ΤΟ ΥΠΕΡΩΚΕΑΝΙΟ ΗΤΑΝ το «Βασίλισσα Φρειδερίκη». Σ’ αυτό επιβιβάστηκαν τον Αύγουστο του 1960 ο Ανδρέας Παπανδρέου και η Μάργκαρετ, η δεύτερη σύζυγός του και μητέρα των τεσσάρων παιδιών του, για να επιστρέψουν στις Ηνωμένες Πολιτείες, στην Καλιφόρνια και στο Πανεπιστήμιο του Μπέρκλεϊ, όπου ο Ανδρέας κυριολεκτικά διέπρεπε.
Τους προηγούμενους μήνες βρίσκονταν στην Ελλάδα, όπου ο Ανδρέας, με άδεια από το Μπέρκλεϊ (sabbatical) έστησε το ερευνητικό κέντρο ΚΕΠΕ. Η πρόσκληση για την ίδρυση του κέντρου αυτού είχε έρθει από τον κατοπινό μεγάλο αντίπαλο του Ανδρέα, τον Κωνσταντίνο Καραμανλή. Στην Αθήνα ο Ανδρέας δεχόταν πιέσεις από τον πατέρα του, τον Γεώργιο Παπανδρέου, να εγκαταλείψει οριστικά τις ΗΠΑ και την πανεπιστημιακή καριέρα, να εγκατασταθεί στην Ελλάδα και να μπει στην πολιτική ως διάδοχος Παπανδρέου. Ο Ανδρέας, έχοντας διπλή υπηκοότητα (αμερικανική και ελληνική), ήταν διστακτικός, καθώς συχνά-πυκνά έλεγε τότε ότι η Ελλάδα και η πολιτική της δεν του ταιριάζουν.
Καθώς το «Βασίλισσα Φρειδερίκη» πλησίαζε τον πρώτο του σταθμό, τη Νάπολη της Ιταλίας, ο Ανδρέας φαίνεται ότι άλλαξε γνώμη. Θα γύριζε στην Ελλάδα. Όταν το πλοίο έδεσε στο ιταλικό λιμάνι, όρμησε στην έξοδο για να τηλεφωνήσει στον πατέρα του. Ο Ανδρέας είχε δουλέψει με μεγάλη ένταση για να στήσει το ΚΕΠΕ και η Μάργκαρετ θεώρησε φυσιολογική αυτήν τη μεταστροφή του. Μετά κατάλαβε ότι η αιτία της μεταστροφής ήταν ο… έρωτας. Ο Ανδρέας είχε ξεμυαλιστεί με μια νεαρή Ελληνίδα που εργαζόταν στην αμερικανική αποστολή βοηθείας. «Όπως συνέβαινε συνήθως με τον Ανδρέα, οι δηλωμένες προθέσεις του κάλυπταν ή δικαιολογούσαν τις πραγματικές».
Ο Αμερικανός διπλωμάτης δίνει επίσης ιδιαίτερο βάρος στις προβληματικές σχέσεις του Ανδρέα με τις γυναίκες. Αξιοποιεί γι’ αυτό κάθε πηγή, όπως τα απομνημονεύματα της πρώτης συζύγου του, της ελληνοαμερικανίδας Χριστίνας Ρασσιά, που δεν κολακεύουν καθόλου τον Παπανδρέου.
Ο Αμερικανός διπλωμάτης Μοντήγκλ Στερνς (1924-2016) σκιαγραφεί το πορτρέτο του Ανδρέα στο βιβλίο του Ανδρέας Παπανδρέου: Το Αίνιγμα (ο πρωτότυπος τίτλος είναι Gifted Greek: The enigma of Andreas Papandreou - Ο χαρισματικός Έλληνας: Το αίνιγμα Ανδρέας Παπανδρέου). Για τη σκιαγράφηση χρησιμοποιεί επεισόδια της μεγάλης ιστορίας (ψυχρός πόλεμος, ελληνοαμερικανικές σχέσεις, χούντα, τρομοκρατία 17 Νοέμβρη, μεταπολιτευτικές εκλογές) αλλά και της μικρής ιστορίας και του ιδιωτικού βίου, όπως το επεισόδιο στο «Βασίλισσα Φρειδερίκη».
Ο Στερνς, ο οποίος είχε υπηρετήσει στην Αθήνα σε διάφορα πόστα, από τα τέλη της δεκαετίας του 1950 γνώριζε πολύ καλά τον Παπανδρέου. Οι σχέσεις τους έμοιαζαν, όμως, με την κίνηση του εκκρεμούς: από απόλυτα φιλικές και οικογενειακές έως απόλυτα ψυχρές και απόμακρες, ιδιαίτερα στην «αντιαμερικανική» περίοδο του Παπανδρέου. Βέβαια, όπως λέει ο Στερνς, ο Ανδρέας δεν υπήρξε ποτέ αντιαμερικανός στην πράξη, όπως φάνηκε στα θέματα των αμερικανικών βάσεων στην Ελλάδα, στην αποχώρηση από το ΝΑΤΟ κ.λπ.
Είχε, όμως, στα πρώτα χρόνια της πρωθυπουργίας του αντιαμερικανική ρητορική, που ήταν ωστόσο ικανή να συνεγείρει τους οπαδούς του αλλά και κάποια από τα στελέχη του. Ο Στερνς μιλάει, ας πούμε, με περιφρόνηση για τον δημοσιογράφο Γιάννη Καψή, που βρέθηκε σε θέση ευθύνης στο υπουργείο Εξωτερικών, χωρίς να έχει τα απαραίτητα προσόντα. Τον χαρακτηρίζει επίσης λαϊκιστή δημοσιογράφο.
Ο Στερνς φιλοτεχνεί το πορτρέτο του Ανδρέα με «ψυχαναλυτικούς» όρους. Αυτό το στοιχείο κάνει το βιβλίο του πολύ πρωτότυπο και πολύ ενδιαφέρον για τον σημερινό αναγνώστη, που βρίσκεται πλέον πολύ μακριά από τον ήλιο του ΠΑΣΟΚ. «Ο ήλιος του ΠΑΣΟΚ ήταν ένα πλούσιο τροπικό πράσινο που θύμιζε πιο πολύ τους Μάγια παρά τη Μεσόγειο».
Διαβάζοντας το βιβλίο, είναι προφανές ότι ο Στερνς θαυμάζει τον Ανδρέα. Τον θαυμάζει όμως ως μυθιστορηματικό ήρωα, αμφιθυμικό, με διχασμένη προσωπικότητα, ικανό και για το καλό και για το κακό. Ο Μοντήγκλ Στερνς δεν κρύβει τη συγγραφική πρόθεσή του: «Εκείνο που με τράβηξε να γράψω για τον Ανδρέα ήταν αυτή η περίεργα δυαδική του φύση. Δεν ήταν μόνο το ότι ήταν διαφορετικός χαρακτήρας σε διαφορετικές ώρες, αλλά το ότι οι δύο χαρακτήρες ήταν τόσο αντιφατικοί. Διαπνέονταν και οι δύο από ωμή φιλοδοξία αλλά και από μύχιες συγκρούσεις ανάμεσα στην ελληνική και αμερικανική του νοοτροπία».
Ο συγγραφέας αναζητά τη σχέση του Ανδρέα με τη μητέρα του, Σοφία Μινέικο, και τον πατέρα του. Ιδιαίτερα τονίζει τις προβληματικές σχέσεις του Ανδρέα με τον πατέρα του, που δικαιολογούν στοιχεία του χαρακτήρα και της συμπεριφοράς του, τον κυνισμό, την κρυψίνοια, την περιφρόνηση συνεργατών και αντιπάλων του.
Ο Ανδρέας φοβόταν πολύ τον πατέρα του, ακόμη και για πιο μικρά πράγματα. Για παράδειγμα, στην ηλικία των σαράντα ετών απέκρυβε από τον πατέρα του ότι είχε σκύλο, επειδή ο Γεώργιος Παπανδρέου μισούσε τα σκυλιά. Ο γερο-Παπανδρέου περιφρονούσε τον γιο του, θεωρώντας ότι στράφηκε εναντίον του. Την ίδια περιφρόνηση εντοπίζει ο Στερνς στη συμπεριφορά του Ανδρέα προς τον μεγαλύτερο γιο του, τον Γιώργο, τον κατοπινό πρωθυπουργό της κρίσης. «Όπως και ο ίδιος με τον δικό του πατέρα, ο Ανδρέας είχε προβληματική σχέση με τον μεγάλο του γιο».
Ο Στερνς αναζητά επίσης τα αγχωτικά παιδικά χρόνια του Ανδρέα στην Ελλάδα, στο σπίτι στο Ψυχικό, όπου έζησε με τη μητέρα του, αλλά και τα χρόνια του Κολεγίου, όπου φοίτησε και όπου ανακάλυψε τον μαρξισμό και τον Τρότσκι. Ο Γεώργιος Παπανδρέου είχε εγκαταλείψει τη Σοφία Μινέικο για την ηθοποιό Κυβέλη. Πολύ αργότερα, όταν ο Γεώργιος μιλούσε περιφρονητικά για τον γιο του, λέγοντας ότι είναι κρυψίνους και παρορμητικός, τόνιζε πάντα ότι αυτά είναι χαρακτηριστικά Μινέικο και όχι Παπανδρέου.
Ο Αμερικανός διπλωμάτης δίνει επίσης ιδιαίτερο βάρος στις προβληματικές σχέσεις του Ανδρέα με τις γυναίκες. Αξιοποιεί γι’ αυτό κάθε πηγή, όπως τα απομνημονεύματα της πρώτης συζύγου του, της ελληνοαμερικανίδας Χριστίνας Ρασσιά, που δεν κολακεύουν καθόλου τον Παπανδρέου.
Το πορτρέτο του Ανδρέα συμπληρώνεται και από την περιγραφή σωματικών χαρακτηριστικών του, που δίνονται με ακρίβεια ανατόμου: «Στα σαράντα του, η τριχοφυΐα του είχε αρχίσει να υποχωρεί, αλλά τα φρύδια του ήταν χοντρά και μαύρα, αναδεικνύοντας βαθιά, έξυπνα μάτια, που έμοιαζαν να ζυγίζουν χωρίς να κρίνουν, να παρατηρούν, αντί να διστάζουν».
Προσωπικά, διάβασα το βιβλίο ως ψυχογραφικό πορτρέτο. Αλλά οι αναγνώστες μπορούν να βρουν μια γενική εικόνα της μεταπολεμικής Ελλάδας, φυσικά από τη σκοπιά ενός Αμερικανού διπλωμάτη. Να βρουν επίσης έναν απολογισμό της πολιτικής κληρονομιάς Παπανδρέου, που χαρακτηρίζεται, όπως και η προσωπικότητά του, από αντιφάσεις.
Την επιμέλεια του πρωτότυπου κειμένου έκανε η σύζυγος του Στερνς, Antonia. Άλλωστε η Antonia, η Τόνι, έχει σημαντικό ρόλο σ’ αυτή την αφήγηση. Είναι πολύ διασκεδαστική, για τη μικρή ιστορία, πώς ο Γεώργιος Παπανδρέου «ρίχτηκε» στην Τόνι μια βραδιά που ο Στερνς έλειπε από το σπίτι τους στο Ψυχικό.
Η μετάφραση είναι γενικά καλή, αλλά έχει αστοχίες. Π.χ. «διόλου διασκεδασμένος ο ίδιος ο Γεώργιος Παπανδρέου έβγαλε λόγο», «ο οποίος έληξε τη συνάντηση απότομα», «παραιτήθηκε μονίμως». Ακόμη, ένα πολυσέλιδο βιβλίο στα ελληνικά λέγεται «τούβλο» και όχι «βαρίδι», το Σικάγο στη γενική είναι του Σικάγου, λέμε τίτλοι ειδήσεων και όχι επικεφαλίδες, το suite στο συγκεκριμένο κειμενικό πλαίσιο είναι «γραφείο» και όχι «σουίτα».
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.
