γεωργακάτος.
Οι «Αστραπές» ακολουθούν την πορεία του Νίκολα Τέσλα –που στην όπερα ονομάζεται Γκρέγκορ– από το ταξίδι του με πλοίο προς τον Νέο Κόσμο και τη στιγμή που φθάνει στη Νέα Υόρκη μέχρι τα επόμενα πενήντα χρόνια της μεγάλης αναγνώρισης αλλά και των πολλών προσωπικών περιπετειών, που έφτασαν μέχρι την απόλυτη απαξίωση και απομόνωση. Έτσι, ενώ ο Γκρέγκορ αρχικά φαίνεται στοιχειωμένος από τα οράματά του, καθώς θέλει να αναπτύξει τις χρήσεις του ηλεκτρισμού με επαναστατικό τρόπο, κάνει το «λάθος» να δώσει προτεραιότητα στην επιστήμη και όχι στο κέρδος.
Ο Tόμας Έντισον, ο οποίος αποτελεί το προσωπικό του ίνδαλμα, πολύ γρήγορα, και αφού πρώτα τον εκμεταλλευτεί, γίνεται ο μεγαλύτερος εχθρός του, ενώ αργότερα και οι βιομήχανοι τον «λεηλατούν» και απομακρύνονται από τις εφευρέσεις του.
Η κοινή γνώμη διχάζεται: οι περισσότεροι άνθρωποι αναγνωρίζουν όλα όσα έχει κάνει για την ευημερία και την πρόοδο, πολλοί φίλοι του όμως τον εγκαταλείπουν, άλλοι αδυνατούν να τον καταλάβουν, οι γυναίκες που συνδέονται συναισθηματικά μαζί του δεν καταφέρνουν να τον συγκινήσουν, ώστε να τον «σώσουν», εν τέλει βρίσκει καταφύγιο στο θέαμα των αστραπών, στην παρέα των πουλιών και στην αναζήτηση επικοινωνίας με το Διάστημα. Η κατάληξη θα είναι τραγική.
Το σκοτεινό και μάλλον μίνιμαλ σκηνικό της παράστασης με τους φωτεινούς όγκους των κτιρίων της Νέας Υόρκης της εποχής της Βιομηχανικής Επανάστασης και των αρχών του 20ού αιώνα υπογραμμίζει τη σχέση του κεντρικού ήρωα με το φως και τον ηλεκτρισμό. Συχνά η δράση αποκαλύπτεται μέσα από το σκοτάδι που άλλοτε αποθεώνει τον Γκρέγκορ/Τέσλα και άλλοτε τον βυθίζει σε ένα ψυχολογικό αδιέξοδο. Μόνιμοι σύμμαχοί του, τα πουλιά! Αυτά είναι πάντα εκεί, με αυτά επικοινωνεί, καθώς με τους ανθρώπους συχνά αυτό δεν είναι δυνατό.
Ο συνθέτης Φιλίπ Ερσάν που προέρχεται από τη γαλλική αβανγκάρντ (λάτρης του Μπουλέζ και του Ξενάκη) έχει στο ενεργητικό του δύο ακόμα όπερες [«Ο πύργος των Καρπαθίων» (1992) και «Ο μαύρος μοναχός» (2006)], ενώ είναι περισσότερο γνωστός από συνθέσεις για χορωδία, ορχήστρα, μουσική δωματίου, μπαλέτο, θέατρο, κινηματογράφο κ.ά. Ασχολήθηκε με τη σύνθεση της όπερας «Οι Αστραπές» κατά την περίοδο της πρώτης καραντίνας. Δούλευε στο στούντιό του στη Μονμάρτη, σε στενή συνεργασία με τον συγγραφέα και λιμπρετίστα.
Λέει σχετικά: «Χρειάστηκε να κόψουμε κάποια σημεία γιατί αρχικά είχε μεγάλη διάρκεια και έπρεπε να συντομεύσουμε κάποιες σκηνές. Εγώ δεν είμαι της όπερας, έχω γράψει μόλις τρεις μαζί με αυτήν –και μία πρωτόλεια μονόπρακτη– μέσα σε διάστημα τριών δεκαετιών, ενώ η επόμενη που ετοιμάζω θα παρουσιαστεί το 2028. Οι πρώτες μου ήταν κάπως μελαγχολικές και περισσότερο στατικές σε σχέση με τις "Αστραπές" που έχουν πολλή δράση και πολύ κόσμο επί σκηνής. Οι άριες είναι σχετικά μικρές, όχι σαν τις κλασικές που γνωρίζουμε από την παραδοσιακή όπερα. Εδώ έχω μπολιάσει τη μουσική μου με λίγο από Μπρόντγουεϊ, μελωδίες που παραπέμπουν στην τζαζ, στην ποπ και στη βαλκανική μουσική ως αναφορά στη χώρα προέλευσης του Τέσλα. Ακόμα και από ιρλανδικά τραγούδια της ταβέρνας και κάλαντα έχω επηρεαστεί. Πρόκειται για "λαϊκές" μουσικές που πλουτίζουν την όπερα και αναδεικνύουν πτυχές των χαρακτήρων της ιστορίας. Υπάρχει και χιούμορ, και χαρά, που όμως οδηγούν στη λύπη, καθώς το τέλος δεν είναι παρά η αποτυχία του Γκρέγκορ/Τέσλα».
«Στην εποχή μας ανά πάσα στιγμή μπορείς να σηκώσεις το τηλέφωνο και να μιλήσεις με τον συνθέτη. Όπως και στην Opéra Comique στο Παρίσι η παράσταση ανέβηκε με μεγάλη ελευθερία, έτσι κι εδώ είχα το ελεύθερο να διαμορφώσω τους χαρακτήρες βάσει των Ελλήνων ερμηνευτών. Οπότε κάποιοι είναι πιο κοντά στην αρχική βερσιόν και άλλοι λιγότερο», εξηγεί η Κλερ Πασκιέ, η σκηνοθέτρια που ήρθε στην Αθήνα για να αναβιώσει τη σκηνοθεσία του Κλεμάν Ερβιέ-Λεζέ.
Για την επιλογή του συγγραφέα να μετατρέψει το μυθιστόρημά του σε λιμπρέτο λέει ότι η διεύθυνση της Opéra Comique ήταν ιδιαίτερα ικανοποιημένη, καθώς το κτίριο όπου στεγάζεται ήταν η πρώτη όπερα που ηλεκτροδοτήθηκε στην Ευρώπη (αίθουσα Φαβάρ, 1898).
«Η όπερα αυτή είναι βέβαια βασισμένη στη ζωή και το έργο του Τέσλα, αλλά θέτει και πολλά άλλα ερωτήματα για τη σχέση της κοινωνίας με την πρόοδο· πώς οι νέες αυτές εφευρέσεις μάς επηρεάζουν· πώς αντιμετωπίζουμε ως κοινωνία τις νέες προκλήσεις, όλα όσα η επιστήμη και οι εφευρέτες φέρνουν στη ζωή μας· πώς αντιδράμε απέναντι στις νέες προοπτικές. Ο Τέσλα εφηύρε τόσες μηχανές που ο κόσμος άλλαξε μετά από αυτόν, σε σημείο που δεν κατανοούμε πια πώς η τεχνολογία καθορίζει τη ζωή μας. Πώς απαντάμε σε όλα αυτά, είτε ατομικά είτε συλλογικά, ως κοινωνία; Επιτάχυνε τις εξελίξεις στην εποχή του. Συχνά αδυνατούμε να αντιδράσουμε, καθώς όλα συμβαίνουν πολύ γρήγορα. Ως ανθρωπότητα βρισκόμαστε για μία ακόμα φορά μπροστά σε έναν νέο, υπό διαμόρφωση κόσμο».
Και συνεχίζει: «Η ιστορία έριξε στη λήθη για πολλά χρόνια τον Τέσλα, αλλά στην εποχή του ήταν τρομερά διάσημος. Πανέξυπνος, πολύ όμορφος άντρας, η υψηλή κοινωνία τον καλούσε στα πάρτι, όλοι τον λάτρευαν. Για πολλούς ήταν ο θεός τους. Στην όπερα ακολουθούμε τον Γκρέγκορ κατά τη διάρκεια πενήντα χρόνων χωρίς να αλλάζει οπτικά. Εύθραυστος ων, σταδιακά χάνεται, γίνεται αλλόκοτος και χάνει το παιχνίδι της ζωής».
Ο Χάρης Ανδριανός, που ερμηνεύει τον Γκρέγκορ, είναι ενθουσιασμένος που παίζει σε μία ακόμα σύγχρονη όπερα, καθώς ήδη συμμετείχε στην Ιταλία στη «Rafa in the sky» του Lamberto Curtoni, όπερα εμπνευσμένη από τη Ραφαέλα Καρά, ενώ είναι και στη διανομή του μιούζικαλ «Ευαγγελισμός» του Άγγελου Τριανταφύλλου στο Εθνικό Θέατρο.
Για τις «Αστραπές» λέει: «Είναι πολύ κοντά στην όπερα, ο ρόλος του Γκρέγκορ είναι γραμμένος για βαρύτονο, η ενορχήστρωση είναι κλασικής ορχήστρας, δεν υπάρχουν όργανα που να ενισχύονται ηλεκτρικά, άρα μιλάμε για κλασική παραγωγή όπερας που όμως φλερτάρει με είδη όπως το μιούζικαλ, η τζαζ, οι σέρβικες μουσικές. Έχει μια ελευθερία και μια θεατρικότητα που θυμίζει μιούζικαλ, αλλά δεν είναι καθόλου μιούζικαλ, εν τέλει είναι όπερα. Έχεις τρεις άριες, κάθε πράξη ξεκινάει με μία. Η πρώτη πράξη, που ο Γκρέγκορ μπαίνει στο πλοίο, ξεκινάει με άρια και μετά έρχεται η χορωδία, το ίδιο η δεύτερη πράξη στη σκηνή με τα πουλιά, και η τρίτη, στο Κολοράντο. Αυτό που εμένα με γοήτευσε είναι το ότι θυμίζει κινηματογράφο. Η μία μουσική ακολουθείται από μια άλλη, το έργο έχει τέτοια ταχύτητα που το κάνει σύγχρονο.
Βλέπουμε πενήντα χρόνια ζωής του ήρωα. Δεν τον βλέπεις να γερνάει, οι αλλαγές δηλώνονται με την αρχιτεκτονική, τα φώτα, τα κοστούμια. Ξεκινάει ασπρόμαυρο και με μια διάθεση γκρίζα, αλλά, σιγά σιγά, έρχονται τα χρώματα, τα ρούχα των γυναικών προς το τέλος γίνονται τόσο φωτεινά, πράσινα και κίτρινα. Ο δικός μου ρόλος ξεκινάει με τα όνειρα και τις ελπίδες ενός μετανάστη που φτάνει στην Αμερική για να συναντήσει το είδωλό του, τον Έντισον, και όντως τα καταφέρνει. Στην πορεία απογοητεύεται, έρχεται σε σύγκρουση με όλα τα συμφέροντα. Παραμένει πιστός στις αξίες του, στη διάθεσή του να σώσει την ανθρωπότητα. Έχει μια τρέλα, βλέπουμε τη διάνοιά του να χάνεται, προτιμάει να μιλάει με τα πουλιά, να επικοινωνεί με το Διάστημα. Στο τέλος με συγκινεί πάρα πολύ το ότι ενώνεται με τα πουλιά και τις αστραπές, επιλέγει να φύγει.
Βέβαια, δεν είναι η βιογραφία του Τέσλα, αλλά η ζωή ενός alter ego του που ονομάζεται Γκρέγκορ. Χαρακτηριστικό είναι ότι ενώ οι σχέσεις του με τις γυναίκες ήταν ανύπαρκτες, για τις ανάγκες της όπερας, που τον ήθελαν να συνομιλεί με μια μέτζο και μια σοπράνο, φτιάχτηκαν και γυναικείοι ρόλοι».
Εθνική Λυρική Σκηνή: «Οι αστραπές» | Greek National Opera: Les Éclairs
Περισσότερες πληροφορίες για την παράσταση «Οι αστραπές» εδώ.
Πηγή: «Πορτρέτο του Τέσλα ως δαμαστής αστραπών» της Σοφίας Περόβιτς
