Πορφύρα: Η αρχαία χρωστική ουσία που ήταν πιο πολύτιμη και απ’ τον χρυσό

ΕΠΕΞ Πορφύρα: Η αρχαία χρωστική ουσία που ήταν πιο πολύτιμη και απ’ τον χρυσό Facebook Twitter
Το σκούρο μωβ χρώμα της πορφύρας αποτέλεσε για πολλά χρόνια το σύμβολο της δύναμης, της κυριαρχίας και της ευμάρειας. Φωτ.: Getty Images/ Ideal Image
0

Στην άκρη της συριακής ερήμου, στην τοποθεσία Qatna, φιλοξενείται ένα ερειπωμένο παλάτι στις όχθες μιας λίμνης που έχει εξαφανιστεί εδώ και καιρό. Το 2002 και πάνω από τρεις χιλιετίες μετά την εγκατάλειψή του, μια ομάδα αρχαιολόγων έλαβε άδεια να το εξερευνήσει.

Η ερευνητική ομάδα βρισκόταν σε αναζήτηση του βασιλικού τάφου. Τον εντόπισαν μέσα σ’ ένα βαθύ φρεάτιο, πίσω από μια σφραγισμένη πόρτα την οποία «φύλαγαν» δύο πανομοιότυπα αγάλματα. Το εσωτερικό του βασιλικού τάφου φιλοξενούσε πάνω από 2.000 αντικείμενα, συμπεριλαμβανομένων κοσμημάτων και ενός μεγάλου χρυσού χεριού. Αυτό που προβλημάτισε την ερευνητική ομάδα όμως ήταν οι απροσδιόριστες κηλίδες σκούρου χρώματος που βρίσκονταν παντού στο έδαφος.

Συλλέγοντας δείγματα της ουσίας και ελέγχοντας την, οι ερευνητές κατάφεραν να διαχωρίσουν ένα ζωηρό μωβ χρώμα από τα στρώματα σκόνης και λάσπης όλων αυτών των χρόνων. Στην πραγματικότητα, οι ερευνητές είχαν ανακαλύψει ένα από τα πιο θρυλικά εμπορεύματα του αρχαίου κόσμου. Το συγκεκριμένο, πολύτιμο προϊόν έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην διαμόρφωση της ανθρώπινης ιστορίας όπως την ξέρουμε σήμερα.

Αυτό το εξαιρετικά πολύτιμο προϊόν ήταν η χρωστική ουσία πορφύρα. Στην αρχαιότητα η πορφύρα άξιζε περισσότερο από τρεις φορές το βάρος της σε χρυσό.

Η βασίλισσα Κλεοπάτρα είχε τέτοια εμμονή με το προϊόν αυτό, το οποίο το χρησιμοποιούσε ακόμη και για τα πανιά του σκάφους της, ενώ ορισμένοι Ρωμαίοι αυτοκράτορες νομοθέτησαν ότι όποιος συλλαμβάνονταν να το φοράει - εκτός από αυτούς - θα καταδικαζόταν σε θάνατο.

Αυτό το εξαιρετικά πολύτιμο προϊόν ήταν η χρωστική ουσία πορφύρα. Στην αρχαιότητα η πορφύρα άξιζε περισσότερο από τρεις φορές το βάρος της σε χρυσό. Σύμφωνα με ένα ρωμαϊκό διάταγμα που εκδόθηκε το 301 μ.Χ., η ουσία έπαψε να παρασκευάζεται. Και μέχρι των 15ο αιώνα, η συνταγή για την παρασκευή και την επεξεργασία της βαφής είχε χαθεί.

Η πορφύρα προέρχεται από την βλέννα που παράγουν τα σαλιγκάρια του γένους Murex. Η συλλογή της απαιτούσε την σύνθλιψη των οστράκων μέσα στα οποία αυτά ζουν. Συγκεκριμένα, τρία είδη σαλιγκαριών ήταν αυτά που παρήγαγαν τις πιο διαδεδομένες αποχρώσεις της πορφύρας στην αρχαιότητα. Αυτά ήταν το Hexaplex trunculus το οποίο παρήγαγε την απόχρωση του γαλαζωπού μωβ, ενώ το Bolinus brandaris και το Stramonita haemastoma παρήγαγαν ένα πιο κόκκινο μωβ.

Τα σαλιγκάρια συλλέγονταν είτε με το χέρι περπατώντας κατά μήκος βραχώδων ακτών, είτε μέσα από παγίδες, στις οποίες ως δόλωμα χρησιμοποιούνταν άλλα σαλιγκάρια, μιας και το συγκεκριμένο είδος είναι σαρκοφάγο.

Στην συνέχεια, οι συλλέκτες έκοβαν με ένα ειδικό μαχαίρι τον βλεννογόνο αδένα των σαλιγκαριών προκειμένου να συγκεντρώσουν την βλέννα μέσα σε γουδιά και έπειτα να την αλέσουν. Τα μικρότερα όστρακα συνθλίβονταν ολόκληρα μαζί με το κέλυφος τους.

Όμως δεν υπάρχουν καταγεγραμμένες πληροφορίες για το πως η βλέννα των σαλιγκαριών επεξεργαζόταν περαιτέρω ώσπου η χρωστική ουσία να φτάσει στην τελική της μορφή. Οι λιγοστές αναφορές που έχουν ανακαλυφθεί αποδείχθηκαν ασαφείς, αντιφατικές, μερικές φορές ακόμη και λανθασμένες - ο Αριστοτέλης υποστήριξε ότι οι βλεννογόνοι αδένες προέρχονταν από το λαιμό ενός «πορφυρού ψαριού».

Πορφύρα: Η αρχαία χρωστική ουσία που ήταν πιο πολύτιμη και απ’ τον χρυσό Facebook Twitter
Hexaplex trunculus. Φωτ.: H. Zell/ inaturalist.org
Πορφύρα: Η αρχαία χρωστική ουσία που ήταν πιο πολύτιμη και απ’ τον χρυσό Facebook Twitter
Bolinus brandaris. Φωτ.: Frank Walther/ inaturalist.org
Πορφύρα: Η αρχαία χρωστική ουσία που ήταν πιο πολύτιμη και απ’ τον χρυσό Facebook Twitter
Stramonita haemastoma. Φωτ.: Brian Hardin/ inaturalist.org

Επιπλέον οι παρασκευαστές χρωστικών ήταν άκρως μυστικοπαθής με τις μεθόδους και τις συνταγές που χρησιμοποιούσαν. Κάθε παρασκευαστής είχε την δική του φόρμουλα την οποία προστάτευε αυστηρά για να επιβιώσει από τον ανταγωνισμό.

Η πιο λεπτομερής καταγραφή προέρχεται από τον Πλίνιο, ο οποίος εξήγησε τη διαδικασία τον 1ο αιώνα μ.Χ. Σύμφωνα με τις σημειώσεις του, αρχικά απομονώνονταν οι βλεννογόνοι αδένες των σαλιγκαριών, έπειτα αλατίζονταν και αφήνονταν να αποξηραθούν για τρεις ημέρες. Ακολουθούσε ο βρασμός του μείγματος σε σκεύη από κασσίτερο ή μόλυβδο σε μέτρια θερμοκρασία. Ο βρασμός συνεχίζονταν έως ότου το μείγμα έχανε το μεγαλύτερο μέρος του όγκου του. Έπειτα από δέκα ημέρες η βαφή δοκιμαζόταν βουτώντας ένα κομμάτι υφάσματος και ελέγχοντας την απόχρωση του.

Δεδομένου ότι κάθε σαλιγκάρι περιέχει ελάχιστη ποσότητα βλέννας, εκτιμάται ότι χρειάζονταν περίπου 10.000 σαλιγκάρια για να παραχθεί ένα μόνο γραμμάριο πορφύρας. Σε περιοχές που άλλοτε παρασκευάζονταν η συγκεκριμένη χρωστική έχουν αναφερθεί σωροί δισεκατομμυρίων κελύφων από όστρακα του γένους Murex.

Το χρώμα της πορφύρας ήταν πραγματικά δύσκολο να αποκτηθεί, δηλώνει ο Ιωάννης Καραπαναγιώτης, καθηγητής στο Εργαστήριο Χημικής και Περιβαλλοντικής Τεχνολογίας του Αριστοτέλειου Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης. Εξηγεί ότι το μωβ της πορφύρας διέφερε εξαιρετικά από άλλες χρωστικές της εποχής, των οποίων η πρώτη ύλη, όπως για παράδειγμα τα φύλλα, περιέχει ήδη την χρωστική ουσία. Αντίθετα, ο βλεννογόνος του θαλάσσιου σαλιγκαριού περιέχει χημικές ουσίες που μπορούν να μετατραπούν σε χρωστική ουσία, αλλά μόνο υπό τις κατάλληλες συνθήκες.

Πορφύρα: Η αρχαία χρωστική ουσία που ήταν πιο πολύτιμη και απ’ τον χρυσό Facebook Twitter
Εξηγεί ότι το μωβ της πορφύρας διέφερε εξαιρετικά από άλλες χρωστικές της εποχής, των οποίων η πρώτη ύλη, όπως για παράδειγμα τα φύλλα, περιέχει ήδη την χρωστική ουσία. Φωτ.: Dafna Gazit/ Israel Antiquities Authority

Πλέον, οι επιστήμονες γνωρίζουν ότι η βλέννα των σαλιγκαριών Murex είναι αρχικά διάφανη και έπειτα από την έκθεση της στο φως αποκτά το χαρακτηριστικό πορφυρό της χρώμα. Ανάλογα και με το είδος του σαλιγκαριού, η βλέννα αρχικά αποκτά κίτρινο χρώμα και έπειτα πράσινο, τιρκουάζ, μπλε και τέλος μωβ. Σε μια ηλιόλουστη μέρα αυτή η μεταμόρφωση δεν χρειάζεται πάνω από πέντε λεπτά για να συμβεί, σύμφωνα με τον Καραπαναγιώτη.

Το σκούρο μωβ χρώμα της πορφύρας αποτέλεσε για πολλά χρόνια το σύμβολο της δύναμης, της κυριαρχίας και της ευμάρειας, το οποίο έφεραν στα ρούχα τους οι προνομιούχοι της κοινωνίας.

Το μοναδικά έντονο χρώμα της καθώς και η αντοχή της στο ξεθώριασμα, έκαναν την χρωστική ανάρπαστη ανάμεσα στους αρχαίους πολιτισμούς της Νότιας Ευρώπης, της Βόρειας Αφρικής και της Δυτικής Ασίας. Η χρωστική μπορούσε να βρεθεί σε όλα τα αντικείμενα της εποχής, σε μανδύες και πανιά, πίνακες ζωγραφικής, έπιπλα, τοιχογραφίες, κοσμήματα, ακόμη και σε σάβανα ταφής.

Το 40 μ.Χ. στη Ρώμη ο βασιλιάς της Μαυριτανίας σκοτώθηκε σε μια αιφνιδιαστική δολοφονία, αφορμή της οποίας στάθηκε η πορφύρα. Ο βασιλιάς τόλμησε να εμφανιστεί σε ένα αμφιθέατρο για να παρακολουθήσει έναν αγώνα μονομάχων φορώντας έναν πορφυρό χιτώνα. Το γεγονός πάρθηκε ως προσβολή και πυροδότησε την δολοφονία του βασιλιά.

Το 1453, μαζί με την κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς, σήμανε το τέλος της Βυζαντινής αυτοκρατορίας και της παράδοσης της παρασκευής της πορφύρας. Εκείνη την εποχή, τα βαφεία της Κωνσταντινούπολης βρίσκονταν στο επίκεντρο της βιομηχανίας. Το χρώμα είχε συνδεθεί βαθιά και με τον καθολικισμό – χρησιμοποιούνταν από τους καρδινάλιους καθώς και στην εικονογράφηση θρησκευτικών χειρόγραφων.

Η μείωση της παραγωγής σε συνδυασμό με την εξαντλητική φορολογία οδήγησε σύντομα τον Πάπα να κηρύξει το κόκκινο χρώμα ως σύμβολο της χριστιανικής εξουσίας – το οποίο μπορούσε να παραχθεί εύκολα και φτηνά μέσω της σύνθλιψης λεπιδόπτερων εντόμων.

Πορφύρα: Η αρχαία χρωστική ουσία που ήταν πιο πολύτιμη και απ’ τον χρυσό Facebook Twitter
Δεδομένου ότι κάθε σαλιγκάρι περιέχει ελάχιστη ποσότητα βλέννας, εκτιμάται ότι χρειάζονταν περίπου 10.000 σαλιγκάρια για να παραχθεί ένα μόνο γραμμάριο πορφύρας. Φωτ.: Argaman/ Facebook

Μια άλλη πιθανή εξήγηση της εξαφάνισης της πορφύρας είναι η υπεραλίευση της. Εξαιτίας της αυξημένης ζήτησης, οι παρασκευαστές της εποχής αναγκάζονταν να συλλέγουν συνεχώς όστρακα χωρίς να δίνουν τον απαραίτητο χρόνο στον πληθυσμό να επανέλθει στα φυσιολογικά του επίπεδα μέσω της αναπαραγωγής. Σταδιακά οι πληθυσμοί που επιβίωναν στις παράκτιες περιοχές μειώθηκαν δραματικά, ενώ σε ορισμένες περιοχές εξαφανίστηκαν για μεγάλο χρονικό διάστημα μέχρι να καταφέρουν να ανακάμψουν.

Φυσικά η πορφύρα κινδυνεύει και πάλι να εξαφανιστεί καθώς η πρώτη ύλη, τα σαλιγκάρια του γένους Murex, απειλούνται. Η ρύπανση και η κλιματική αλλαγή έχουν επηρεάσει εξαιρετικά την επιβίωση του είδους. Το Stramonita haemastoma, το οποίο προσδίδει στο χρώμα μια κοκκινωπή απόχρωση, έχει ήδη εξαφανιστεί από την ανατολική Μεσόγειο.

Με στοιχεία από το BBC.

Πολιτισμός
0

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Μετάξι και Πορφύρα: Ένα συναρπαστικό ταξίδι στον κόσμο του υφάσματος

Βιβλίο / Μετάξι και Πορφύρα: Ένα συναρπαστικό ταξίδι στον κόσμο του υφάσματος

Από τα αυτοκρατορικά εργαστήρια της Κωνσταντινούπολης μέχρι τα περίφημα μεταξωτά της Χίου, από την άνθηση της βυζαντινής μεταξουργίας μέχρι την πτώση της, μια εξερεύνηση των παραδόσεων στον κόσμο του βυζαντινού και μεταβυζαντινού υφάσματος.
ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ
CHECK Antonio Rigo: Το Βυζάντιο αποτελεί ένα από τα δομικά στοιχεία της ταυτότητας της Ελλάδας

Αρχαιολογία & Ιστορία / Antonio Rigo: «Το Βυζάντιο αποτελεί ένα από τα δομικά στοιχεία της ταυτότητας της Ελλάδας»

Μια συζήτηση με τον σημαντικό βυζαντινολόγο με αφορμή ένα συνέδριο στα Μετέωρα για μια ιστορία από τον 14ο αιώνα ενός πρίγκιπα που έγινε κτήτορας της Μονής της Μεταμορφώσεως στο Μεγάλο Μετέωρο.
ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Ξεχασμένη συνέντευξη του Τζον Λένον προβάλεται ξανά μετά από 50 χρόνια

Πολιτισμός / «Με παρακολουθούν»: Η ξεχασμένη συνέντευξη του Τζον Λένον που βρέθηκε 50 χρόνια μετά

Μια συνέντευξη του Τζον Λένον που χάθηκε για 50 χρόνια, όπου μιλά για την παρακολούθηση από την κυβέρνηση Νίξον και αποκαλύπτει σκέψεις για τη μουσική και τη ζωή του, προβάλλεται στο Boom Radio για τα 85α γενέθλιά του
LIFO NEWSROOM
To Χειμερινό Αυγό Φαμπερζέ αναμένεται να σπάσει κάθε προηγούμενο ρεκόρ σε δημοπρασία

Πολιτισμός / To Χειμερινό Αυγό Φαμπερζέ αναμένεται να σπάσει κάθε προηγούμενο ρεκόρ σε δημοπρασία

Ο οίκος Christie's το κατατάσσει στις πιο πολυτελείς αυτοκρατορικές δημιουργίες των Φαμπερζέ. Το σχεδίασε μια γυναίκα και δικαίως η προσθήκη του σε οποιαδήποτε συλλογή θεωρείται ανεκτίμητη.
LIFO NEWSROOM
Μια καλόψυχη Α.Ι. κι ένας αλαφροΐσκιωτος σκύλος από αύριο στους κινηματογράφους

Πολιτισμός / Μια ταινία τρόμου με πρωταγωνιστή ένα σκύλο, Τζάρεντ Λέτο αλλά και Έμα Τόμσον από αύριο στα σινεμά

Η τρίτη και χειρότερη κατάθεση στο σύμπαν του «Tron», η πολυσυζητημένη ταινία τρόμου «Good Boy», το δεύτερο μέρος της τριλογίας του Νταγκ Γιόχαν Χάουγκερουντ και η Έμα Τόμσον ως ένοπλη προστάτιδα στο κινηματογραφικό πρόγραμμα της εβδομάδας.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ
Ντόλι Πάρτον: Η αδελφή της ζητά προσευχές για την υγεία της βασίλισσας της country

Πολιτισμός / Ντόλι Πάρτον: Η αδελφή της ζητά προσευχές για την υγεία της βασίλισσας της country

Η Ντόλι Πάρτον αντιμετωπίζει προβλήματα υγείας και αναβάλει τη μεγάλη της περιοδεία στο Λας Βέγκας. Η αδελφή της ζητά προσευχές από τους θαυμαστές, ενώ η τραγουδίστρια παραμένει αισιόδοξη πως «ο Θεός απλώς της ζητά να επιβραδύνει»
LIFO NEWSROOM
Τέιλορ Σουίφτ: Eκτός υποψηφιοτήτων στα Grammy για πρώτη φορά μετά από 18 χρόνια

Πολιτισμός / Τέιλορ Σουίφτ: Η απάντησή της στα σχόλια για το νέο της άλμπουμ

«Ο καθένας έχει δικαίωμα να νιώθει ακριβώς όπως θέλει, ο στόχος μας ως καλλιτέχνες είναι να λειτουργούμε σαν καθρέφτης», αναφέρει για τα σχόλια που απέσπασε το νέο της άλμπουμ, «The Life of a Showgirl»
LIFO NEWSROOM
Yohji Yamamoto: «Η μόδα έχει γίνει αστείο, όλα περιστρέφονται γύρω από τα χρήματα»

Πολιτισμός / Yohji Yamamoto: «Η μόδα έχει γίνει αστείο, όλα περιστρέφονται γύρω από τα χρήματα»

Ο αντισυμβατικός Ιάπωνας που εξυμνεί την avant-garde αισθητική μέσα από υπερμεγέθεις, ασύμμετρες σιλουέτες και τη διαχρονική του αφοσίωση στο μαύρο, συνεχίζει στα 82 του χρόνια να παλεύει «θυμωμένος αλλά ακούραστος» για την ουσία και την αλήθεια της μόδας
LIFO NEWSROOM
Βασίλης Μπισμπίκης: Επιστρέφει η παράσταση «Άνθρωποι και Ποντίκια» μετά από 5 χρόνια

Πολιτισμός / Βασίλης Μπισμπίκης: Επιστρέφει η παράσταση «Άνθρωποι και Ποντίκια» μετά από 5 χρόνια

Ο Βασίλης Μπισμπίκης αναβιώνει το αριστούργημα του Τζον Στάινμπεκ στο νέο Cartel στο Αιγάλεω, υπογράφοντας μια ωμή, ρεαλιστική και συναισθηματικά φορτισμένη σκηνοθεσία που φέρνει ξανά στο προσκήνιο τον αγώνα των απλών ανθρώπων για αξιοπρέπεια και ελπίδα
LIFO NEWSROOM
«La Magie Noire»: Ο χαμένος θησαυρός του Ρενέ Μαγκρίτ βγαίνει στο φως μετά από 90 χρόνια

Πολιτισμός / «La Magie Noire»: Ο χαμένος θησαυρός του Ρενέ Μαγκρίτ βγαίνει στο φως μετά από 90 χρόνια

Ο πίνακας «La Magie Noire» του Ρενέ Μαγκρίτ, που παρέμεινε σε ιδιωτική συλλογή για 90 χρόνια, βγαίνει σε δημοπρασία στη Sotheby’s - Η συγκλονιστική ιστορία πίσω από το έργο και τη γυναίκα που έσωσε 163 παιδιά από τους ναζί
LIFO NEWSROOM
Αίγυπτος: Ανοικτός για το κοινό ένας από τους πιο εμβληματικούς τάφους Φαραώ στην Κοιλάδα των Βασιλέων

Πολιτισμός / Αίγυπτος: Ανοικτός για το κοινό ένας από τους πιο εμβληματικούς τάφους Φαραώ στην Κοιλάδα των Βασιλέων

Σκαλισμένος βαθιά μέσα στον βράχο, ο τάφος του Αμενχοτέπ Γ΄ δεσπόζει ξανά μετά από 20 χρόνια, στη δυτική όχθη του Νείλου - Τα πρώτα πλάνα από το εσωτερικό του
LIFO NEWSROOM