Ξεχωριστή θέση –θρησκευτική αλλά και φιλολογική– αναγνωρίζεται μέσα στην Παλαιά Διαθήκη στον Ιώβ (εβραϊκά Ιγγώβ = πού ο πατήρ;), σε αυτό τον Σημίτη που θεωρείται αιώνες τώρα πρότυπο ευσέβειας. «Ανθρωπός τις εν χώρα τη Αυσίτιδι, ω όνομα Ιώβ, και ην άνθρωπος εκείνος αληθινός, άμεμπτος, δίκαιος, θεοσεβής, απεχόμενος από παντός πονηρού πράγματος, εγένοντο δε αυτώ υιοί επτά και θυγατέρες τρεις, και ην τα κτήματα αυτού πρόβατα επτακισχίλια, κάμηλοι τρισχίλιαι, ζεύγη βοών πεντακόσια, θήλειαι όνοι νομάδες πεντακόσιαι, και υπηρεσία πολλή σφόδρα και έργα μεγάλα ην αυτώ επί της γης. Και ην ο άνθρωπος εκείνος ευγενής αφ' ηλίου ανατολών...». Η συνέχεια, βέβαια, δίνεται από τους αγγέλους, που ανακοινώνουν στον Ιώβ απίστευτες καταστροφές (ποίμνια, θυγατέρες, αγόρια) και τον αναγκάζουν να ξεσκίσει τα ρούχα του, να κόψει τα μαλλιά του και να ομολογήσει στον Θεό: «Αυτός γυμνός εξήλθον εκ κοιλίας μητρός μου, γυμνός και απελεύσομαι εκεί, ο Κύριος έδωκεν, ο Κύριος αφείλατο...». Προφανώς, έχουμε να κάνουμε με ένα τραγικό πρόσωπο που ενσαρκώνει ανά τους αιώνες τη θρησκευτική προσήλωση, παρά το γεγονός ότι θα μπορούσε να καταραστεί τα πάντα εξαιτίας της ανείπωτης καταστροφής του.
Ο Γάλλος Πιερ Ασουλίν, Εβραίος στην καταγωγή και κυρίως στη νοοτροπία, αφιερώνοντας μια πολυσέλιδη πραγματεία τόσο στο ίδιο το κείμενο όσο και στην ιστορικότητά του (Οι βίοι του Ιώβ, μτφρ. Σπύρος Γιανναράς, Πόλις), σημαίνει τον κώδωνα της δοκιμαζόμενης ευσέβειας τόσο εντός του κειμένου όσο και εντός της ιστορικότητάς του. Το ιδιάζον στοιχείο αυτού του συγγραφέα είναι ότι επιδίδεται στη βιογραφία μεγάλων ανδρών που δεν έχουν σχέση με τη Βίβλο (όπως ο συγγραφέας αστυνομικών μυθιστορημάτων Ζορζ Σιμενόν, ο διάσημος εκδότης Γκαστόν Γκαλιμάρ, ο Μπρεσόν κ.λπ.) και επίσης στη συγγραφή μυθιστορημάτων. Αν το βιβλίο του για τον Ιώβ περιοριζόταν στον ορίζοντα της εβραϊκής σκέψης, πιθανότατα να ενδιέφερε μικρό αριθμό αναγνωστών, αντίθετα τώρα η «βιογραφία» του Ιώβ εξαπλώνεται προς όλες τις κατευθύνσεις, γι' αυτό κάνει λόγο για «βιογραφίες του Ιώβ» στις οποίες οι διάφοροι Ιώβ παίζουν ένα θέατρο συντριβής στα μάτια του έκπληκτου αναγνώστη.
Με την ευφυή προμετωπίδα που συμπυκνούται στη φράση «Ιώβ είναι μονάχα όποιος γεννιέται Ιώβ», ο Ασουλίν θα ασκηθεί σε μια απίθανη προσπάθεια να ανακαλύψει όλες τις συγγένειες του Ιώβ με υπαρκτά και ιστορικά πρόσωπα. Δεν είναι τυχαίο ότι οι Εβραίοι ιουδαιοποίησαν το βιβλίο, οι χριστιανοί το εκχριστιάνισαν, οι μουσουλμάνοι το εξισλάμισαν και οι ποιητές το έκαναν ποίημα. «Όταν ο θρύλος είναι πιο όμορφος από την αλήθεια, τυπώστε τον θρύλο».
Μέσα στη συντριβή του, ο Ιώβ κοιτάζει το σώμα του και δεν το αναγνωρίζει (εν δέρματί μου εσάπησαν αι σάρκες μου, τα δε οστά μου εν οδούσιν έχεται...). Εντούτοις, όπως λένε οι σοφοί του ιουδαϊσμού, ο Ιώβ δεν υπήρξε. Πιο σωστά, κατασκευάστηκε τεχνηέντως για να ενσαρκώσει το ίδιο το πρόβλημα που θέτει. Άρα, πρόκειται για ένα ένσαρκο «παράδειγμα» που ζει εκ του μηδενός. Αν η εξερεύνηση του Μάρκο Πόλο είναι αληθινό έπος που έγινε μύθος, η περιπέτεια του Ιώβ είναι ένας θρύλος που έγινε πραγματικότητα. Παρόμοια χυμώδη φρασίδια συναντάμε σε κάθε σελίδα του βιβλίου, τα οποία (περίπου ως φιλολογικό ιωβηλαίο του συγγραφέα) καθυστερούν το έσχατο συμπέρασμα της έρευνας αυτού του εμμονικού βιογράφου.
«Αυτή η εμμονή των ανθρώπων μέσα στον χρόνο να μετατρέψουν τον Ιώβ σε ιστορικό πρόσωπο μας αποκαλύπτει εν παρόδω το ασύγκριτο κύρος της Ιστορίας και τη σημασία όλων όσα σχετίζονται με αυτή. Εάν ο Ιώβ δεν είναι τίποτε άλλο πέρα από ένα κείμενο, δεν μπορούμε να ταυτιστούμε μαζί του. Παύει να λειτουργεί ως παράδειγμα. Είναι ένας άνθρωπος που έγινε κείμενο και αντιστρόφως. Η αποδοχή ενός κειμένου δεν συνεπάγεται και την αποδοχή του νοήματός του. Ας μην το προσεγγίζουμε διαρκώς μεταφορικά, διότι κινδυνεύουμε να τον μετατρέψουμε σε ένα άδειο ρητορικό σχήμα. Για καιρό οι Εβραίοι διαβεβαίωναν ότι το Βιβλίο του Ιώβ είχε γραφτεί από έναν μοναδικό θιασώτη, μέχρι δηλαδή τον Μεσαίωνα, όταν ο Ιμπν Έζρα εξέφρασε τις πρώτες αμφιβολίες». Από κοντά και η βολταιρική επιπολαιότητα: «Είναι προφανές ότι το βιβλίο αυτό είναι δημιούργημα ενός Άραβα».
Η μέθοδος του Ασουλίν, βιογράφου και αφοσιωμένου μέχρι λατρείας στον ήρωά του, αποσκοπεί σε μια διάχυση που εν δυνάμει μεταφέρει τη σκιά του Ιώβ σε κάθε άνθρωπο που μετάλαβε του κειμένου. Ακόμα και στα μέλη της Σουηδικής Ακαδημίας που, «αν ήταν τόσο τυπολάτρες, θα είχαν απονείμει το πρώτο βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας στην ομάδα που έγραψε τη Βίβλο. Μια συλλογική επιβράβευση, αυτό θα ήταν δείγμα τσαγανού, ακόμα και με κάποια καθυστέρηση, ακόμα και στα 1901. Θα συζητιόταν μέχρι σήμερα, ενώ οι Στροφές και ποιήματα του Συλί Πρυντόμ... Ο Θεός θα είχε καθιερωθεί ως ένας από τους ωραιότερους ήρωες της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Ο Ιώβ και το Βιβλίο του Ιώβ είναι ένας ποιητής με την έννοια που απέδιδε στον όρο ο Βίκτωρ Ουγκό. Ένας ολόκληρος κόσμος κλεισμένος μέσα σε έναν άνθρωπο». Ο Προυστ έλυσε με μια κίνηση τη μεγάλη απορία: «Άραγε, ο Ιώβ υπήρξε; Έζησε και ζει ακόμα, αυτό μονάχα έχει σημασία... Άλλωστε, το Άγιο Πνεύμα είναι ο αληθινός συγγραφέας... Όσο για το Κοράνι, ο Ιώβ αναφέρεται μόνο τέσσερις φορές, ενώ ο Λωτ είκοσι επτά, ο Νώε σαράντα τρεις, ο Μωυσής εκατόν τριάντα έξι. Άρα, ο βασανιζόμενος δίκαιος απουσιάζει...».
Ο Ασουλίν γυρίζει στον κόσμο, συναντά ενδιαφέροντα πρόσωπα, συγγραφείς, ποιητές, ιερείς, ακόμα και τον γιο του Ντεριντά, τον Τόνι Νέγκρι, τον Φουκώ, τον Ντελέζ, και από κοντά πολυάριθμα πρόσωπα –διάσημα και άσημα– που κάτι έχουν να πουν για τον Ιώβ. Το έκτακτο χαρακτηριστικό του Μπέκετ –κατά τον Ιονέσκο τουλάχιστον– ήταν ότι θύμιζε τον Ιώβ. Επρόκειτο για έναν αυθεντικό άνθρωπο που η πληρότητά του πήγαζε από την αγνότητα του κενού που εγκαθίδρυε μέσα του. Είναι γνωστό ότι πρόσφερε τα υπάρχοντά του σε φτωχούς με πλήρη γενναιοδωρία.
Όταν εντέλει ο Ασουλίν γυρίζει την αφηγηματική κάμερα στην ίδια τη ζωή του, στην οικογένεια αλλά και στην καταγωγή του, το βιβλίο αποκτά μια θέρμη που ο αναγνώστης την επιθυμούσε, αλλά δεν του τη χάριζαν. «Οι πρόγονοί μου», γράφει, «δεν ήταν ούτε Γαλάτες, ούτε απολύτως Ιουδαίοι, πράγμα που τους κάνει εξαιρετικούς Γάλλους Εβραίους. Έκτοτε το αντισταθμίζω, θεμελιώνοντας την αδιαμφισβήτητη συγγένειά μου με τον Ιώβ». Ασουλίν στη γλώσσα των Βερβέρων σημαίνει «βράχος». Άρα, είναι ο Πέτρος ο βράχος, δύο φορές πέτρα. Το όνομα της οικογένειας μαρτυρείται στο Μαρόκο στις γραπτές πηγές, από τις απαρχές του 16ου αιώνα. Και συμπληρώνει θεαματικά: «Πρέπει να ψάξω για τους δικούς μου σαν να επρόκειτο για άλλους». Κατά βάθος, το οικογενειακό του μυθιστόρημα μοιάζει με τη δική τους ανάγνωση της Βίβλου.
Διόλου τυχαία η αναφορά στον Σιοράν, ο οποίος δήλωνε, εκτός των άλλων, ότι καθένας μας θεωρεί πως είναι ένας παραγνωρισμένος Ιώβ. Επίσης, κάθε φορά που το πρωί κοιταζόταν στον καθρέφτη, όταν έβλεπε να αντανακλάται εντός του η μάσκα ενός νεόκοπου νευρωτικού, αναγνώριζε έναν Ιώβ σε αναζήτηση λέπρας. Τέλος, ο Σιοράν είχε δίκιο και όχι μόνο επειδή είχε το βιβλίο του Ιώβ στο προσκέφαλό του σε όλο τον ενήλικο βίο του. Γράφουμε βιβλία για να αποκαλύψουμε πράγματα που δεν θα τολμούσαμε να εμπιστευτούμε σε κανέναν. Έτσι μιλούσε εκείνος που παρουσιαζόταν ως ένας Ιώβ φρονηματισμένος από τον συγχρωτισμό με τους ηθικούς φιλοσόφους.
Και τους «ηθικούς» συγγραφείς βέβαια. Ο βιογράφος καταφέρνει πάντα να σταθεί στα πόδια του, ξύστε όμως την επιφάνεια και θα τον δείτε να διερωτάται με ποιον τρόπο μπορεί, τη στιγμή που έχει χάσει τις βεβαιότητές του, να διαφυλάξει καλύτερα τις αυταπάτες του. Τον πιάνει τότε ένας πανικός έναντι των λογοτεχνικών του χαρακτήρων, οι οποίοι θα μπορούσαν κάλλιστα να πέσουν θύματα μιας κρίσης παραφροσύνης, να αφανιστούν πέφτοντας ο ένας πάνω στον άλλον. Σε μια τέτοια περίπτωση θα παρακολουθούσε ανήμπορος τους ζωντανούς να ποδοπατούν τους ψυχορραγούντες προτού δρασκελίσουν τους νεκρούς. Έχοντας πληρώσει το τίμημα τέτοιων φρικαλέων οραμάτων, ο βιογράφος συγχρονίζει τον εσωτερικό του μετρονόμο με εκείνον του ήρωά του.
Ο αναγνώστης, μόνο μετά το πέρας της αναγνώσεως του βιβλίου του Ασουλίν θα είναι έτοιμος να (ξανα)διαβάσει το Βιβλίο του Ιώβ με μια νέα (αν όχι πρώτη) ματιά. Πρόκειται για μια νέα ματιά, που δεν έχει βέβαια σχέση με την όραση αλλά με μια ηθική στάση η οποία συγκεντρώνει κατά κάποιον τρόπο τα βιώματα του Ιώβ, περισυλλέγοντάς τα τόσο από τη φιλολογία όσο και από το ολοκαύτωμα, τόσο από τους δυστυχείς όσο και από τους παραπεταμένους του κόσμου τούτου.
«Στα γραπτά του Κάφκα επανέρχεται συχνά η αίσθηση πως μια τιμωρία βρίσκεται σε αναζήτηση του ιδρυτικού της παραπτώματος. Μια αίσθηση που με κυρίευσε σε τέτοιο βαθμό, ώστε πλέον αναρωτιέμαι αν όλη αυτή η ιστορία, το σχέδιο τούτης της βιογραφίας που κατέληξε σε μυθιστόρημα, δεν είναι παρά απόρροια ενός πόνου που βρίσκεται σε αναζήτηση της ιδρυτικής του πληγής».
Ειδικός έπαινος ανήκει στον Σπύρο Γιανναρά που μετέφρασε αυτό το δύσκολο βιβλίο με γνώση και έναν συγκρατημένο ενθουσιασμό που συνοδεύει το διάβασμα, χωρίς να το δυσκολεύει ούτε στιγμή.
