Γεννημένος στην Θεσσαλονίκη στις 2 Δεκεμβρίου 1944, ο Διονύσης Σαββόπουλος που πέθανε σήμερα σε ηλικία 81 ετών αρχίζει να γίνεται γνωστός, σ’ ένα μικρό κύκλωμα στην αρχή, όταν κατεβαίνει στην Αθήνα, την άνοιξη του 1963.
Όπως θα έγραφε και ο ίδιος λίγα χρόνια αργότερα στο «Φορτηγό» του: «Ξεκινάω μ’ ένα φορτηγό. Στην Εθνική οδό λίγο έξω απ’ τη Θεσσαλονίκη σε μαζεύει κι ύστερα από πολλά σ’ αφήνει στην Αθήνα πριν ξημερώσει...».
Φεύγει μόνος του, με ελάχιστα πρακτικά εφόδια, ερχόμενος σε μια μεγάλη πόλη, δίχως φίλους και γνωστούς.
Η δεκαετία του ’60
Μπορεί ο Διονύσης Σαββόπουλος να έχει παρατήσει τις σπουδές του στην Θεσσαλονίκη, ως φοιτητής της Νομικής, αλλά το φοιτητικό κίνημα της εποχής είναι εκείνο που τον ελκύει περισσότερο και μέσω αυτού θα κάνει τις πρώτες γνωριμίες του, στην πρωτεύουσα πια.
Παρακολουθεί το Τέταρτο Πανσπουδαστικό Συνέδριο, στο Θέατρο Χατζηχρήστου (22-28 Απριλίου 1963), ενώ συμμετέχει στην ίδρυση της ΕΦΕΕ και ακόμη στο Σύνδεσμο Νέων δια τον Πυρηνικόν Αφοπλισμόν “Bertrand Russell”. Μάλιστα στα γραφεία του Συνδέσμου θα στεγαστεί περιστασιακά, όπως και σε σπίτια φίλων και γνωστών.
Φυσικά, την ίδια εποχή δραστηριοποιείται στην ΕΔΑ, συλλαμβάνεται στην Α Μαραθώνια Πορεία, είναι κοντά με τους «Λαμπράκηδες», διαβάζει «Αυγή», «Πανσπουδαστική» και «Επιθεώρηση Τέχνης», συμμετέχει σε εκδηλώσεις για τον Μίκη Θεοδωράκη, γνωρίζεται με την Μαρία Φαραντούρη, τον Μάνο Λοΐζο κ.ά., επιχειρώντας παράλληλα τις πρώτες δειλές εμφανίσεις του (πρώτη φορά, σ’ ένα σινεμά στο Κερατσίνι), κάνοντας όμως παράλληλα κι άλλες δουλειές για να επιβιώσει (σερβιτόρος, μπογιατζής, αχθοφόρος, γυμνό μοντέλο στη σχολή Καλών Τεχνών, δημοσιογράφος).
«Σαν το παράπονο στη φράση “εδώ και τώρα” / σαν το σπασμένο φαρμακείο στις δύο η ώρα / σαν το καμένο το γήπεδο, σαν το αμόκ της μηχανής σου / μέσα απ’ της βιτρίνας τα θρύψαλα ακούω την ψυχή σου...». Αυτός ο διάλογος, ανάμεσα σ’ εμάς και σ’ εκείνον, δεν πρόκειται να στερέψει ποτέ.
Γρήγορα ο Δ. Σαββόπουλος αρχίζει να διαμορφώνει ένα ρεπερτόριο (με δικά του τραγούδια, των Θεοδωράκη-Χατζιδάκι κ.ά.), κι έτσι, από το 1964 έως και το 1966, θα εμφανιστεί σε διάφορες μπουάτ (στη μυκονιάτικη Εννέα Μούσες και ακόμη στη Στοά, στο Συμπόσιο, στο Καρνάγιο των Σπετσών, στη Ρουλότα, στην Παράγκα και αλλού), επιχειρώντας, στην αρχή, να βελτιώσει και την τεχνική του στην κιθάρα.
Το 1964 θα γνωρίσει τον συνθέτη Νίκο Μαμαγκάκη, έναν άνθρωπο ο οποίος τον πίστεψε και που θα τον πήγαινε στη Lyra, για να τον δει και να τον ακούσει ο Αλέξανδρος Πατσιφάς. Ο Μαμαγκάκης ήταν σοβαρά μορφωμένος μουσικά και η γνώμη του «μετρούσε». Κάτι «βλέπει» στον 20χρονο Σαββόπουλο και είναι αυτός, ουσιαστικά, που τον επιβάλλει στην εταιρεία. Είναι το ξεκίνημα της μεγάλης διαδρομής.
Ο πρώτος δίσκος του Διονύση Σαββόπουλου ήταν ένα 45άρι με τέσσερα τραγούδια, ένα EP δηλαδή, που κυκλοφόρησε από την Lyra, στις 15 Φεβρουαρίου 1965. Περιείχε τα κομμάτια «Ήλιε, ήλιε αρχηγέ (Εγερτήριο)», «Μια θάλασσα μικρή», «Τα πουλιά της δυστυχίας» και «Μη μιλάς άλλο γι’ αγάπη».
Τα τραγούδια ακούγονται μέσα στο Νέο Κύμα, που λανσάρει τότε η Lyra, αλλά είναι φανερό πως δεν έχουν ουδεμία σχέση με τα τραγούδια του Γιάννη Σπανού, που έλεγε τότε η Καίτη Χωματά, ή μ’ εκείνα του Γιώργου Ζωγράφου και του Γιάννη Πουλόπουλου. Ο ίδιος ο Διονύσης Σαββόπουλος έγραφε στο οπισθόφυλλο εκείνου του πρώτου EP του:
«Πάνε δύο χρόνια που τελειώνοντας το Γυμνάσιο στη Σαλονίκη, κατέβηκα στην Αθήνα να βρω δουλειά. Να τώρα σ’ αυτό το δίσκο τέσσερα από τα πρώτα τραγούδια μου. Δεν είναι παρά εικόνες και άνθρωποι από τη Σαλονίκη και την Αθήνα. Το Μπαχτσέ-Τσιφλίκι, η Καλαμαριά και φυσικά όλοι οι φίλοι. Σ’ αυτό το δίσκο πολλά πράγματα θυμίζουν Ζακ Πρεβέρ, Χριστιανόπουλο, Θεοδωράκη, Χατζιδάκι, Μπρασσένς ή Ρωμανό Μελωδό. Σ’ όλα αυτά προστίθεται η προσωπική μου ομιλία, το μεράκι μου να πούμε. Έτσι κάπως, με χίλιους επηρεασμούς, φτιάχνεται το καινούργιο τραγούδι. Είναι ζεστό, οικείο, ολοζώντανο. Έχει ένα κόμπο χαρά κι ένα κόμπο θλίψη. Πολλή πίστη και πολλή ελπίδα. Είναι τόσο μικρό όσο να χωράει ένα φιλί, και τόσο μεγάλο όσο να χωράει μια επανάσταση. Σ’ αυτό το τραγούδι, κτήμα του λαού, πιστεύω κι εγώ».
Διονύσης Σαββόπουλος - Τι να τα κάνω τα τραγούδια σας
Στις 2 Ιουνίου 1965 κυκλοφορεί ένα ακόμη EP, με τέσσερα νέα τραγούδια του Δ. Σαββόπουλου. Είναι τα «Τι να τα κάνω τα τραγούδια σας», «Οι δεκαπέντε» («Είμαστε οι πρώτοι κι ακολουθάνε αναστημένοι χίλιοι νεκροί»), «Το δέντρο (Ο οδηγητής)» και «Συννεφούλα».
Αυτά τα οκτώ τραγούδια, από τα δύο EP, δημιουργούν αμέσως μεγάλη εντύπωση – σε κάποιους τουλάχιστον κύκλους. Η «Επιθεώρηση Τέχνης» γράφει κάτι σαν ύμνο για τον Σαββόπουλο, ο οποίος παρά ταύτα δεν είναι πεπεισμένος, ακόμη, πως θα μπορούσε να σταθεί με αξιώσεις στο χώρο.
Έχει όμως έτοιμο αρκετό υλικό, ικανό να στηρίξει ένα μεγάλο δίσκο, ένα LP, που τότε άρχιζαν κι αυτά να τυπώνονται, σε κάπως μεγαλύτερες ποσότητες, αντιμετωπίζοντας τους καλλιτέχνες (συνθέτες, στιχουργούς, τραγουδιστές και τραγουδοποιούς) με έναν πιο «συνολικό» τρόπο.
Είναι η ώρα του «Φορτηγού» λοιπόν, που κυκλοφορεί στις 22 Νοεμβρίου 1966 και που σηματοδοτεί μια τομή για το ελληνικό τραγούδι. Εφάμιλλη μ’ εκείνη των δίσκων του Μίκη Θεοδωράκη, του Μάνου Χατζιδάκι και του Σταύρου Ξαρχάκου, από την ίδια εποχή, αλλά από άλλη σκοπιά.
Ο Σαββόπουλος έχει πλέον «γνωρίσει» τον Bob Dylan, έχει εντρυφήσει στο τραγούδι διαμαρτυρίας και γι’ αυτό προκύπτουν τα «Βιετνάμ γιε-γιε», «Ήλιε, ήλιε αρχηγέ», «Τα πουλιά της δυστυχίας» και οι «Παλιοί μας φίλοι», αλλά παράλληλα στο «Φορτηγό» καταγράφεται και η ερωτική διάθεση («Η συννεφούλα», «Μη μιλάς άλλο γι’ αγάπη»), όπως επίσης (καταγράφεται) και μια συγκλονιστική μαρτυρία, συμπληρωμένη με αλησμόνητες εικόνες, για την «άλλη» Ελλάδα – της επαρχίας, του περιθωρίου, των πλανόδιων θιάσων, των μπουλουκιών, των σαλτιμπάγκων και των αγοραίων σχέσεων («Οι μάγοι», «Η Ζωζώ», «Η μαϊμού», «Το μπουλούκι»).
Το «Φορτηγό» είναι ένα εκπληκτικό ντεμπούτο, που πουλάει λίγο και που κάνει τον Σαββόπουλο να αναρωτιέται για το πώς θα πορευτεί – σε Τέχνη και ζωή.
Διονύσης Σαββόπουλος - Θαλασσογραφία
Εν τω μεταξύ γίνεται το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου, και ο Σαββόπουλος, ως αριστερός, συλλαμβάνεται και βασανίζεται στην Μπουμπουλίνας (Αύγουστος-Σεπτέμβριος 1967), εκεί όπου βρίσκει την δύναμη και τον τρόπο να γράψει τα τραγούδια «Η Δημοσθένους λέξις», «Η θεία Μάνου» και «Θαλασσογραφία».
Βγαίνει από την φυλακή, παντρεύεται την Άσπα (Ασπασία Αραπίδου) τον Οκτώβριο και φεύγουν μαζί για το Παρίσι. Αργότερα, το 1968 πια, θα μεταβούν στο Μιλάνο, για να επιστρέψουν στην Ελλάδα, μετά από ένα χρόνο, τον Οκτώβριο εκείνης της χρονιάς.
Τις περιπέτειες στο εξωτερικό, μαζί με τα τραγούδια που γράφτηκαν και συμπληρώθηκαν στο αμέσως επόμενο διάστημα, θα τα συναντήσουμε, όλα αυτά, στο δεύτερο LP του Διονύση Σαββόπουλου, που έχει τίτλο «Το Περιβόλι του Τρελλού». Κυκλοφορία ξανά από την Lyra προς το τέλος του Οκτωβρίου ή στις αρχές Νοεμβρίου του 1969 (υπάρχουν δύο διαφορετικές ημερομηνίες).
Το 1969 το ροκ αρχίζει να κάνει κάπως πιο αισθητή την παρουσία του στην Ελλάδα. Πληροφορίες έρχονται απ’ έξω και δίσκοι ξένων ροκ συγκροτημάτων, κυρίως 45άρια, αλλά και ορισμένα LP, αρχίζουν να τυπώνονται μ’ ένα κάποιο σύστημα και στην Ελλάδα.
Ο Διονύσης Σαββόπουλος έχει αφουγκραστεί το ροκ, και τα μηνύματα που μπορεί εκείνο να μεταφέρει, ήδη από το εξωτερικό, κι έτσι όταν επιστρέφει στη χώρα, παράλληλα με την ολοκλήρωση των τραγουδιών για το «Περιβόλι», έχει κατά νου να σχηματίσει κι ένα γκρουπ, ώστε να μπορεί να υποστηρίξει τα τραγούδια του και στη σκηνή.
Το γκρουπ είναι τα Μπουρμπούλια, αλλά δυστυχώς στο «Περιβόλι» δεν έχουν τον πλήρη έλεγχο της μουσικής και της ενορχήστρωσης, αφού όλα αυτά τα κάνει ο έντεχνος συνθέτης Γιώργος Κοντογιώργος. Κι έτσι, ενώ το άλμπουμ διαθέτει κι ένα πολύ ωραίο hippy εξώφυλλο φιλοτεχνημένο από τον Στέργιο Δελιαλή, ο ήχος «μέσα» είναι πιο «διαλλακτικός». Στον δίσκο όμως, γιατί στο Rodeo το πράγμα αποκτά άλλες διαστάσεις – τις πρέπουσες ροκ δηλαδή.
Στην αρχή, στα Μπουρμπούλια, συμμετείχε και ο Γιώργος Ρωμανός, αλλά πολύ γρήγορα το γκρουπ θα καταλήξει στους Τάκη Ανδρούτσο, Άρη Τασούλη, Βασίλη Ντάλλα και Νίκο Τσιλογιάννη – παρότι η σύνθεσή του, λίγο αργότερα, θα άλλαζε και πάλι.
Τα πιο ροκ κομμάτια στο «Περιβόλι» ήταν τα «Η θεία Μάρω» και «Σαν ρεμπέτικο παλιό», αλλά κανείς δεν μπορεί να ξεχάσει και τα υπόλοιπα, κάποια εκ των οποίων (όπως η «Ωδή στον Γεώργιο Καραϊσκάκη») θεωρούνται από τα κορυφαία του Σαββόπουλου.
Η συννεφούλα
Στην δεκαετία του ’70
Η δεύτερη σεζόν στο Rodeo (1970-71) –από το οποίο Rodeo περνούν εν τω μεταξύ και οι Μαρίζα Κωχ, Διόσκουροι (Βασίλης Ζαρούλιας-Βαγγέλης Γερμανός), Θανάσης Γκαϊφύλλιας, Λήδα, Περικλής Χαρβάς, Δόμνα Σαμίου κ.ά.– σημαίνει «Μπάλλος».
Είναι ο δίσκος, που ουσιαστικά ξεκινάει το ροκ στην Ελλάδα, το ελληνικό ροκ εννοούμε – παρότι το να μελετάει κανείς τον Σαββόπουλο, μέσα στο ελληνικό ροκ, τον περιορίζει ασφυκτικά.
Πάντως στον «Μπάλλο» ο Σαββόπουλος κάνει για πρώτη φορά ροκ στην δισκογραφία και μορφολογικά πλέον, έχοντας δίπλα του, εκτός από τους Ντάλλα-Τσιλογιάννη σε μπάσο-ντραμς και τους János Lambizi ηλεκτρική κιθάρα, Σπύρο Καζιάνη φαγκότο, τρομπόνι και Νίκο Μουρίκη κόρνο.
Η δισκογραφία του διεθνούς ροκ ανοίγεται. Ο Τάσος Φαληρέας, δουλεύει στη Lyra, η οποία εκτός από τις παραγωγές λειτουργεί και ως αντιπρόσωπος ξένων labels, με αποτέλεσμα οι έλληνες μουσικόφιλοι να μαθαίνουν τον Frank Zappa, τους Yes, τον James Taylor, τους Jethro Tull, τους Crosby, Stills Nash & Young, τους Doors κ.λπ. Ο Τάσος Φαληρέας, που είναι φίλος με τον Σαββόπουλο, έχει και το δισκάδικο Pop Eleven, μαζί με τον αδελφό του Γρηγόρη, οπότε ένα περαιτέρω άνοιγμα σε ακούσματα υπάρχει και από εκεί.
Ο Διονύσης Σαββόπουλος γίνεται κοινωνός όλων αυτών και κάπως έτσι το Rodeo αναδεικνύεται, εκείνα τα χρόνια, σε ναό του ροκ στην Ελλάδα, ικανό να προσελκύει ακόμη και ξένους (τον σκηνοθέτη του “Woodstock” Michael Wadleigh για παράδειγμα).
Ο Σαββόπουλος δένει ροκ, με Βαλκάνια και ελληνική παράδοση, και με φοβερά λόγια, φτιάχνει ροκ αρχέτυπα – αναλλοίωτα εν πολλοίς μισόν αιώνα αργότερα. Ο «Μπάλλος», το «Κιλελέρ» και «Ο παλιάτσος κι ο ληστής» (Bob Dylan) είναι συγκλονιστικά κομμάτια, αξεπέραστα, που με την εξεγερσιακή θεματική τους, δημιουργούν στα ακροατήρια μια αντιχουντική διάθεση.
Ξανά στο Rodeo και μετά στο Κύτταρο (τέλη ’72 με αρχές ’73), όταν πλέον βρίσκεται μπροστά η επόμενη θρυλική δουλειά του Διονύση Σαββόπουλου, το «Βρώμικο Ψωμί».
Με το άλμπουμ αυτό ολοκληρώνεται βασικά το ροκ μανιφέστο του Σαββόπουλου, ο οποίος με νέο συγκρότημα, την Λαιστρυγόνα, και με παλιά και καινούρια τραγούδια («Η Δημοσθένους λέξις» ήταν τραγούδι του ’67, όπως προείπαμε) ενώνει ξανά ροκ με δημοτικό («Μαύρη Θάλασσα») και με ρεμπέτικο-λαϊκό τραγούδι («Ζεϊμπέκικο»), αφήνοντας μίλια πίσω ακόμη και τον ίδιο τον Dylan, με τον «Άγγελο εξάγγελο».
Διονύσης Σαββόπουλος, Ζεϊμπέκικο
Παράλληλα, στο Κύτταρο, στις δύο σεζόν που ήταν εκεί (1972-73 και 1973-74), καλεί παλαιστές του κατς, δημοτικούς οργανοπαίκτες και καραγκιοζοπαίκτες, προβάλλοντας παράλληλα και μια ειδική ταινία (Λάκης Παπαστάθης) στην τελευταία σεζόν, δίνοντας χώρο και σε άλλα σχήματα, όπως ήταν οι Λήδα-Σπύρος π.χ., δημιουργώντας καινούρια και πρωτοφανέρωτα για την Ελλάδα πρότυπα. Εκείνα του πολυθεάματος.
Ο Καραγκιόζης είναι η λαϊκή μορφή που αναδεικνύεται από τα προγράμματα στο Κύτταρο και βασικά από το «Θίασος Σκιών», οδηγώντας τον Διονύση Σαββόπουλο να γράψει ένα από τα διαχρονικά ωραιότερα τραγούδια του, το «Σαν τον Καραγκιόζη» («Σαν σκιές γλιστρούν λόγια και εικόνες / κάρα σκουπιδιάρικα, φεύγουν οι χειμώνες»), που κυκλοφορεί αρχικά σαν 45άρι (Νοέμβριος 1974), έχοντας πίσω ένα άλλο τραγούδι, που καθρεφτίζει τα τραγικά γεγονότα της εποχής, το «Για την Κύπρο», που οι περισσότεροι θα το μάθαιναν από την «Ρεζέρβα».
Ο Σαββόπουλος με τον ερχομό της Μεταπολίτευσης αποκτά ακόμη μεγαλύτερο στάτους, δίνοντας συνεχώς συνεντεύξεις, παρεμβαίνοντας με δίσκους, δίνοντας συναυλίες, συμμετέχοντας σε άλμπουμ «τρίτων», γράφοντας μουσική για τον κινηματογράφο κ.λπ.
Το «10 Χρόνια Κομμάτια» (Φεβρουάριος 1975) είναι το πέμπτο άλμπουμ του, τυπωμένο και αυτό από την Lyra.
O Σαββόπουλος κάνει μια ιδιότυπη αναδρομή στην πορεία του μέχρι τότε, παρουσιάζοντας τραγούδια ηχογραφημένα ερασιτεχνικά από τον ίδιο, μα και κάποια από στούντιο, μαζί με αφηγηματικές γέφυρες.
Και το άλμπουμ αυτό διαθέτει εκπληκτικά κομμάτια, όπως την «Παράγκα», το «Στη συγκέντρωση (της Ε.Φ.Ε.Ε.)» και πάνω απ’ όλα την «Θανάσιμη μοναξιά του Αλέξη Ασλάνη» (τραγούδι από το 1967, που τώρα δισκογραφείται για πρώτη φορά).
Η αγάπη του Διονύση Σαββόπουλου για τους παλιούς ρεμπέτες, τους οποίους τίμησε και στο Κύτταρο, φαίνεται και από το επόμενο δισκάκι του, όταν τραγουδάει μαζί με τον Δημήτρη Γκόγκο ή Μπαγιαντέρα τον «Καθρέφτη» (Σεπτέμβριος 1975), βάζοντας στην δεύτερη πλευρά τον «Πολιτευτή».
Είναι μια πρώτη απόπειρα του Σαββόπουλου να απεξαρτηθεί από κάποια «δόγματα» της Αριστεράς ή μάλλον να διαχωρίσει τη θέση του από κάποιους τρόπους «αριστερής» συμπεριφοράς. Ένα σκληρό πολιτικό τραγούδι, για τους πολιτικάντηδες γενικώς και ειδικώς.
Παρά ταύτα με το επόμενο άλμπουμ του, που δεν ήταν άλλο από το σάουντρακ για την ταινία του Παντελή Βούλγαρη “Happy Day” (Σεπτέμβριος 1976), o Διονύσης Σαββόπουλος θα φυλάξει ένα προσκύνημα για τους αγωνιστές της Αριστεράς, για τους κομμουνιστές που βασανίστηκαν ή και εκτελέστηκαν στην Μακρόνησο.
Φυσικά ακόμη και η λέξη «Μακρόνησος» ήταν απαγορευμένη στο φιλμ, αλλά στο δίσκο υπάρχει το «Σχόλιο», με τους εκπληκτικούς στίχους και την ερμηνεία του Σαββόπουλου («Ξέρω ανθρώπους σαν κι εσάς / που μου λεν “μην τα ρωτάς / γύρω στο ’48 πέρασα από ’κει κι εγώ / ήταν μέρες φοβερές η Μακρόνησο που λες”», «Νιώθω άλλος, κι άλλη μια / χαιρετώ με τη γροθιά / δεν έχει τι, δεν έχει πού / στις οθόνες του λαού»).
Στο τέλος του 1976 ο Διονύσης Σαββόπουλος συμμετέχει στο άλμπουμ των Μάνου Χατζιδάκι / Νίκου Γκάτσου «Τα Παράλογα», τραγουδώντας μαζί με την Μελίνα Μερκούρη «Το άλογο του Ομέρ Βρυώνη».
Με τους αριστοφανικούς «Αχαρνής», όπως γράφει ο ίδιος ο Δ. Σαββόπουλος στο οπισθόφυλλο του άλμπουμ (Lyra, 1977), καταπιάστηκε μετά από παραγγελία του Θεάτρου Τέχνης, παρουσιάζοντας, τελικά, το έργο στην Πλάκα, στην μπουάτ Ρήγας, δίχως να ανεβεί αυτό στο θέατρο. Υπάρχει παρασκήνιο, αλλά δεν είναι της ώρας.
Σημασία έχει πως ο Σαββόπουλος έστησε εκ του μηδενός μία δική του παράσταση, με δικά του τραγούδια και δικές του μεταφράσεις, έχοντας δίπλα του νέους τραγουδιστές (στο άλμπουμ συμμετείχαν οι Σάκης Μπουλάς, Νίκος Παπάζογλου, Μελίνα Τανάγρη, Νίκος Ζιώγαλας, Ηλίας Λιούγκος, Βαγγέλης Ξύδης, Μανώλης Ρασούλης και Κώστας Γεωργίου).
Ήταν ένας δίσκος, οι «Αχαρνής», που απομάκρυναν ακόμη περισσότερο τον Σαββόπουλο από την λεγόμενη «παραδοσιακή αριστερά». Όμως το θέμα, ο Σαββόπουλος, το έβλεπε ευρύτερα. Όπως είχε πει σε μια συνέντευξή του, τότε, στο περιοδικό «Θεατρικά»:
«Μερικές φορές έκανα σατιρικούς στίχους εις βάρος του Χατζιδάκι, του Θεοδωράκη ή του Ρίτσου κι όχι ακριβώς γι’ αυτούς ή το έργο τους, μάλλον για μια ορισμένη μόδα που εκπορεύεται από κει. Δεν είναι βέβαια εντελώς υπεύθυνοι γι’ αυτήν, αλλά ούτε και εντελώς αμέτοχοι. Άλλωστε αυτή η μόδα ή η ιδεολογία, όπως προτιμάς, με επηρέασε φανερά κι εμένα, και άρα η σάτιρά μου στρέφεται και σ’ ένα μέρος του εαυτού μου, τότε, στο Κύτταρο, με τον “Θίασο Σκιών”, όσοι θυμούνται – μ’ έπαιρνε κι εμένα η μπάλα δηλαδή».
Τον Μάρτη του ’78 κυκλοφορεί η «Εκδίκηση της Γυφτιάς» [Lyra] των Νίκου Ξυδάκη-Μανώλη Ρασούλη, με τον Διονύση Σαββόπουλο στον ρόλο του παραγωγού (τραγουδούσε κιόλας). Λέμε για ένα δίσκο που καθόρισε στην πορεία το νέο λαϊκό και που σύστησε, πλατιά σε όλους, τον Νίκο Παπάζογλου.
Η «Ρεζέρβα» ο νέος διπλός αυτή τη φορά δίσκος του Διονύση Σαββόπουλου κυκλοφορεί τον Οκτώβριο του 1979.
Υπάρχουν κάποιοι που θεωρούν την «Ρεζέρβα» ως τον κορυφαίο δίσκο του Σαββόπουλου, ενώ κάποιοι άλλοι θεωρούν πως είναι ο τελευταίος αληθινά μεγάλος δίσκος του.
Όπως κι αν έχει η «Ρεζέρβα» περιείχε πολλά καλά τραγούδια, παλιότερα και πιο καινούρια και δύο τουλάχιστον αριστουργήματα, το «Γεννήθηκα στη Σαλονίκη» και το «Μακρύ ζεϊμπέκικο για τον Νίκο». Τραγούδια δηλαδή, που συντηρούν, στο έπακρο, το μύθο του Σαββόπουλου, που έρχεται από τα σίξτις και από το πρώτο μισό του ’70.
Το τέλος της χρονιάς βρίσκει τον Δ. Σαββόπουλο, στον Σκορπιό, στην Πλάκα, να παρουσιάζει το «Γιγανταιώρημα», με Δημήτρη Πουλικάκο, Οπισθοδρομική Κομπανία, Ευγένιο Σπαθάρη, τον ακροβάτη Βαγγέλη Μανιάτη κ.ά.
Μπάλλος
Στα χρόνια του ’80
Το 1981 ο Διονύσης Σαββόπουλος μας συστήνει τον Βαγγέλη Γερμανό στα «Μπαράκια» [Lyra], συνεργάτη του από την εποχή των Διόσκουρων και της Λαιστρυγόνας, ενώ το 1982 (ξανα)κάνει παραγωγή στο πρώτο άλμπουμ της Οπισθοδρομικής Κομπανίας (επίσης για την Lyra).
Την πρωταπριλιά του 1983 o Σαββόπουλος δίνει μια ιστορική συναυλία, στο Παλαί ντε Σπορ της Θεσσαλονίκης – συναυλία, που την είχε μεταδώσει η τηλεόραση της ΕΡΤ και που είχε κάνει μεγάλη εντύπωση. (Αποσπάσματα θα ακούγαμε, λίγους μήνες αργότερα, στο άλμπουμ «20 Χρόνια Δρόμος»).
Το 1983 είναι επίσης η χρονιά ενός νέου δίσκου, μετά από τέσσερα, χρόνια, του πασίγνωστου «Τραπεζάκια Έξω» [Lyra]. Ο δίσκος καταγράφει μια νέα φάση του Σαββόπουλου, που τότε εντασσόταν, ιδεολογικά, στο νεο-ορθόδοξο ρεύμα, και η οποία είχε κριθεί (η φάση), γενικότερα, ως συντηρητική (τουλάχιστον από τους παλιούς φίλους των τραγουδιών του).
Τεράστια επιτυχία, καθώς ακουγόταν παντού, έκανε το τραγούδι «Ας κρατήσουν οι χοροί» (που είναι ένα από τα πιο αγαπητά του Σαββόπουλου σε όσους θα τον γνώριζαν τα επόμενα χρόνια και δεκαετίες), αλλά υπήρχαν και άλλα τραγούδια στον δίσκο που ξεχώριζαν περισσότερο, όπως το «Μυστικό τοπίο» ή το “Canto”.
Τον Ιούλιο του ’83, στις 25, ο Διονύσης Σαββόπουλος θα συμμετάσχει στο ιστορικό πάρτυ του Λουκιανού Κηλαηδόνη, στην Βουλιαγμένη, ενώ η χρονιά θα ολοκληρωνόταν βασικά με την άκρως επιτυχημένη μεγάλη συναυλία του στο νέο τότε Ολυμπιακό Στάδιο της Αθήνας, στην Καλογρέζα (19 Σεπτεμβρίου 1983), μια συναυλία που θα απασχολούσε την κοινή γνώμη, και τον Τύπο, για μέρες, εβδομάδες και μήνες, και που θα καθιστούσε τον Σαββόπουλο κάπως σαν «θέμα συζήτησης», σε τελείους ασύμβατους μεταξύ τους χώρους.
Στις 3 Σεπτεμβρίου 1983 πεθαίνει εν τω μεταξύ ο Αλέξανδρος Πατσιφάς, με την Lyra να περνάει στα χέρια του Κυριάκου Μαραβέλια. Στην νέα Lyra ο Σαββόπουλος έχει ανεβασμένη θέση σαν παραγωγός και από την θέση αυτή υπογράφει νέα άλμπουμ για τους Μάκη Χριστοδουλόπουλο, Μαργαρίτα Ζορμπαλά, Δυνάμεις του Αιγαίου κ.ά.
Διονύσης Σαββόπουλος - Ζήτω το ελληνικό τραγούδι
Το 1986 ο Διονύσης Σαββόπουλος συνεργάζεται με την ΕΡΤ, για την παραγωγή της εκπομπής «Ζήτω το Ελληνικό Τραγούδι» (σκ. Γιώργος Πανουσόπουλος-Κώστας Μαζάνης), που είναι ίσως η ωραιότερη μουσική εκπομπή για το ελληνικό τραγούδι, που εμφανίστηκε ποτέ στην τηλεόραση (κρατική και ιδιωτική). Θα μεταδοθούν 30 επεισόδια και θα παρελάσουν από το στούντιο πάμπολλοι καλλιτέχνες και φυσικά τα περισσότερα είδη του ελληνικού τραγουδιού. Ένα χρόνο αργότερα (1987) θα τυπωνόταν και ο σχετικός δίσκος (2LP) στην MINOS.
Από 17 Ιανουαρίου έως 3 Φεβρουαρίου 1988 ο Διονύσης Σαββόπουλος θα εμφανιζόταν στον Σείριο του Μάνου Χατζιδάκι, αποδίδοντας παλιά και πιο καινούρια τραγούδια του, ενώ λίγο καιρό αργότερα θα κυκλοφορούσε και ο αναμνηστικός δίσκος «Ο Κύριος Σαββόπουλος Ευχαριστεί τον Κύριο Χατζιδάκι Και Θάρθη Οπωσδήποτε» [Sirius, 1988].
Το 1989 κυκλοφορεί «Το Κούρεμα» [Polydor]. Ο Σαββόπουλος «σχεδόν 55 ετών / με μπλοκ επιταγών», όπως τραγουδάει στο «Εμείς του ’60», φοράει γραβάτα και κουρεύεται, για να φωτογραφηθεί στο εξώφυλλο. Η νέα εμφάνιση σημαίνει... παράδοση οπλισμού. Για τον ίδιο, την γενιά του, την κοινωνία γενικότερα. «Πώς να μην κλέψει ο Κοσκωτάς, αφού ένα όραμα κονόμας / και ευζωίας και ανόδου ήταν το μέτρο ολονών μας», τραγουδά στο «Μην περιμένετε αστειάκια».
Η χώρα ταλανίζεται από το σκάνδαλο Κοσκωτά, το κυβερνητικό ΠΑΣΟΚ σαπίζει εκ των έσω. Η κριτική ξεκινά από τον Ανδρέα Παπανδρέου, με χαρακτηρισμούς οξείς ή και απρεπείς («ένας μοιχός εβδομηντάρης»), αλλά ο θυμός και η οργή είναι εκείνα που διαπνέουν, γενικά, τα περισσότερα τραγούδια του δίσκου. Πρωτοφανές για τον Σαββόπουλο, που χρησιμοποιούσε πάντα τον υπαινικτικό λόγο και την ποιητικότητα, για να εκφραστεί.
Υπάρχουν δίκια στην κριτική, πρώτα-πρώτα γιατί ο Σαββόπουλος δεν αφήνει απ’ έξω τον εαυτό του (η φωτογραφία του εξωφύλλου συμβολίζει και τον δικό του συμβιβασμό), αλλά ο εναγκαλισμός με την ΝΔ του Κώστα Μητσοτάκη, τον «ικανό να βγάλει από τη μέση το κνώδαλο αυτό, τον παπατζή» («Το μητσοτάκ»), είναι κίνηση απελπισίας (το λιγότερο).
Ο Σαββόπουλος παίρνει πολλά ρίσκα με το «Κούρεμα», ξεκαθαρίζει δια παντός τη σχέση του με την Αριστερά, με τους συνοδοιπόρους του από το ’60 και το ’70 («Η αποτυχία της Αριστεράς»), περνώντας στην άλλη πλευρά, δίχως να προβάλλει κάποιο όραμα, ένα νέο πειστικό άλλοθι. Έτσι, η αποτυχία της κοινωνίας είναι συνολική, είναι οικτρή, καθώς παράγει μόνον μπάζα κι αποκαΐδια. «Mε ποιους να πάμε, μη ρωτάτε κι ούτε είναι το θέμα εκεί / χούντα περνάμε, πολεμάτε κι είναι πιο μαυριδερή»... τραγουδάει κάπου αλλού. Πλήρης καταστροφή.
Και όμως αυτός ο τραχύς, ο οργισμένος και μουσικά ελάχιστα εμπνευσμένος δίσκος, κλείνει με το «Καλοκαίρι», ένα από τα πιο όμορφα τραγούδια του Διονύση Σαββόπουλου, με τις ποιητικές εικόνες να διαδέχονται η μία την άλλη, αφήνοντας εκεί, στο τέλος, μια χαραμάδα αισιοδοξίας...
Αν κάθε δίσκος του Σαββόπουλου, έως τότε, προκαλούσε συζητήσεις, παρεμβαίνοντας στην κοινωνικοπολιτική καθημερινότητα, τότε «Το Κούρεμα» δεν μπορεί παρά να είναι, απ’ αυτή την άποψη, ο αληθινά τελευταίος σημαντικός δίσκος του.
Ας κρατήσουν οι χοροί
Η δεκαετία του ’90
Το 1990 κυκλοφορούν σε διπλό δίσκο οι ηχογραφήσεις από τις παραστάσεις του στο ZOOM, τον χειμώνα του 1989-90 –λέμε για το 2LP «Αναδρομή ’63-’89» [Polydor]– αλλά αυτό το διάστημα, τα χρόνια που έρχονται και που συμπίπτουν, βασικά, με την περίοδο διακυβέρνησης της ΝΔ υπό τον Κ. Μητσοτάκη, είναι δύσκολα για τον Διονύση Σαββόπουλο. Δεν βρίσκει διεξόδους, ψάχνεται, θέλει να οικοδομήσει και πάλι σχέσεις με την Αριστερά μετά τον σεισμό, που προκάλεσε «Το Κούρεμα», επιχειρώντας να ξανα-ανακαλύψει τον εαυτό του.
Απ’ αυτή την κάπως χαοτική περίοδο θα βγει το 1994, με το επόμενο άλμπουμ του, το «Μη Πετάξεις Τίποτα» [Polydor]. Πρόκειται για έναν δίσκο που περιλαμβάνει και κάποια καλά ή και αισιόδοξα τραγούδια, όπως «Το ρεφραίν, σ’ αγαπώ», το «Μη πετάξεις τίποτα», το «Ταγκό βουβό» ή το «Είδα την Σούλα και τον Δεσποτίδη» (δύο πρόσωπα της «άλλης Αριστεράς», την Σούλα Αλεξανδροπούλου και τον Μίμη Δεσποτίδη) και που δημιουργεί μία καινούρια (νεότερη) γενιά ακροατών του. Το «Μέρες καλύτερες θα ’ρθουν» είναι το «Ας κρατήσουν οι χοροί» της δεκαετίας του ’90.
Στο άλμπουμ «Παράρτημα / Οδυσσεβάχ, Πλούτος, Σιγά η Πατρίδα Κοιμάται» [PolyGram, 1996] ο Διονύσης Σαββόπουλος συμπεριλαμβάνει μουσικές του από το θέατρο, παιδικό ή μη και την τηλεόραση. Έτσι εδώ ακούμε συνθέσεις του από τον «Οδυσσεβάχ» της Ξένιας Καλογεροπούλου, τον «Πλούτο» του Αριστοφάνη, όπως και από το σίριαλ του Γιάννη Σμαραγδή «Σιγά... η πατρίδα κοιμάται», που προβαλλόταν στην ΕΤ1, το 1989.
Με το «Ξενοδοχείο» [Mercury, 1997] ο Διονύσης Σαββόπουλος επιστρέφει στα χρόνια της νιότης του ή και της λιγότερο νιότης, διασκευάζοντας ξένα ροκ τραγούδια από τα σίξτις έως και τα έιτις, γράφοντας όμως γι’ αυτά ελληνικούς στίχους.
Spencer Davis Group, Van Morrison, Bob Dylan, Lou Reed, Quicksilver Messenger Service / Big Brother & The Holding Company, Talking Heads, Lucio Dalla, Jethro Tull κ.ά. Μαζί του στις ερμηνείες οι Αλκίνοος Ιωαννίδης, Αργύρης Μπαρκιτζής, Ορφέας Περίδης και Βασίλης Παπακωνσταντίνου. Ωραίο το «Του Ιωσήφ το πανωφόρι» των John Cipollina / Nick Gravenites.
Ο τελευταίος δίσκος του Διονύση Σαββόπουλου με καινούρια τραγούδια ήταν «Ο Χρονοποιός» [Mercury] από το 1999. Δεν είμαστε σίγουροι αν ακούστηκε όσο και όπως θα έπρεπε αυτό το άλμπουμ (πέρα από ένα-δυο τραγούδια), που είναι ίσως το καλύτερο από τα «Τραπεζάκια Έξω» και μετά, από πλευράς συνθέσεων, ενορχήστρωσης και ήχου-ατμόσφαιρας γενικότερα.
Κάπως χαμηλόφωνο, χωρίς ιδιαίτερα, εξωτερικά, εντυπωσιακά στοιχεία, στο CD αυτό ακούγονται «Το τσακάλι», «Η μοναξιά της Αμερικής» («Σαν αστυνόμος / που δρα εκνόμως / θρίλερ που διαρκεί / η Αμερική / σκούζοντας φεύγει ο χρόνος»), το «Σου μιλώ και κοκκινίζεις», το «Πρώτη του 2000» και το «Ποιος φτιάχνει τα ανέκδοτα» (αφιερωμένο στον Θάνο Μούρραη-Βελλούδιο).
Πρώτη του δύο χιλιάδες
Από την στροφή του αιώνα μέχρι σήμερα
Ο Διονύσης Σαββόπουλος συνεργαζόταν με άλλους τραγουδοποιούς, ερμηνευτές κ.λπ. από παλιά. Και στα προγράμματά του, μα και στην δισκογραφία. Αλλά από την δεκαετία του ’80 και μετά, και ιδίως στα πιο πρόσφατα χρόνια, οι συνεργασίες αυτές πολλαπλασιάστηκαν, καθώς ο Δ. Σαββόπουλος προσφέρθηκε να βρεθεί στο πάλκο ή και στο στούντιο με τους πάντες. Παλαιότερους και νεότερους. Τα ονόματα είναι άπειρα...
Ελευθερία Αρβανιτάκη, Νίκος Πορτοκάλογλου, Πόλυ Πάνου, Αλκίνοος Ιωαννίδης, Λαυρέντης Μαχαιρίτσας, Λουδοβίκος των Ανωγείων, Λουκιανός Κηλαηδόνης, Ορφέας Περίδης, Θανάσης Παπακωνσταντίνου (με τον οποίον θα έκανε κι ένα ολόκληρο άλμπουμ, τον «Σαμάνο», το 2008), Κώστας Λειβαδάς, Λάκης Παπαδόπουλος, Πάνος Μουζουράκης, Στάθης Δρογώσης... Τα ονόματα είναι τελείως ενδεικτικά.
Φυσικά, την ίδια εποχή, από το 2000 και μετά, πολλαπλασιάστηκαν και οι ζωντανές εμφανίσεις του Διονύση Σαββόπουλου, σε πολλούς και ποικίλους χώρους. Και κάπως έτσι προέκυψαν και νέα άλμπουμ, όπως το «Σαββόραμα» [Mercury, 2001], ηχογραφημένο ζωντανά στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, «Ο Πυρήνας» [Lyra, 2007], ηχογραφημένος στο Gazarte, τον Νοέμβριο του 2006 ή το «Σήκω Ψυχή μου Δώσε Ρεύμα» [Feelgood, 2016], με την Ελένη Βιτάλη, από ζωντανή ηχογράφηση στο Κύτταρο.
Λίγα λόγια ακόμη...
Πάντα ο Διονύσης Σαββόπουλος παρενέβαινε, με δηλώσεις του, στην καθημερινότητα, καθώς είχε διαχρονικά καλή σχέση με τα μίντια, δίνοντας συνεχώς συνεντεύξεις στα έντυπα, στα σάιτ, στην τηλεόραση, στο ραδιόφωνο. Είναι αλήθεια, επίσης, πως όσα έλεγε δημιουργούσαν εντυπώσεις, προκαλούσαν αντιδράσεις – θετικές ή όχι.
Με κάθε δήλωσή του αναπτυσσόταν ένα είδος... διχασμού στο κόσμο. Δεν το ήθελε καθόλου αυτό ο Σαββόπουλος, καθώς πάντα τον ενδιέφερε να εμφανίζεται με λόγο ενωτικό, που να «πιάνει» την μεγάλη εικόνα. Όποια και να ήταν αυτή, κάθε φορά. Και κάπως έτσι στενοχωριόταν και ο ίδιος όταν τον αμφισβητούσαν, όταν δεν αντιλαμβάνονταν ή δεν αποδέχονταν τις προθέσεις του.
Λογικά, όμως, είναι όλα αυτά να συμβαίνουν σε μια κοινωνία, που... απ’ τα ψηλά πατώματα βρέθηκε μεσ’ τα χώματα, όπως τραγουδούσε ο αγαπημένος του Στέλιος Καζαντζίδης (και το συγκεκριμένο τραγούδι ήταν ένα από τα πιο αγαπημένα του Σαββόπουλου).
Ο Διονύσης Σαββόπουλος είχε πει εκπληκτικά πράγματα μέσα στα χρόνια, όπως είχε πει και άλλα, που μπορεί να έβγαζαν πολλούς από τα ρούχα τους. Ο διάλογός του με τον κόσμο βρισκόταν πάντα στις προτεραιότητές του, αφού ο κόσμος αποτελούσε μια διαρκή έμπνευση για ’κείνον είτε με τα κατορθώματά του είτε με τις αναποδιές του. Το είχε τραγουδήσει τόσες φορές εξάλλου:
«Σαν το παράπονο στη φράση “εδώ και τώρα” / σαν το σπασμένο φαρμακείο στις δύο η ώρα / σαν το καμένο το γήπεδο, σαν το αμόκ της μηχανής σου / μέσα απ’ της βιτρίνας τα θρύψαλα ακούω την ψυχή σου...».
Αυτός ο διάλογος, ανάμεσα σ’ εμάς και σ’ εκείνον, δεν πρόκειται να τελειώσει ποτέ.
Σαν τον Καραγκιόζη
