Η μικρόσωμη, ζωηρή, ευγενική γυναίκα που συναντάμε στο μέγαρο Τσικρίκη, στην καρδιά του Βόλου, ακτινοβολεί από χαρά. Το όνομά της είναι Κατερίνα Παπαγεωργίου-Bellasi και η δωρεά στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας 230 έργων τέχνης σπουδαίας ποιότητας και ιστορικής αξίας έχει κάθε λόγο να την κάνει υπερήφανη.
Έχουμε φτάσει στον Βόλο για την πρώτη παρουσίαση στο κοινό που διοργανώνει το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας. Πρόκειται για μια επιλογή εβδομήντα οκτώ έργων μικρού και μεσαίου μεγέθους και μιας εγκατάστασης από εξήντα τέσσερις καλλιτέχνες από την Ελλάδα και το εξωτερικό, τόσο από έργα της δωρεάς όσο και από έργα προερχόμενα από την ιδιωτική συλλογή της Κατερίνας Παπαγεωργίου-Bellasi.
Η συλλογή συνοδεύεται από ένα βιβλιογραφικό αρχείο 3.000 τόμων ανάλογης ποιότητας και έκτασης, το οποίο συστεγάζεται με τα έργα της συλλογής δημιουργώντας ένα μοναδικό αρχείο έρευνας της χαρακτικής τέχνης.
Η έκθεση της συλλογής θα γίνει στο μέγαρο Τσικρίκη, έργο του αρχιτέκτονα Αναστάσιου Μεταξά (1863-1937), που παρουσιάζει αρχιτεκτονικό και μορφολογικό ενδιαφέρον ως αξιόλογο δείγμα της εκλεκιστικής αρχιτεκτονικής του Μεσοπολέμου και είναι διατηρητέο μνημείο χαρακτηρισμένο από το υπουργείο Πολιτισμού ως έργο τέχνης που χρειάζεται ειδική κρατική προστασία. Το κτίριο σχεδιάστηκε ως κατοικία του δημάρχου Α. Γκλαβάνη και το 1955 αγοράστηκε από τον οφθαλμίατρο Τσικρίκη και χρησιμοποιήθηκε ως οφθαλμολογική κλινική και κατοικία της οικογένειάς του, ενώ σήμερα ανήκει στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.
Μια μοναδική συλλογή γίνεται κοινό κτήμα
Πρόκειται για τη μοναδική συλλογή χαρακτικής τέχνης αυτού του εύρους και αυτής της ποιότητας στην Ελλάδα (με έργα διεθνών καλλιτεχνών και διεθνώς αναγνωρισμένων Ελλήνων καλλιτεχνών). Η συλλογή συνοδεύεται από ένα βιβλιογραφικό αρχείο 3.000 τόμων ανάλογης ποιότητας και έκτασης, το οποίο συστεγάζεται με τα έργα της συλλογής δημιουργώντας ένα μοναδικό αρχείο έρευνας της χαρακτικής τέχνης. Η συλλογή θα αποτελέσει πόλο έλξης για ερευνητές και φιλότεχνους παγκοσμίως μέσα από τη συγκρότηση ενός επιμελητικού προγράμματος εφήμερων εκθέσεων.
Η συλλογή, σε συνδυασμό με τις δυνατότητες εμπλουτισμού της που φάνηκαν ήδη, καθώς και με την προοπτική λειτουργίας εργαστηρίων έρευνας και μελέτης από το δυναμικό του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας και άλλων συνεργαζόμενων φορέων και πανεπιστημίων, μπορεί να οδηγήσει στη δημιουργία ενός πανεπιστημιακού ερευνητικού κέντρου-μουσείου, αφιερωμένου στη συλλογή και στην έρευνα της χαρακτικής και έντυπης τέχνης. Δυνητικά ο θεσμός αυτός μπορεί να εξελιχθεί στο πρώτο κέντρο έρευνας παραδοσιακών αλλά και σύγχρονων μορφών αναπαραγωγής της τέχνης, με πανελλήνια και διεθνή εμβέλεια.
Η ιστορία της συλλογής και δύο αφιερωμένων στην τέχνη ανθρώπων
Ο Pietro Bellasi και η σύζυγός του Κατερίνα Παπαγεωργίου-Bellasi αφιέρωσαν όλη τη ζωή τους στη συνεχή και συστηματική απόκτηση έργων τέχνης, κυρίως χαρακτικών. Ο Pietro, Ιταλοελβετός στην καταγωγή, ήταν καθηγητής Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Μπολόνια, επιμελητής στο Εθνολογικό Μουσείο της Γενεύης και παράλληλα κριτικός τέχνης, επιμελητής εκθέσεων, σύμβουλος του εκδοτικού οίκου Giuseppe Mazzotta, από τους σημαντικότερους στον κόσμο εκδότες βιβλίων τέχνης, και σύμβουλος του πολιτιστικού οργανισμού του ελβετικού κράτους Prohelvetia.
Η Κατερίνα, Ελληνίδα με καταγωγή από τον Βόλο, είναι πτυχιούχος γραφικών τεχνών της Σχολής Ecole des Arts Decoratifs στη Γενεύη, όπου και γνώρισε τον Pietro και έκτοτε τον ακολούθησε σε όλη τη διαδρομή του ως σύζυγος αλλά και ως συνεργάτιδα, αποκτώντας και η ίδια σπουδαίες γνώσεις και εμπειρίες από τον κόσμο της τέχνης. Συγκέντρωσαν εκατοντάδες έργα τέχνης, με πολλά από τα οποία είχαν βιωματική σχέση, είτε γιατί γνώριζαν τους καλλιτέχνες προσωπικά, είτε γιατί τους δόθηκαν με αφιέρωση, είτε γιατί συνέβαλαν στην ανάδειξη νέων καλλιτεχνών.
«Οι Pietro και Κατερίνα Bellasi δεν ευτύχησαν να έχουν απογόνους και έτσι ήρθε η ώρα να αρχίσουν να σκέφτονται τη δωρεά των έργων σε κάποιο ίδρυμα ή οργανισμό. Τρεις περιοχές διεκδίκησαν έργα της συλλογής. Η Μπολόνια και το πανεπιστήμιο όπου εργαζόταν ο Pietro, το Museo delle Culture του Λουγκάνο, τόπου καταγωγής του στην Ελβετία, και ο Βόλος, τόπος καταγωγής της Κατερίνας. Τελικά, κάποια έργα δόθηκαν στο Λουγκάνο και η μερίδα του λέοντος ήρθε στον Βόλο και στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας» λέει ο Δημήτρης Δερβένης, γενικός γραμματέας της Επιτροπής Διαχείρισης και Αξιοποίησης της Συλλογής Bellasi που αποτελούν οι Γιώργος Πετράκος, Μιχάλης Ζουμπουλάκης, Αλέξανδρος Ψυχούλης, Γιώργος Τζιρτζιλάκης, Δημήτρης Παυλόπουλος.
Η συλλογή, η οποία φέρει τον τίτλο «Συλλογή Pietro Bellasi και Κατερίνας Παπαγεωργίου-Bellasi», εμπλουτίζεται με περισσότερα έργα που δωρίζονται από την κ. Παπαγεωργίου-Bellasi, όπως τα έξι τελευταία που ανακοίνωσε η δωρήτρια. «Είχαν μείνει παραπονεμένα, κάπου στην Ιταλία, αναμένοντας το ταξίδι τους στην Ελλάδα. Τώρα μπορούν να έρθουν στο καινούργιο τους σπίτι στην οικία Τσικρίκη, στην πιο ωραία οικία νεοκλασικού ρυθμού του Βόλου, δυο βήματα από τη γαλάζια θάλασσα του Παγασητικού Κόλπου και στη σκιά του Πηλίου» λέει η κ. Παπαγεωργίου-Bellasi.
Βρισκόμαστε στον φιλόξενο χώρο, στη μεγάλη αίθουσα του 1ου ορόφου του κτιρίου Τσικρίκη, δίπλα στον μόνιμο εκθεσιακό χώρο που σχεδιάζεται, τριγυρισμένοι από την εξαιρετική βιβλιοθήκη τέχνης των Bellasi, και ανοίγουν μπροστά μας από τους συντηρητές πολύ προσεκτικά μερικά από τα έργα αυτής της αξιοπρόσεκτης συλλογής.
Έργα των Max Ernst, Giorgio de Chirico, Max Klinger, Lucio Fontana, Jean Tinguely, Marino Marini, Arman Fernandez, César (Baldaccini), Victor Vasarely, Hans Hartung, Alberto Burri, Max Bill κ.ά., καθώς και Ελλήνων όπως οι Δημήτρης Γαλάνης, Γιάννης Μόραλης, Νίκος Χατζηκυριάκος Γκίκας, Γιάννης Τσαρούχης, Γιάννης Σπυρόπουλος, Αλέκος Κοντόπουλος, φιγουράρουν δίπλα σε ονόματα σημαντικών διεθνών εκπροσώπων της χαρακτικής τέχνης, όπως οι Yvette Balif, Angela Colombo, Diana Pietro, Gianfranco Ferroni, Dante Maffei, Sandro Martini, Giulia Napoleone, Ugo Nespolo, Walter Valentini, Vladimir Velickovic, Karel Demel, Kunito Nagaoka, Endre Szász, Dorothea Wight.
Το παρόν και το μέλλον της συλλογής
Η μουσειολογική μελέτη αφορά στον νοηματικό (μουσειολογικό) σχεδιασμό της μόνιμης έκθεσης της συλλογής έργων τέχνης Bellasi στον πρώτο όροφο του κτιρίου Τσικρίκη στον Βόλο. Θα υλοποιηθεί σε άμεσο συσχετισμό με τον αρχιτεκτονικό-χωρικό (μουσειογραφικό) σχεδιασμό που αφορά στη διαμόρφωση κατάλληλων χώρων για τη φύλαξη, συντήρηση, καταγραφή, τεκμηρίωση και μελέτη, έκθεση και προβολή της συλλογής, καθώς και στην υποδοχή και εξυπηρέτηση των φοιτητών και του κοινού. Η μουσειολογική/μουσειογραφική μελέτη θα βασίζεται και στη δυνατότητα διαδοχικών εφήμερων επανεκθέσεων μέρους της συλλογής.
«Στόχος της μελέτης είναι η δημιουργία και εδραίωση ενός πανεπιστημιακού ερευνητικού κέντρου-μουσείου, αφιερωμένου στη συλλογή και στην έρευνα της χαρακτικής και έντυπης τέχνης. Δυνητικά ο θεσμός αυτός μπορεί να εξελιχθεί στο πρώτο κέντρο έρευνας παραδοσιακών, αλλά και σύγχρονων μορφών αναπαραγωγής της τέχνης, με πανελλήνια και διεθνή εμβέλεια. Σχεδόν πριν έναν αιώνα ο φιλόσοφος Walter Benjamin αναρωτήθηκε ποιο είναι το καθεστώς του έργου τέχνης στην εποχή στην οποία προσφέρεται πλέον η δυνατότητα της αέναης αναπαραγωγής του. Ο Benjamin αναφέρεται στη χαρακτική τέχνη αλλά ταυτόχρονα και στα νέα είδη της τότε εποχής, τη φωτογραφία και τον κινηματογράφο.
Mεγάλο μέρος του σημερινού ενθουσιασμού για τα NFTs, ή αλλιώς non-fungible tokens, δηλαδή ψηφιακά αρχεία, τα οποία είναι ασφαλισμένα με τέτοιο τρόπο έτσι ώστε να διατηρούν το ιδιοκτησιακό καθεστώς τους αλλά και τη μοναδικότητά τους, αφορά στη χρήση της τεχνολογίας για την πώληση ψηφιακά παραγόμενης τέχνης. Αναλόγως, η τρέχουσα συζήτηση για τα deep fakes αναδεικνύει το πόσο σημαντικό και σοβαρό ζήτημα είναι η κριτική μας στάση απέναντι στον τρόπο με τον οποίο διαμορφώνεται ο σύγχρονος οπτικός πολιτισμός μας, από τη διαφήμιση έως την πολιτική προπαγάνδα. Η εδραίωση ενός κέντρου έρευνας σύγχρονων μορφών αναπαραγωγής της τέχνης μπορεί να συμβάλει ουσιαστικά στον στόχο αυτό» λέει στη LiFO ο κύριος επιμελητής της συλλογής, ιστορικός τέχνης, αναπληρωτής καθηγητής Θεωρίας Σύγχρονης Τέχνης και Επιμελητικών Πρακτικών, Σωτήρης Μπαχτσετζής.
Από την τυπογραφία στην τέχνη της χαρακτικής
Λίγο πριν την έλευση της τυπογραφίας η χαρακτική έδινε τη μοναδική δυνατότητα να αναπαράγονται εικόνες και να γίνονται κοινό κτήμα. Στο πλαίσιο μιας «δημοκρατικής επανάστασης» της τεχνικής, η χαρακτική όντως δημιούργησε εικόνες που πλέον δεν βρίσκονταν μόνο σε ναούς και αριστοκρατικές επαύλεις αλλά παντού. Η χαρακτική δεν περιοριζόταν στην παραγωγή εικαστικών έργων και τη διακόσμηση βιβλίων. Με τη διάδοση της νέας τεχνικής δημιουργήθηκαν και αριστουργήματα εικαστικών τεχνών από τα χέρια σημαντικών ζωγράφων, όπως ο Albrecht Dürer και ο Rembrandt, οι οποίοι ανέδειξαν τις διάφορες τεχνικές της χαρακτικής τέχνης (η ξυλογραφία ανακαλύφθηκε τον 14ο αιώνα, η χαλκογραφία τον 15ο και η λιθογραφία τον 18ο αιώνα) σε δεξιοτεχνική αριστεία.
Με την έλευση της φωτογραφίας στα μέσα του 19ου αιώνα η χαρακτική παύει σταδιακά να γίνεται μέσο διάδοσης της εικόνας για τη δημιουργία εκτυπώσεων και την εικονογράφηση βιβλίων. Ανακαλύπτεται όμως, την ίδια περίοδο, από καλλιτέχνες, ως ένα μέσο καλλιτεχνικής έκφρασης, οι οποίοι την αναδεικνύουν στα τέλη του 19ου αιώνα και κατά τον 20ό αιώνα σε ένα αυτόνομο είδος με τους δικούς του κανόνες, σχολές, και κορυφαίους εκπροσώπους – κάποιοι από τους οποίους είναι παρόντες με το έργο τους στη συγκεκριμένη έκθεση. Η χαρακτική και η έντυπη τέχνη μοιάζουν να αντιστέκονται στη μονόπλευρη και ωφελιμιστική εξέλιξη της τεχνολογίας, απαιτώντας από τον δημιουργό, εκτός από έμπνευση, πείρα και επιμονή.
Ο χαράκτης και καθηγητής της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών Μιχάλης Αρφαράς αναφέρει ότι η περίπλοκη, μυστικιστική χαρακτική ίσως να είναι η τελευταία «αλχημιστική τέχνη».
Η έκθεση των έργων
Το ενδιαφέρον της συγκεκριμένης συλλογής συνδέεται με τον ιδιοσυγκρασιακό της χαρακτήρα. Στη συλλογή αυτή γίνεται εμφανές όχι μόνο το πάθος του συλλέκτη και η ανάγκη αρωγής νέων καλλιτεχνών μέσα από τη δραστηριότητα του συλλέγειν αλλά ταυτόχρονα και η πεποίθηση ότι η ίδια η διαδικασία αποτελεί έρευνα και παιδαγωγική δραστηριότητα. Η συλλογή Belassi είναι σε μικρογραφία αυτό που είναι και ένα μουσείο, ακριβώς επειδή ακολουθεί τις βασικές αρχές του, δηλαδή ότι τα μουσεία ερευνούν, συλλέγουν, συντηρούν, εκθέτουν, εκπαιδεύουν και επικοινωνούν.
Ο τρόπος ανάρτησης και έκθεσης των έργων με ένα σύστημα που εμπνέεται από τους πρώιμους τρόπους ανάδειξης της τέχνης μέσα από προθήκες θαυμάτων (cabinet of curiosities) ή από τα studiolo των Αναγεννησιακών πριγκίπων έδωσε έναυσμα για τη δημιουργία ενός εξαιρετικά πρωτότυπου τρόπου έκθεσης.
Η παρουσίαση της συλλογής έχει ιδιαίτερη σημασία για την τόνωση των δραστηριοτήτων έρευνας και εξωστρέφειας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Η επιστημονική έρευνα της συλλογής προσφέρει έναυσμα για τη διοργάνωση επιστημονικών διαλέξεων, ημερίδων, σεμιναρίων, συμποσίων, συνεδρίων, χειμερινών/θερινών σχολείων και επιμορφωτικών δράσεων, με τη συμμετοχή επιστημόνων και ερευνητών της ημεδαπής ή/και της αλλοδαπής σε θεματικές περιοχές συναφείς με τα ενδιαφέροντα του εργαστηρίου.
Η συλλογή δύναται να αποτελέσει αντικείμενο έρευνας συνδεόμενη με το Εργαστήριο Οπτικού Πολιτισμού και Επιμελητικών Πρακτικών του Τμήματος Πολιτισμού και Δημιουργικών Μέσων και Βιομηχανιών (ΤΠΔΜΒ) του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, με τη συγκρότηση ερευνητικών ομάδων αποτελούμενων από φοιτητές/φοιτήτριες (προπτυχιακοί, μεταπτυχιακοί & υποψήφιοι/υποψήφιες διδάκτορες), ερευνητές/ερευνήτριες (διδάκτορες και μεταδιδάκτορες) και διδάσκοντες/διδάσκουσες του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Η αρχειοθέτηση της συλλογής θα γίνει στο πλαίσιο πρακτικής άσκησης από τελειόφοιτους φοιτητές του ΤΠΔΜΒ με τη χρήση ανάλογων λογισμικών ανοιχτού κώδικα και συστημάτων διαχείρισης περιεχομένου για διαδικτυακές ψηφιακές συλλογές, εν είδει ελεύθερα προσβάσιμης διαδικτυακής εφαρμογής.
Δίνεται ιδιαίτερη σημασία στην παρουσίαση της συλλογής για την τοπική κοινωνία. Μέσα από την ανάπτυξη προτάσεων επιμέλειας εκθέσεων ή δράσεων τέχνης στον εκθεσιακό χώρο αλλά και στον ευρύτερο δημόσιο χώρο της πόλης του Βόλου, η συλλογή θα συμβάλει στην πολιτιστική παιδεία και ψυχαγωγία των πολιτών, ενώ προγραμματίζεται η ανάπτυξη μουσειοπαιδαγωγικών εκπαιδευτικών προγραμμάτων που θα συνδράμουν στο εκπαιδευτικό έργο όλης της περιφέρειας Θεσσαλίας.
Ιστορίες από τη συγκρότηση μιας συλλογής
Η δωρήτρια Κατερίνα Παπαγεωργίου-Bellasi θεωρεί τη συλλογή της μια απίστευτη περιπέτεια που ξεκίνησε στην 35η Μπιενάλε της Βενετίας, όταν γνώρισαν τη Βολιώτισα ζωγράφο και πρωτοπόρο της αφαίρεσης Ελένη Ζέρβα που εκπροσωπούσε την Ελλάδα στη Βενετία με τα αφηρημένα έργα της, κάτι καινούργιο για την εποχή.
Η Κατερίνα και o Pietro Bellasi γνωρίζουν τη συλλέκτρια Luciana Tambarroni που η μεγάλη συλλογή της βρίσκεται σήμερα στην Μπολόνια και μπαίνουν σε έναν κόσμο ιδεών και έργων, με σχέδια, ξυλογραφίες, λιθογραφίες, χαλκογραφίες, με μαύρο μελάνι, πολύτιμων αλλά σχεδόν άγνωστων, κρυμμένων σε μουσεία, γκαλερί, βιβλιοθήκες.
Έτσι ξεκίνησαν να αγαπούν τη χαρακτική και να συλλέγουν, με ένα πάθος που κράτησε για μια ζωή. Το αγαπημένο έργο της Κατερίνας Παπαγεωργίου-Bellasi από τη συλλογή της είναι το «Αιγαίο Ι» (1976) του Κώστα Γραμματόπουλου, που θα περιέλθει στην κατοχή του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας μετά τον θάνατό της. Μας αφηγείται την ιστορία της απόκτησης ενός χαρακτικού του Δημήτρη Γαλάνη στο Παρίσι: «Μια καλοκαιρινή μέρα του 1975, μόνη, ανακαλύπτω σε μια γωνιά μιας γκαλερί μια βιτρίνα με χαρακτικά Γάλλων χαρακτών και ανάμεσά τους μια ξυλογραφία του Δημήτρη Γαλάνη του 1922. Πρόκειται για το γνωστό έργο "Νεκρή φύση με πίπα". Η καρδιά μου χτυπά δυνατά.
Πλησιάζω τον υπεύθυνο. Είναι έργο του Δημήτρη Γαλάνη, του Έλληνα χαράκτη που έζησε στο Παρίσι; Ζητώ την τιμή. Μένω έκπληκτη, είναι η τιμή ενός δείπνου τεσσάρων φίλων στο μπιστρό της γειτονιάς. Με βλέπει συγκινημένη, μου ψιθυρίζει: "Ξέρετε, οι Γάλλοι δεν αγαπούν τις ξυλογραφίες". Παίρνω στην αγκαλιά μου το πακέτο του χαρακτικού, αφήνω την γκαλερί, κάθομαι σε ένα παγκάκι κάπου εκεί κοντά να ηρεμήσω και τηλεφωνώ στον Pietro μου. Είμαι ευτυχής».
Κατάλογος των καλλιτεχνών που συμμετέχουν με έργα τους στην έκθεση
Άγγελος Θεοδωρόπουλος (1883-1965), Αλέκος Κοντόπουλος (1905-1975), Αλέξανδρος Κορογιαννάκης (1906-1969), Αχιλλέας Δρούγκας (1940-), Βάσω Κατράκη (1914-1988), Βούλα Μασούρα (1936-), Γιάννης Μόραλης (1916-2009), Γιάννης Σπυρόπουλος (1912-1990), Γιάννης Τσαρούχης (1910-1998), Δημήτρης Γαλάνης (1879-1966), Νίκος Χατζηκυριάκος Γκίκας (1906-1994), Πέτρος (Παπαβασιλείου) (1928-2014), Σωτήρης Σόρογκας (1936-), Τάσσος (Αλεβίζος) (1914-1985), Adalberto Borrioli (1936-), Alberto Burri (1915-1995), Angela Colombo (1942-), Arman Fernandez (1928-2005), Arnaldo Pomodoro (1926-), Bruno Munari (1907-1998), Carlo Nangeroni (1922-2018), César (Baldaccini) (1921-1998), Claus Münch (1953-), Dante Maffei (1962-), Diana Pietro (1931-2016), Dim Sampaido (1975-), Dóra Maurer (1937-), Dorothea Wight (1944-2013), Endre Szász( 1926-2003), Enrico Baj (1924-2003), Friedrich Meckseper (1936-), Gérard Titus-Carmel (1945-), Gianfranco Ferroni (1927-2001), Giorgio de Chirico (1888-1978), Giulia Napoleone (1936-), Hans Hartung (1904-1981), Jean Tinguely (1930-1985), John Christoforou (1921-), Karel Demel (1942-), Kunito Nagaoka (1940-), Lucio Fontana (1899-1968), Marco Gastini (1938-), Marino Marini (1901-1980), Mario Botta (1943-), Mario Ceroli (1938-), Max Bill (1908-1994), Max Ernst (1891-1976), Max Klinger (1857-1920), Mimmo (Domenico) Paladino (1948-), Mury Francine (1947-), Paul Wunderlich (1927-2010), Rolf Iseli (1934-), Rudolf Mumprecht (1918-2019), Sandro Martini (1942-), Sebastian Matta (1911-2002), Tullio Crali (1910-2000), Ugo Nespolo (1941-), Valeriano Trubbiani (1937-2020), Victor Vasarely (1906-1997), Vladimir Velickovic (Virgil) (1935-2019), Volker Kuhn (1948 -), Walter Valentini (1928-), Yvette Balif (1927-).
