Ξημερώνει στο όρος Μουχαμπούρα, ένα ανενεργό ηφαίστειο στα σύνορα Ουγκάντας-Ρουάντας, και ο δρ Μπενάρντ Σεμπίντε βιάζεται να εντοπίσει μια οικογένεια ορεινών γορίλων πριν καταφθάσουν οι τουρίστες. Μια μάζα από φτέρες, κλήματα και αγκάθια καλύπτει το μονοπάτι, καθώς οι οδηγοί ανοίγουν δρόμο με ματσέτες. Πάνω από τα κεφάλια τους, το δάσος σφυρίζει με τον άνεμο και φωτίζεται από το πρωινό φως.
«Όσο πιο ψηλά ανεβαίνεις, τόσο περισσότερο το βουνό αντιστέκεται», λέει ο Σεμπίντε, σταματώντας για ανάσα. Μετά από 45 λεπτά, ένας φύλακας εντοπίζει ίχνη από ισοπεδωμένο γρασίδι και φρέσκες, σκούρο πράσινες κουτσουλιές. Είμαστε κοντά.
Ξαφνικά, το δάσος ανοίγει σε ένα ξέφωτο όπου εννέα ορεινοί γορίλες, η οικογένεια Νιακαγκέζι, παίρνουν το πρωινό τους. Ο τεράστιος «ασημοπλάτης» (ο αρχηγός του γκρουπ) μασουλάει αδιάφορα ένα γαϊδουράγκαθο, ενώ ένα μικρό τριών ετών κρέμεται από μια κληματαριά κάτω από το βλέμμα της μητέρας του.
Τα όρη Βιρούνγκα, που εκτείνονται στα σύνορα Ρουάντας, Ουγκάντας και Λαϊκής Δημοκρατίας του Κονγκό, είναι μία από τις δύο εναπομείνασες εστίες αυτού του είδους γορίλα, γνωστού για το πυκνό του τρίχωμα και τη στιβαρή του κατασκευή, που το βοηθά να αντέχει τις σκληρές καιρικές συνθήκες.
Τη δεκαετία του 1970 και του 1980, μόλις 250 ορεινοί γορίλες είχαν απομείνει, με τους φυσιοδίφες να φοβούνται ότι η εξαφάνιση ήταν αναπόφευκτη, καθώς η επέκταση της γεωργίας και η υλοτομία κατέστρεφαν το φυσικό τους περιβάλλον.
Ωστόσο, δεκαετίες σκληρών προσπαθειών διατήρησης –μέσα σε πολέμους και τη γενοκτονία της Ρουάντας το 1994– απέδωσαν καρπούς. Το 2018 ο πληθυσμός ξεπέρασε τους 1.000 γορίλες και η κατηγορία κινδύνου τους μειώθηκε από «κρίσιμα απειλούμενοι» σε «απειλούμενοι». Η επόμενη απογραφή αναμένεται να δείξει περαιτέρω αύξηση. Όμως, η επιτυχία αυτή έχει στοιχίσει ακριβά — σε χρήμα και ανθρώπινες ζωές.
Ο άνθρωπος: σωτήρας και απειλή για τους γορίλες
Περισσότεροι από 220 φύλακες έχουν σκοτωθεί τα τελευταία είκοσι χρόνια στην πλευρά του εθνικού πάρκου Βιρούνγκα στο Κονγκό, όπου δρουν αντάρτικες ομάδες όπως η M23. Χιλιάδες άμαχοι έχουν εκτοπιστεί ή σκοτωθεί. Ακόμα και στις πιο ασφαλείς περιοχές, η απειλή από ανθρώπινες ασθένειες, όπως τα κοινά κρυολογήματα και η γρίπη– αυξάνεται.
Οι «Gorilla Doctors», μια διεθνής ομάδα κτηνιάτρων, παίζουν καθοριστικό ρόλο στην ανάκαμψη του πληθυσμού. Οι επιστήμονες παρακολουθούν από απόσταση την υγεία κάθε ζώου, αποτρέποντας δεκάδες θανάτους. Σύμφωνα με μελέτες, σχεδόν το 50% της αύξησης των γοριλών αποδίδεται άμεσα στη δουλειά τους.
Αρχικά, οι περισσότεροι τραυματισμοί προέρχονταν από παγίδες που προορίζονταν για βουβάλια ή αντιλόπες. Πλέον, ο μεγαλύτερος κίνδυνος προέρχεται από την ανθρώπινη παρουσία: οι επισκέπτες πρέπει να φορούν μάσκες, να απολυμαίνουν τα χέρια και να κρατούν αποστάσεις, για να αποφευχθεί η μετάδοση ιών στους γορίλες. «Οι άνθρωποι είναι ταυτόχρονα η απειλή και η σωτηρία τους», λέει ο Σεμπίντε, τονίζοντας το παράδοξο της συνύπαρξης.
Στο Μπγουίντι της Ουγκάντας, ο επικεφαλής φύλακας Τσεμόνγκε Άμουσα διαχειρίζεται τη νότια περιοχή του εθνικού πάρκου, όπου ζουν περίπου 460 γορίλες. Κάθε ξένος τουρίστας πληρώνει 800 δολάρια για μία ώρα παρατήρησης – χρήματα που τροφοδοτούν ολόκληρο το σύστημα εθνικών πάρκων της χώρας.
Οι τοπικές κοινότητες λαμβάνουν το 20% των εσόδων, ενώ οι γυναίκες και οι μεταφορείς επωφελούνται οικονομικά. Το φαινόμενο της «εξημέρωσης» (habituation), δηλαδή της σταδιακής εξοικείωσης των γοριλών με την ανθρώπινη παρουσία, υπήρξε καταλυτικό: σήμερα περισσότεροι από τους μισούς πληθυσμούς στο Μπγουίντι είναι εξημερωμένοι και επιτρέπουν τουριστικές επισκέψεις.
Οι προσπάθειες αυτές, ωστόσο, δεν υπήρξαν χωρίς συγκρούσεις. Το 1991, εκατοντάδες κάτοικοι εκδιώχθηκαν από περιοχές που κηρύχθηκαν προστατευόμενες, μεταξύ αυτών και οι ιθαγενείς Μπατγουά. Παρόλα αυτά, τα οφέλη από τον οικοτουρισμό είναι εμφανή. Ο τσαγιoπαραγωγός Μπουχούτου Στίβεν δηλώνει: «Όταν άρχισα να καλλιεργώ τσάι στα όρια του δάσους, ένιωσα ότι συμβάλλω στην προστασία τους. Οι γορίλες δεν αγγίζουν τα φυτά· οι επισκέπτες αφήνουν πίσω τους προκοπή».
Η Ρουάντα μετατρέπει τη διατήρηση σε γιορτή για τους γορίλες
Στην απέναντι πλευρά των συνόρων, η Ρουάντα έχει μετατρέψει τη διατήρηση των γοριλών σε εθνικό γεγονός. Το ετήσιο φεστιβάλ Kwita Izina, όπου δίνονται ονόματα στα νεογέννητα γοριλάκια, θυμίζει μουσική γιορτή. Το 2025, 40 νεογνά βαφτίστηκαν παρουσία διασημοτήτων και αξιωματούχων, με το εισιτήριο επίσκεψης στο πάρκο να ανέρχεται στα 1.500 δολάρια.
Η κυβέρνηση σχεδιάζει την επέκταση του εθνικού πάρκου των Ηφαιστείων κατά 25%, δημιουργώντας νέο χώρο για τα ζώα. Παράλληλα, πολυτελή θέρετρα προσφέρουν διαμονές έως και 20.000 δολάρια τη βραδιά, μετατρέποντας τη διατήρηση σε υψηλού επιπέδου τουριστικό προϊόν.
Ο Άμουσα τονίζει πως το μέλλον εξαρτάται από την ισορροπία: «Αν οι πληθυσμοί αυξηθούν υπερβολικά, θα χρειαστεί περισσότερη γη – όχι μόνο για τους ίδιους τους γορίλες, αλλά και για τη ζώνη ασφαλείας γύρω από τα δάση».
Γορίλες: Από το χείλος της εξαφάνισης σε σύμβολο ελπίδας
Η ιστορία των ορεινών γοριλών αποτελεί υπόδειγμα για τη διατήρηση της άγριας ζωής παγκοσμίως. Μέσα σε πέντε δεκαετίες, ένα είδος που κινδύνευε να εξαφανιστεί έχει γίνει πηγή εσόδων, υπερηφάνειας και διεθνούς συνεργασίας. Οι προκλήσεις όμως παραμένουν: ασθένειες, περιορισμένο ενδιαιτηματικό εύρος και κοινωνικές ανισότητες απειλούν τις ισορροπίες.
«Παλιά, υπήρχαν πολύ περισσότεροι γορίλες εδώ», λέει ο Σεμπίντε. «Ίσως το περιβάλλον να αντέχει τριπλάσιο αριθμό. Κανείς όμως δεν ξέρει τι θα γίνει στο μέλλον».
Η αναγέννηση των ορεινών γοριλών δείχνει ότι η φύση μπορεί να επουλώσει τις πληγές της — αν της δοθεί ο χρόνος, ο χώρος και η ανθρώπινη βούληση.
Με πληροφορίες από Guardian
