"Κουκλί μου αγαπημένο": Οι ιδιωτικές επιστολές του Νίκου Κούνδουρου στη Σωτηρία Ματζίρη

"Κουκλί μου αγαπημένο": Οι ιδιωτικές επιστολές του Νίκου Κούνδουρου στη Σωτηρία Ματζίρη Facebook Twitter
«Από κάποια διαστροφή που δεν έχει εξήγηση δεν μπορώ να χαρώ τίποτα αν δεν είσαι κι εσύ μάρτυρας και συναποδέχτης»
0

«Kουκλί αγαπημένο μου... Σ' αποζητώ χωρίς κλαψούρες και χωρίς λύπη. Μ' αρέσει να σε σκέφτομαι να κάνεις τα δικά σου πράγματα με τον τρόπο τον δικό σου, χωρίς εμένα. Όμως θα 'θελα να 'σαι εδώ, όμορφα βολεμένη στο σπίτι του δάσους, και να 'ρχεσαι να μας βλέπεις στη δουλειά μας, να ξέρεις με τι παίζουμε, με τι τυραννιόμαστε, τα ξύλα, τα χρώματα, τα σχήματα, τους ανθρώπους... Σκέφτομαι πως αυτή η ταινία μπορεί να 'ναι η τελευταία μου κι έχω βάλει όλο μου το πνεύμα να φυλακίσω σ' αυτή την πανάκριβη ζελατίνα όσο μπορώ πιο πολλά από τα υλικά που 'χω μαζέψει στον σκουπιδότοπο του μυαλού μου... Αν δεν ήμουν τόσο πονηρεμένος –ή πονηρός;–, θα δήλωνα δημόσια την περιφρόνησή μου για την μπούφικη έπαρση του καλλιτέχνη, που εννιά φορές στις δέκα τον περιφρονώ και άλλες τόσες τον λυπάμαι».

Οι ιδιωτικές επιστολές, πόσο μάλλον οι ερωτικές, υποτίθεται πως δεν προορίζονται για ξένα μάτια. Κι όμως, τα «Γράμματα από την Κριμαία» που έλαβε από τον Νίκο Κούνδουρο η γυναίκα του, η Σωτηρία Ματζίρη, την εποχή των γυρισμάτων του «Μπάιρον», το 1991, βρίσκονται σήμερα σε κοινή θέα (εκδ. Άγρα), κι όσο πληθωρικά κι αν είναι σε τρυφερές εξομολογήσεις, δεν νιώθεις στιγμή πως κοιτάζεις μέσα από κλειδαρότρυπα. Διαβάζοντάς τα, γίνεσαι μάρτυρας κοσμοϊστορικών γεγονότων –γράφονταν πάνω που η ΕΣΣΔ κατέρρεε σαν χάρτινος πύργος–, παρακολουθείς από τα μέσα τις δυσκολίες αλλά και την ανάταση που προσφέρουν το καλλιτεχνικό όραμα και η συλλογική δουλειά, κι εκεί που νόμιζες πως ήξερες τα πάντα γι' αυτό τον ξεχωριστό σκηνοθέτη, ανακαλύπτεις πλευρές του που δεν υποψιαζόσουν καν.

«Από τώρα κιόλας αδιαφορώ με υπεροψία για οποιαδήποτε γνώμη, κριτική, υπόδειξη κ.λπ., απ' όπου κι αν προέρχεται. Η ταινία, το ξέρω πια, δεν είναι ούτε προϊόν για έκθεμα ούτε αντικείμενο για ανάλυση, για κριτική, για επαίνους, για έγκριση ή για απόρριψη. Αν δεν είχε το πανάκριβο περίβλημά της, θα την έβαζα σ' ένα συρτάρι για τη χαρά τη δικιά μου και των φίλων μου. Σαν το "Vortex"». 

Το «μονόπλευρο κουβεντολόι» του 65χρονου τότε Κούνδουρου προς τη νεαρή θεατρική κριτικό, με την οποία συμπορευόταν ήδη έντεκα χρόνια, ξεκινάει στις 6 Αυγούστου του '91, την πρώτη κιόλας «από τις εκατόν δέκα μέρες κι άλλες τόσες νύχτες» που θα περνούσε με το συνεργείο του στην πάλαι ποτέ Σοβιετική Ένωση. Οι μήνες που έχουν προηγηθεί ήταν «αιμοβόροι», γεμάτοι απώλειες –με κυριότερη εκείνη του Ρούσσου, του μεγαλύτερου αδελφού του, ενός από τους πρωτεργάτες της ελεύθερης ραδιοφωνίας– και είναι συμπυκνωμένοι στο μυαλό του «σε μια μάζα από πίκρα, από οργή και από κούραση». Ο «Μπάιρον», όμως, τον «περιμένει στοιχειωμένος ανάμεσα σε Αγγλία και Μεσολόγγι» κι ο ίδιος, σε περίπτωση που η ταινία δεν πετύχει, είναι αποφασισμένος να τα παρατήσει και να γίνει πάλι ζωγράφος, «αθώος και ανυποψίαστος σαν τους πρωτόπλαστους».

 

Aυτήν τη φορά, ο δημιουργός της «Μαγικής Πόλης», του «Δράκου», του «1922», επιχειρεί να ζωντανέψει τον ρομαντικό ποιητή, που, συνεπαρμένος από το ένδοξο παρελθόν της Ελλάδας, έρχεται να συμβάλει στον απελευθερωτικό αγώνα και να μεγαλουργήσει, ενώ γύρω του θεριεύουν η βία, ο ζόφος και η εξαθλίωση. Αριστοκράτης κι επαναστάτης, καταθλιπτικός, σακάτης αλλά και ερωτικός και ανοιχτός στην περιπέτεια, ο Μπάιρον είναι ένα κράμα αντιθέσεων. Κι ο Κούνδουρος, με Έλληνες ηθοποιούς, δεκάδες Ρώσους τεχνικούς και με δολάρια μεταλλαγμένα σε ρούβλια φιλοδοξεί να φτιάξει «ένα τραγούδι, μια ελεγεία για την απελπισία και τον θάνατο».

Μέρα με τη μέρα, λέει, το σκηνικό θυμίζει όλο και περισσότερο νεκρή πόλη και ο απέραντος ξένος τόπος έχει παίξει καθοριστικό ρόλο στο να μπουν όλοι οι συντελεστές σε μια υπερβατική ατμόσφαιρα. Η ταινία θα 'ναι ένα δείγμα αντίστασης απέναντι «στην ευτέλεια που μας κυκλώνει και κοντεύει να μας αχρηστέψει, καθώς οι σειρήνες του εύκολου και του ξεκούραστου και του ανέμελου έχουν αρχίσει να γλυκαίνουν στ' αυτιά ολωνών μας». Ο ίδιος, προς το τέλος των γυρισμάτων, το δηλώνει απερίφραστα: «Από τώρα κιόλας αδιαφορώ με υπεροψία για οποιαδήποτε γνώμη, κριτική, υπόδειξη κ.λπ., απ' όπου κι αν προέρχεται. Η ταινία, το ξέρω πια, δεν είναι ούτε προϊόν για έκθεμα ούτε αντικείμενο για ανάλυση, για κριτική, για επαίνους, για έγκριση ή για απόρριψη. Αν δεν είχε το πανάκριβο περίβλημά της, θα την έβαζα σ' ένα συρτάρι για τη χαρά τη δικιά μου και των φίλων μου. Σαν το "Vortex"». Για την ιστορία, ο «Μπάιρον» θεωρήθηκε η καλύτερη ταινία του 1992, σαρώνοντας τα βραβεία στο Διεθνές Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης της ίδιας χρονιάς.

Στην παραλία της Γιάλτας, «στον όμορφο παραλιακό δρόμο του Τσέχοφ», είκοσι χιλιόμετρα μακριά απ' την ερημιά όπου στηνόταν το ντεκόρ της ταινίας, χιλιάδες ηλιοψημένοι Σοβιετικοί έκαναν διακοπές. «Είναι εργάτες μάλλον, με τις χοντρές εργάτισσες κυρίες τους και τεράστιες ποσότητες παιδιών. Έχουν πρόσωπα καλοσυνάτα και αγαθά, αλλά δεν λείπει και το πιο σύγχρονο είδος, αγόρια και κοπέλες με όλα τα σουσούμια της μόδας, προπαντός τα κορίτσια. Κοντές φούστες, γυμνές κοιλιές, τσόκαρα με ψηλό τακούνι κ.λπ». Ο τόπος βράζει από κόσμο, αλλά αυτός ο λαός, παρατηρεί ο Κούνδουρος, «δεν μιλάει δυνατά, δεν γελάει δυνατά, δεν καβγαδίζει με φωνές». Εφεξής, τα πρόσωπα και οι μικροϊστορίες αυτών των ανθρώπων θα χτυπούν απανωτούς συναγερμούς μέσα του, θυμίζοντάς του «τη μουντή μαγεία» που τον τύλιγε στα δεκαεπτά του, ενώ ρουφούσε με ανικανοποίητη λαχτάρα τα ρωσικά μυθιστορήματα. «Τα ονόματα μπορεί να μη μου έλεγαν τίποτα, μα όταν πιο αργά έμαθα να διαλέγω, ξαναγύρισα με πείσμα και χαρά στους σκοτεινούς κόσμους του Γκόγκολ, του Ντοστογιέφσκι, του Αντρέγιεφ, του Τολστόι, κι ένιωθα πως αυτοί ήταν εμένα οι παππούδες μου και οι παραμυθάδες μου»...

Και ο Γκορμπατσόφ είναι στην Κριμαία για διακοπές. Στις 19 Αυγούστου, όμως, μέλη της κυβέρνησής του θ' αποπειραθούν να τον ανατρέψουν, με ό,τι συνέπειες θα 'χει αυτό για τη γρήγορη αυτοδιάλυση της Σοβιετικής Ένωσης. «ΠΡΑΞΙΚΟΠΗΜΑ», γράφει την ίδια μέρα στη Ματζίρη ο Κούνδουρος. «Η είδηση, η λέξη μόνο, σ' ανατριχιάζει σαν να βρίσκεις φίδι κάτω από το μαξιλάρι σου όταν πας να κοιμηθείς. Έχουμε κρεμαστεί στα ραδιόφωνα των αυτοκινήτων και στα στόματα των μεταφραστών. (....) Κάπου στη μνήμη μου, την πολύ παλιά και την πολύ καινούργια, ηχούν οι ίδιες ακριβώς κουβέντες. 1935. Εγώ εννιά χρονών. Ξημερώματα το σπίτι μας στην Κηφισιά ζώνεται από χωροφύλακες. Φωνές βάναυσες...». Σε επόμενο γράμμα του, διαβάζουμε: «Απορώ καμιά φορά πώς μπορώ να συντηρώ με τόσο πάθος το μίσος μου για όλα τα πράγματα που πρωτομίσησα στα πρώτα εφηβικά μου χρόνια, παιδί του πολέμου και της Κατοχής και των στρατοδικείων και της τυφλής βίας, μεγαλωμένος με όνειρα και οράματα και πείσμα ατελείωτο».

Από τέτοιες μνήμες προέκυψε το αυτοβιογραφικό ψηφιδωτό του «Ονειρεύτηκα πως πέθανα», που κυκλοφόρησε από τον Ίκαρο το 2011. Ένα βιβλίο αφιερωμένο στα χρόνια της Κατοχής και του Εμφυλίου κυρίως, μ' ελάχιστες αναφορές στο κινηματογραφικό του έργο, με σπαρταριστές εικόνες από τον Μάη του '68 και με άφθονες ευχαριστίες προς δασκάλους και φίλους – από τον Ελύτη, τον Αναγνωστάκη, τον Χατζιδάκι και τον Τσιτσάνη ως τον Γραμματικάκη και τον Βασιλικό. Για την ώρα, όμως, ο Κούνδουρος βρίσκεται στη Γιάλτα, στην Κριμαία, τη στιγμή ακριβώς που η Ουκρανία κηρύσσει την ανεξαρτησία της. «Που θα πει πως η μεγαλύτερη από τις σοβιετικές ψευδοδημοκρατίες σήκωσε κεφάλι στην αυθαιρεσία της σοβιετικής εξουσίας που κράτησε για εβδομήντα χρόνια τους λαούς των προσαρτημένων εθνών κάτω από ένα καθεστώς τρομοκρατίας που δεν έχει ξαναζήσει ο κόσμος σε τόση έκταση. Δεν μπορεί να καταλάβει κανείς πώς όλη τούτη η ανθρώπινη περιπέτεια γεννήθηκε, δυνάμωσε και επέζησε κάτω από τα μάτια όλου του κόσμου που δεν κατάγγειλε, δεν ούρλιαξε, δεν ξεσηκώθηκε».

 

"Κουκλί μου αγαπημένο": Οι ιδιωτικές επιστολές του Νίκου Κούνδουρου στη Σωτηρία Ματζίρη Facebook Twitter
«Σ' αγαπώ πολύ κι έχεις χωθεί τόσο μέσα μου που η μεγάλη απόσταση και ο πολύς χρόνος που 'χει μπει ανάμεσά μας ούτε με στενοχωρεί ούτε με τρομάζει...»

Στην αυτοβιογραφία του, πέρα από τις ταινίες του, ο Κούνδουρος άφησε και τον έρωτα απ' έξω, προτιμώντας να μη μιλήσει για τη «μυστική αγιοσύνη που ορίζει το σμίξιμο του αρσενικού και θηλυκού». Ως προς αυτό, η τωρινή μικροσκοπική έκδοση της Άγρας είναι πολύ γενναιόδωρη. Αντιγράφω σκόρπιες φράσεις, στην τύχη: «Σ' αγαπώ πολύ κι έχεις χωθεί τόσο μέσα μου που η μεγάλη απόσταση και ο πολύς χρόνος που 'χει μπει ανάμεσά μας ούτε με στενοχωρεί ούτε με τρομάζει...», «Από κάποια διαστροφή που δεν έχει εξήγηση δεν μπορώ να χαρώ τίποτα αν δεν είσαι κι εσύ μάρτυρας και συναποδέχτης», «Σε λίγο θα σε ξεχάσω και θα σε θυμηθώ πάλι – με τη γνωστή σουβλιά στην καρδιά», «Σωτηρία-φεγγάρι, φεγγάρι-Σωτηρία. Κι αν θέλω να σας ξεκολλήσω, ξέρω πως δεν το μπορώ, το δοκίμασα και δεν πέτυχε. Θα ουρλιάζω, λοιπόν, σαν λύκος στη γέμιση του φεγγαριού κι εσύ, όπου και να 'σαι, θα μ' ακούς»... Καλά έκανε η Ματζίρη που δεν κράτησε τα γράμματα του Κούνδουρου στα συρτάρια της. Η ομορφιά τους συναγωνίζεται την ομορφιά των πλάνων του. Και πράγματι, ο ώριμος άντρας που προβάλλει απ' τις γραμμές τους, «ο ιδιοφυής, ο χαρισματικός, ο υποψιασμένος, ο είρων, ο πολεμοχαρής, είναι και αθώος και άσπιλος σαν έφηβος».

Το άρθρο δημοσιεύθηκε πρώτη φορά τον Μάρτιο του 2016

Βιβλίο
0

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Ντιντιέ Εριμπόν: «Καιρός για ένα κίνημα των ηλικιωμένων!»

Ντιντιέ Εριμπόν / Ντιντιέ Εριμπόν: «Να πάψουμε να βλέπουμε τους ηλικιωμένους ως κοινωνικούς παρίες»

Από τους σημαντικότερους και πιο επιδραστικούς σύγχρονους Γάλλους στοχαστές, ο Ντιντιέ Εριμπόν συνδύασε στα βιβλία του τα δύσκολα βιώματα της νεότητάς του με μια εμπεριστατωμένη, αλλά και εικονοκλαστική, κοινωνικοπολιτική «ακτινογραφία» της γαλλικής κοινωνίας. 
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Κεχαγιάς

Βιβλίο / «Το να εκδίδεις βιβλία στην Ελλάδα είναι σαν να παίζεις στο καζίνο»

Η Γεννήτρια είναι ένας νέος εκδοτικός οίκος αφιερωμένος στη σύγχρονη λογοτεχνία. Ο εκδότης της, συγγραφέας και μεταφραστής, Παναγιώτης Κεχαγιάς, μιλά για τις δυσκολίες και τις χαρές του εγχειρήματος, για το πώς σκοπεύει να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις μιας ιδιαίτερα ανταγωνιστικής αγοράς, καθώς και για τους πρώτους τίτλους που ετοιμάζεται να εκδώσει.
M. HULOT
Κωνσταντίνος Τσουκαλάς: «Ακούμε συνεχώς για ανάπτυξη, χωρίς να διερευνάται τι είναι το "καλό"»

Οι Αθηναίοι / Κωνσταντίνος Τσουκαλάς: «Ακούμε συνεχώς για ανάπτυξη, χωρίς να διερευνάται τι είναι το "καλό"»

Η εκτέλεση του Μπελογιάννη τον έκανε αριστερό. Η αυτοκτονία του Νίκου Πουλαντζά, μπροστά στα μάτια του, τον καθόρισε. Ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς, ένας από τους σημαντικότερους διανοούμενους της μεταπολιτευτικής Ελλάδας, αφηγείται το προσωπικό του ταξίδι και την πνευματική περιπέτεια μιας ολόκληρης εποχής, από τη διανόηση του Παρισιού μέχρι τους δρόμους της πολιτικής και τις αίθουσες των πανεπιστημίων.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
Έλλη Σκοπετέα: Tο ανατρεπτικό έργο μιας ιστορικού που έφυγε νωρίς

Βιβλίο / Έλλη Σκοπετέα: Tο ανατρεπτικό έργο μιας ιστορικού που έφυγε νωρίς

Δεν υπάρχει μελέτη για τον ελληνικό εθνικισμό που να μην έχει αναφορές στο έργο της. Η επανακυκλοφορία του βιβλίου της «Το “Πρότυπο Βασίλειο” και η Μεγάλη Ιδέα» από τις εκδόσεις Νήσος συνιστά αναμφίβολα εκδοτικό γεγονός.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Νίκος Μπακουνάκης: «Αυτή τη θέση δεν την παντρεύεσαι, ούτε είσαι θεός» ΟΙ ΤΙΤΛΟΙ ΣΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ

Νίκος Μπακουνάκης / Νίκος Μπακουνάκης: «Αυτή τη θέση δεν την παντρεύεσαι, ούτε είσαι θεός»

Ο πρόεδρος του ΕΛΙΒΙΠ, στην πρώτη του συνέντευξη, μιλά στη LIFO για τους στόχους και τις δράσεις του ιδρύματος και για το προσωπικό του όραμα για το βιβλίο. Ποιος ο ρόλος των μεταφράσεων στην πολιτιστική διπλωματία και πώς θα αυξηθεί η φιλαναγνωσία; 
ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ
Τζόναθαν Κόου

I was there / Τζόναθαν Κόου: «Το να είσαι κυνικός δείχνει τεμπελιά στη σκέψη»

Ο διάσημος Βρετανός συγγραφέας βρέθηκε στην Αθήνα και μίλησε για τη συγγραφή ως «πολυτέλεια για λίγους», την εκλογή Τραμπ ως «έκφραση απόγνωσης» και τη «woke» κουλτούρα ως πράξη ενσυναίσθησης.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
Πολ Όστερ (1947-2024): Ο Mr. Vertigo των ονειρικών μας κόσμων

Σαν σήμερα  / Πολ Όστερ: «Οι χαμένες ευκαιρίες αποτελούν μέρος της ζωής στον ίδιο βαθμό με τις κερδισμένες»

Σαν σήμερα 30 Απριλίου, το 2024 πεθαίνει ο σπουδαίος Αμερικανός συγγραφέας και μετρ της σύμπτωσης, που κατάφερε να συνδυάσει την προοπτική των άπειρων φανταστικών κόσμων με το ατελείωτο κυνήγι των ευκαιριών και τη νουάρ ατμόσφαιρα με τα πιο ανήκουστα αυτοβιογραφικά περιστατικά.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Ηλίας Μαγκλίνης: «Η ανάκριση»

Το Πίσω Ράφι / «Γιατί δεν μου μιλάς ποτέ για τον εφιάλτη σου, μπαμπά;»

Η «Ανάκριση» του Ηλία Μαγκλίνη, ένα από τα πιο ενδιαφέροντα πεζά των τελευταίων χρόνων, φέρνει σε αντιπαράθεση έναν πατέρα που βασανίστηκε στη Χούντα με την κόρη του που «βασανίζεται» ως περφόρμερ στα χνάρια της Μαρίνα Αμπράμοβιτς.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Πέντε κλασικά έργα που πρέπει κανείς να διαβάσει

Βιβλίο / 5 κλασικά βιβλία που κυκλοφόρησαν ξανά σε νέες μεταφράσεις

Η κλασική λογοτεχνία παραμένει εξαιρετικά επίκαιρη, κι αυτό το αντιλαμβάνεται κανείς ανατρέχοντας στους τίτλους της πρόσφατης βιβλιοπαραγωγής και σε έργα των Τζόις, Κουτσί, Κάφκα, Αντρέγεφ και Τσβάιχ.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Τάσος Θεοφίλου: «Η φυλακή είναι το LinkedΙn των παρανόμων» ή «Το πορνό και το Κανάλι της Βουλής είναι από τα πιο δημοφιλή θεάματα στη φυλακή»

Βιβλίο / Τάσος Θεοφίλου: «Όταν μυρίζω μακαρόνια με κιμά θυμάμαι τη φυλακή»

Με αφορμή το βιβλίο-ντοκουμέντο «Η φυλακή», ο Τάσος Θεοφίλου μιλά για την εμπειρία του εγκλεισμού, για τον αθέατο μικρόκοσμο των σωφρονιστικών ιδρυμάτων –μακριά απ’ τις εικόνες που αναπαράγουν σειρές και ταινίες– και για το πώς η φυλακή λειτουργεί σαν το LinkedIn των παρανόμων.
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Michel Gaubert: Ο dj που βάζει μουσικές στα σημαντικότερα catwalks

Βιβλίο / Michel Gaubert: Ο dj που βάζει μουσικές στα σημαντικότερα catwalks

Chanel, Dior και πολλοί ακόμα οίκοι υψηλής ραπτικής «ντύνουν» τα shows τους με τη μουσική του. Στο «Remixed», την αυτοβιογραφία-παλίμψηστο των επιρροών και των εμμονών του, ο ενορχηστρωτής της σύγχρονης catwalk κουλτούρας μας ξεναγεί σε έναν κόσμο όπου μουσική και εικόνα γίνονται ένα.
ΣΤΕΛΛΑ ΛΙΖΑΡΔΗ
Ρωμανός ο Μελωδός: Ο ουρανόθρεφτος ποιητής του Θείου Δράματος

Βιβλίο / Ρωμανός ο Μελωδός: Ο ουρανόθρεφτος ποιητής του Θείου Δράματος

Λίγοι είναι οι ποιητικά γραμμένοι εκκλησιαστικοί στίχοι που δεν φέρουν τη σφραγίδα αυτού του ξεχωριστού υμνωδού και εκφραστή της βυζαντινής ποιητικής παράδοσης που τίμησαν οι σύγχρονοί μας ποιητές, από τον Οδυσσέα Ελύτη μέχρι τον Νίκο Καρούζο.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Τα 5 πιο σημαντικά βιβλία του Μάριο Βάργκας Λιόσα

Βιβλίο / Τα 5 πιο σημαντικά βιβλία του Μάριο Βάργκας Λιόσα

Η τελευταία μεγάλη μορφή της λατινοαμερικάνικης λογοτεχνίας που πίστευε πως «η λογοτεχνία μπορεί να αλλάξει την πραγματικότητα» έφυγε την Κυριακή σε ηλικία 89 ετών. Ξεχωρίσαμε πέντε από τα πιο αξιόλογα μυθιστορήματά του.
ΕΙΡΗΝΗ ΓΙΑΝΝΑΚΗ