«ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ ΓΕΝΝΑΕΙ τα παιδιά του μέσα στο κράτος, αυτή είναι η αλήθεια, το κράτος γεννάει τα κρατικά παιδιά του μέσα στο κράτος και δεν τ’ αφήνει πια να φύγουν. Όπου και αν κοιτάξουμε, βλέπουμε μόνον κρατικά παιδιά, κρατικούς μαθητές, κρατικούς εργάτες, κρατικούς υπαλλήλους, κρατικούς γέροντες, κρατικούς νεκρούς, αυτή είναι η αλήθεια. Το κράτος κάνει να υπάρχουν και δίνει τη δυνατότητα να υπάρχουν μόνο κρατικοί άνθρωποι, αυτή είναι η αλήθεια. Δεν υπάρχει πια φυσικός άνθρωπος, υπάρχει πια μόνο ο κρατικός άνθρωπος και, όπου εξακολουθεί να υπάρχει ο φυσικός άνθρωπος, τον εγκλωβίζουν και τον καταδιώκουν μέχρι θανάτου και/ή τον μετατρέπουν σε κρατικό άνθρωπο».¹
Υπολογίζεται ότι 200 φυλές ιθαγενών ζουν απομονωμένες στον πλανήτη Γη. Δεν έρχονται σε επαφή με τους πολίτες των κρατών κι αμύνονται με το να αποφεύγουν τις περιοχές τους, να κρύβονται απ’ αυτούς ή να τους απωθούν βίαια. Είναι άμεσα εξαρτημένες από το φυσικό τους περιβάλλον, τόσο βιολογικά όσο και πνευματικά. Οι περισσότερες βρίσκονται στη Λατινική Αμερική.
Aπό τον 17ο αιώνα οι αποικιοκράτες χρησιμοποιούσαν το ποτό ως μέσο αποδυνάμωσης των πληθυσμών, εθίζοντας τις φυλές που δεν είχαν αναπτύξει προστατευτικούς μηχανισμούς απέναντι στο αλκοόλ. Σήμερα, ένας στους δέκα ιθαγενείς των ΗΠΑ πεθαίνει απ’ το ποτό.
Στις 19 Μαρτίου, το Δια-Αμερικανικό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων αναγνώρισε την απομόνωση αυτών των φυλών ως ένα δικαίωμα που χαίρει νομικής προστασίας. Με την απόφασή του, καταδίκασε το Εκουαδόρ για την παραβίαση των δικαιωμάτων των φυλών Ταγαέρι και Ταρομενάνε, οι οποίες έχουν δεχθεί επίμονες επισκέψεις από εταιρείες ξυλείας και πετρελαίου, οδηγώντας σε βίαιες συμπλοκές και στην απαγωγή δύο ιθαγενών κοριτσιών.
Σύμφωνα με το Δικαστήριο, το «δικαίωμα στην απομόνωση» είναι άμεσα συνυφασμένο με τα ανθρώπινα δικαιώματα στη ζωή, στην ελευθερία και την ασφάλεια, στην ελεύθερη μετακίνηση και διαμονή, καθώς και το δικαίωμα σε υγιές περιβάλλον. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, η απόφαση όχι μόνο απαγορεύει στα κράτη να έρθουν σε επαφή με απομονωμένες φυλές, αλλά τα υποχρεώνει να προστατεύουν ενεργά αυτές τις κοινότητες από τις εταιρείες και τους ιδιώτες που επιχειρούν να μπουν στις περιοχές τους.²
Η επαφή ενέχει καταστροφικές συνέπειες για αυτές τις κοινότητες. Σε ένα πρώτο επίπεδο, οι εταιρείες προσπαθούν να εκμεταλλευτούν τη γη των ιθαγενών. Έτσι, οι Γουαοράνι (στην ευρύτερη οικογένεια των οποίων ανήκουν οι Ταγαέρι και οι Ταρομενάνε του Εκουαδόρ) εκδιώχθηκαν από τη γη τους απ’ την πετρελαϊκή Texaco και περιορίστηκαν σε μια μικρή περιοχή του Αμαζονίου. Εν συνεχεία, οι πετρελαϊκές έριξαν τοξικά απόβλητα στη συγκεκριμένη περιοχή, μολύνοντας το χώμα και το νερό.³
Την ίδια στιγμή, τα κράτη προσπαθούν να χτίσουν δρόμους που περνούν μέσα απ’ τις περιοχές των ιθαγενών, διόδους που κάποιες φυλές αποκαλούν «περάσματα θανάτου».
Όμως, οι επιπτώσεις της επαφής γι’ αυτές τις κοινότητες δεν σταματούν εκεί. Περιλαμβάνουν τον κίνδυνο ασθενειών για τις οποίες δεν έχουν αντισώματα (πάνω απ’ όλα, την ιλαρά και την κοινή γρίπη), αλλά και το βαθύ ψυχολογικό σοκ της ένταξης στον καταναλωτικό και θεαματικό πολιτισμό των κρατών. Ενδεικτική είναι η περίπτωση των Γιανομάμι της Βραζιλίας, οι οποίοι βιώσαν τόσο την ακραία βία της κυβέρνησης όσο και την αποσάθρωση της κοινωνικής τους οργάνωσης, καθώς τα σκληρά ναρκωτικά και η σεξουαλική βία εισέβαλαν στην κοινότητά τους.
Γνωστά είναι και τα αποτελέσματα της εισαγωγής του αλκοόλ σε τέτοιες κοινωνίες. Ήδη από τον 17ο αιώνα οι αποικιοκράτες χρησιμοποιούσαν το ποτό ως μέσο αποδυνάμωσης των πληθυσμών, εθίζοντας τις φυλές που δεν είχαν αναπτύξει προστατευτικούς μηχανισμούς απέναντι στο αλκοόλ. Σήμερα, ένας στους δέκα ιθαγενείς των ΗΠΑ πεθαίνει απ’ το ποτό.
Κατ’ αυτόν τον τρόπο, φαίνεται ότι ο Σίντνεϊ Ποσουέλο –ο οποίος ξεκίνησε ως ανιχνευτής απομονωμένων κοινοτήτων και κατέληξε να γίνεται ακτιβιστής υπέρ του δικαιώματος στην απομόνωση– έχει δίκιο όταν λέει πως, όταν ερχόμαστε σε επαφή με απομονωμένους ιθαγενείς, «καταστρέφουμε το σύμπαν τους».[4]
Για να απαντήσουμε, λοιπόν, στον αφηγητή του Bernhard, μπορούμε να πούμε πως υπάρχει ακόμα ο «φυσικός άνθρωπος» και επιβιώνει απέναντι στον κίνδυνο του κρατικού πολιτισμού. Πάνω απ’ όλα, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι αυτές οι κοινωνίες δεν είναι απλώς «κοινότητες χωρίς κράτος», αλλά, ακριβέστερα, όπως έδειξε ο Πιερ Κλαστρ, «κοινωνίες ενάντια στο κράτος». Είναι, ουσιαστικά, ομάδες με δομικούς μηχανισμούς που αποτρέπουν τη συγκέντρωση της εξουσίας σ’ ένα ορισμένο πρόσωπο ή έναν ορισμένο θεσμό. Ζουν σε σχετική ισότητα –αλλά με αυστηρούς κανόνες– και, όταν έχουν αρχηγούς, ο ρόλος τους είναι συνήθως τυπικός.
Ως παράδειγμα, μπορούμε να δούμε τη φυλή Ju/'hoansi της Υποσαχάριας Αφρικής. Εδώ, ο μεγαλύτερος κίνδυνος συσσώρευσης εξουσίας έρχεται απ’ την πλευρά των κυνηγών, οι οποίοι παρέχουν τροφή για τους υπολοίπους. Για να αντισταθμιστεί αυτή η εξουσία, η κοινότητα έχει αναπτύξει μια σειρά από υποσυνείδητους μηχανισμούς ελέγχου του κύρους των κυνηγών, όπως οι τακτικές προσβολές εναντίων τους, αλλά και η ανταλλαγή βελών ανάμεσα στα μέλη του κυνηγιού, δημιουργώντας μια διαρκή ασάφεια ως προς το ποιος είναι πραγματικά «υπεύθυνος» για τον φόνο ενός θηράματος. Με το να αποτρέπουν τη συσσώρευση εξουσίας και αγαθών, κοινωνίες όπως αυτή των Ju/'hoansi «απωθούν» τη δημιουργία του κράτους, «λες και προαισθάνονται διαρκώς την ύπαρξή του», για να χρησιμοποιήσουμε μια έκφραση των Ντελέζ - Γκαταρί.
Την ίδια στιγμή, οι Ντελέζ - Γκαταρί μάς υπενθυμίζουν ότι μη κρατικοί άνθρωποι και υποκειμενικότητες παράγονται συνεχώς, ακόμα και μέσα στις καρδιές των κρατών. Από τη μία, η δημιουργία μιας «περιφερειακής ζώνης» στα αστικά κέντρα, «εσωτερικών Νότων», όπου η αντίθεση ανάμεσα στους κώδικες του κράτους, τα αξιώματα του κεφαλαίου και τις ροές που τους διαφεύγουν «οξύνεται σε τέτοιο βαθμό ώστε είναι δύσκολο να ελεγχθεί»∙ από την άλλη, οι πληθυσμοί που εξεγείρονται και προτάσσουν την αυτονομία τους απέναντι στο κράτος.[5] Άραγε, θα έπρεπε να μας εκπλήσσει το γεγονός ότι το 1977, στο αποκορύφωμα της Ιταλικής Αυτονομίας, μια νεοσύστατη ομάδα επέλεξε το όνομα «Μητροπολιτικοί Ινδιάνοι»;
[1] Thomas Bernhard. Παλιοί Δάσκαλοι (μτφρ. Βασίλης Τομανάς). 2018 [1985]. Εκδόσεις Εξάντας, σ. 59-60.
[2] Letícia Machado Haertel. From the Right to be Consulted to the Right to No Contact. 20/03/2025. EJIL: Talk! https://www.ejiltalk.org/from-the-right-to-be-consulted-to-the-right-to-no-contact-the-inter-american-court-faces-its-first-case-on-indigenous-peoples-in-voluntary-isolation/
[3] Katie Surma. Ruling on Indigenous peoples’ rights strikes at oil industry. 23/03/2025. Inside Climate News. https://ictnews.org/news/ruling-on-indigenous-peoples-rights-strikes-at-oil-industry
[4] Sydney Possuelo. Uncontacted tribes: Contact, respect and isolation. Survival. https://www.survivalinternational.org/articles/3130-sydney-possuelo-experiences-of-contact
[5] Gilles Deleuze & Felix Guattari. A Thousand Plateaus. Minnesota Press. 1987 [1980], σ. 469-473.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.