H «λογοτεχνία των συνόρων» του Κωνσταντίνου Τσιτσελίκη

H «λογοτεχνία των συνόρων» του Κωνσταντίνου Τσιτσελίκη Facebook Twitter
0



ΦΑΝΤΑΖΟΜΑΙ ΠΩΣ ΕΧΩ ΜΠΡΟΣΤΑ ΜΟΥ έναν πίνακα μεγάλων διαστάσεων του Γεωργίου Ροϊλού. Στο φόντο, επεισόδια από τη Γαλλική Κατοχή στη Δυτική Μακεδονία κατά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, ο ελληνικός στρατός και οι δύσκολες σχέσεις του με τους ντόπιους ελληνικούς πληθυσμούς, πρόσφυγες από τον Πόντο και τη Μικρά Ασία, ανταλλαγές πληθυσμών μετά το 1923 και τα τεχνικά έργα της μεσοπολεμικής ανοικοδόμησης. Και, φυσικά, το τοπίο, όπου κυριαρχεί ο μεγαλοπρεπής Αλιάκμονας με τη θεόρατη πόρτα των στενών του, τις βαθιές όχθες, την οργιώδη βλάστηση από ιτιές, πλατάνια, κουφοξυλιές, πουρνάρια, κουτσουπιές, δρυς και άγριους κέδρους.

Στο πρώτο πλάνο οι ήρωες. Μια Ελληνίδα πόρνη από την Κωνσταντινούπολη που «εξυπηρετεί» στην Κοζάνη τους Γάλλους αξιωματικούς της στρατιάς της Ανατολής. Ένας Ρώσος μπολσεβίκος από το Χάρκοβο, ο Ιβάν Τσέρμσκι, αιχμάλωτος των Γάλλων. Ένας ελληνόφωνος μουσουλμάνος και ο αδιέξοδος έρωτάς του με μια Ελληνίδα πρόσφυγα από τον Πόντο. Ένας κοσμοπολίτης μηχανικός που, αφού δούλεψε στο φράγμα του Γαλάζιου Νείλου στο Ασουάν, ήρθε να δαμάσει τα νερά του Αχελώου και τελικά να μετατρέψει την κοιλάδα του ποταμού σε πεδίο ηδονής και θανάτου. Και δεν είναι μόνο αυτοί.


Δημιουργός όλου αυτού του κόσμου είναι ο Κωνσταντίνος Τσιτσελίκης, ένας συγγραφέας από την Κοζάνη, άγνωστος μέχρι χθες έξω από τον μικρό κύκλο κάποιων φιλολόγων και τοπικών λογίων. Τον ανακαλύπτουμε με μεγάλη έκπληξη για τον ρεαλισμό της γραφής του και την κοσμοπολιτική προσέγγισή του μέσα από τη συλλογή Ιβάν Τσέρμσκι και άλλα διηγήματα που κυκλοφόρησε από το Βιβλιοπωλείον της Εστίας σε επιμέλεια του Μάριου-Κυπαρίσση Μώρου και γλωσσάρι, για τις τουρκικές και ιδιωματικές λέξεις, του Ενκελέντ Μπιλάλι-Αλίκο.

Η έκδοση περιλαμβάνει 18 διηγήματα, γραμμένα στο διάστημα 1918-1937, που αποτελούν εξαιρετικά δείγματα μιας δυναμικής λογοτεχνίας και κυρίως μιας δυναμικής θεματολογίας, η οποία δυστυχώς δεν έχει διερευνηθεί από τους σύγχρονους Έλληνες συγγραφείς. Και είναι κρίμα που λογοτεχνικά η περιοχή αυτή είναι ταυτισμένη σχεδόν αποκλειστικά με το έργο της Πηνελόπης Δέλτα.

Σε μια εποχή που η «επαρχία κοιτάζει με το ένα μάτι στην Ευρώπη και με το άλλο στην Αθήνα, παραγνωρίζοντας τις δυνατότητες του τοπικού», ο Τσιτσελίκης αναδεικνύει ήρωες που δημιουργούνται μέσα στις τοπικές συνθήκες, φυσικά τις ιστορικές αλλά και τις συνθήκες της γεωγραφίας.


Η τριετής Γαλλική Κατοχή, για παράδειγμα, που τη βρίσκουμε σε διηγήματα του Τσιτσελίκη είναι μια άγνωστη θεματική περιοχή για την ελληνική λογοτεχνία. Διαβάζοντας αυτά τα διηγήματα, σκέφτομαι, χωρίς φυσικά να υπάρχει σύγκριση, το πρόσφατο βιβλίο του Νταβίντ Ντιόπ, Τη νύχτα όλα τα αίματα είναι μαύρα (εκδόσεις Πόλις), για τους Αφρικανούς στρατιώτες του γαλλικού στρατού κατά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο.

Στα διηγήματα του Τσιτσελίκη συναντάμε Αλγερινούς στρατιώτες ή μαροκινά αποσπάσματα που σπέρνουν «τον τρόμο και τον θάνατο στη μακεδονική γη», κι έτσι υποψιαζόμαστε αυτόν τον πλούτο χαρακτήρων και επεισοδίων. Τελικά, πόσοι άγνωστοι κόσμοι, πόσες ζωές, πόσες ευαισθησίες σ' αυτή την αχαρτογράφητη λογοτεχνικά περιοχή της Δυτικής Μακεδονίας. Τα διηγήματα του Τσιτσελίκη μοιάζουν με αυτήν τη «λογοτεχνία των συνόρων», την οποία έχω βρει και αγαπήσει σε αντίστοιχης θεματολογίας διηγήματα Αμερικανών συγγραφέων, όπως για παράδειγμα αυτά του Στίβεν Κρέιν, στο τέλος του δέκατου ένατου αιώνα.


Αλλά και ο ίδιος ο συγγραφέας, ο Κωνσταντίνος Τσιτσελίκης, μοιάζει με λογοτεχνικό ήρωα. Σε μια εποχή που η «επαρχία κοιτάζει με το ένα μάτι στην Ευρώπη και με το άλλο στην Αθήνα, παραγνωρίζοντας τις δυνατότητες του τοπικού», όπως γράφει ο επιμελητής της έκδοσης Μάριος Μώρος, ο Τσιτσελίκης αναδεικνύει ήρωες που δημιουργούνται μέσα στις τοπικές συνθήκες, φυσικά τις ιστορικές αλλά και τις συνθήκες της γεωγραφίας (βουνά, ποτάμια, απομονωμένα χωριά, περίκλειστες κοιλάδες). Η Μακεδονία, που δεν έχει ενσωματωθεί ακόμα, τουλάχιστον ψυχολογικά, βρίσκεται σε μια περίοδο μετάβασης, γεμάτη συγκρούσεις, αβεβαιότητες, με πολλή σκοτεινιά αλλά και φως.

Ο Τσιτσελίκης γεννήθηκε το 1882, στην Κοζάνη. Σπούδασε Νομικά στην Αθήνα, στη Γερμανία αλλά και στην Κωνσταντινούπολη (τουρκικό δίκαιο), για να πάρει άδεια άσκησης της δικηγορίας στα οθωμανικά δικαστήρια. Ήταν αντιβενιζελικός και μοναρχικός. Είχε ταχθεί υπέρ της επανόδου του βασιλιά στο δημοψήφισμα του 1935. Ταυτόχρονα, ήταν αντιεθνικιστής, κοσμοπολίτης, πολύγλωσσος και κατανοούσε τις γυναίκες σαν να ήταν σύγχρονός μας. Πέθανε το 1937 στην Αθήνα, στη διάρκεια ενός περιπάτου του στη λίμνη του Μαραθώνα. Ήταν πενήντα έξι ετών.


Στο διήγημα «Ένα ξερίζωμα», το ιστορικό πλαίσιο είναι η ανταλλαγή των πληθυσμών. Ο χώρος της δράσης είναι ένα χωριό των Γρεβενών που κατοικείται από Βαλαάδες, δηλαδή μουσουλμάνους, αλλά ελληνόφωνους. Στο χωριό φτάνουν Έλληνες πρόσφυγες από τον Πόντο, πολλοί από τους οποίους δεν ξέρουν ελληνικά. Έτσι, η σχέση μουσουλμάνων ελληνόφωνων και χριστιανών τουρκόφωνων δημιουργεί ένα μείγμα που από μόνο του είναι αρκετό να βάλει φιτίλι σε οποιαδήποτε «εθνική ταυτότητα». Η δράση εξελίσσεται μέσα από την ερωτική σχέση ενός νέου από την κοινότητα των Βαλαάδων και ενός κοριτσιού νεοφερμένου από τον Πόντο. Η σχέση αυτή, απαγορευμένη και επομένως κρυφή και μυστική για τις δύο πλευρές, διακόπτεται βίαια, καθώς ο πληθυσμός των Βαλαάδων ανταλλάσσεται με Έλληνες της Τουρκίας και εγκαταλείπει τα χωριά του.


Το διήγημα στηρίζεται ιδεολογικά σε μια πρωτοποριακή, για την εποχή, θέση που διατυπώνει ο βασικός ήρωας: «Μόνο να συλλογιστείς ήσυχα ότι άλλο πράγμα είναι η θρησκεία και άλλο το έθνος». Στον επίλογο του διηγήματος, που είχε εκδοθεί αυτοτελώς στην Αθήνα το 1926, ο Τσιτσελίκης θεωρεί λάθος την ανταλλαγή των είκοσι δύο χιλιάδων ελληνόφωνων Βαλαάδων, που θα ήταν εύκολο να αφομοιωθούν σε βάθος μίας ή δύο γενεών μέσα από την εκπαίδευση. Μεγάλος σύμμαχος σ' αυτό ήταν η γλώσσα, γράφει στον επίλογό του ο συγγραφέας, που βάζει τον ελληνόφωνο μουσουλμάνο ήρωά του να απαγγέλει στην αγαπημένη του Μαλακάση και Παλαμά: «Τώρα που χυθ' η νύχτα αγριεμένη / απ' όλα της τ' αστέρια ορφανή / που αστράφτουν και βροντούν οι ουρανοί / και κάτω η γη κοιμάται τρομαγμένη».


Το διήγημα «Η Ελενίτσα» ‒το είπαμε κιόλας– έχει ως φόντο του την τριετή Γαλλική Κατοχή της Κοζάνης (1916-19). Η Ελενίτσα, μια πόρνη από την Κωνσταντινούπολη, αποφασίζει να φύγει προς τα δυτικά, καθώς την έχουν πάρει κάπως τα χρόνια. Όταν έφτασε στη Θεσσαλονίκη, διαπίστωσε ότι δεν «θα είχε πέραση». Και πήγε πιο δυτικά, στην Κοζάνη, «όπου είχε πληροφορίες ότι δεν ήταν καμία άλλη ομότεχνός της». Έγινε η αγαπημένη των Γάλλων, του νεαρού ανθυπίλαρχου Ολιβιέ. Σε μια ατμόσφαιρα παράδοξη, όπου ρέει σαμπάνια Μοέ σ' ένα περιβάλλον φτώχειας και εξαθλίωσης, η Ελενίτσα τελικά πεθαίνει από φυματίωση, αφού έχει προλάβει όμως να ευεργετήσει μερικούς συμπατριώτες της, που από άγνοια πέφτουν μέσα στην «ουδέτερη ζώνη» και συλλαμβάνονται ως αντάρτες.


Αναφέρομαι μόνο σε δύο διηγήματα από τα δεκαοχτώ της συλλογής, που εικονογραφούν αυτήν τη λογοτεχνία των συνόρων. Μερικές φορές μοιάζει να είναι λογοτεχνία πέρα από τα σύνορα.


ΑΛΛΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

Η Γαλλική Κατοχή ήταν πολύ βίαιη και άγνωστο κεφάλαιο της Ιστορίας. Ο αντιβενιζελισμός στην περιοχή της Κοζάνης έχει ως μια αιτία του τη δράση του γαλλικού αποικιακού συντάγματος. Αρκετές ιστορικές σελίδες είναι ακόμη αδιάβαστες και λογοτεχνικά ανεκμετάλλευτες.

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.

Το νέο τεύχος της LiFO δωρεάν στην πόρτα σας με ένα κλικ.

Βιβλίο
0

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Κωστής Παπαγιώργης: Ένας αδηφάγος αναγνώστης, ένας ανατρεπτικός βιβλιοκριτικός

Βιβλίο / Κωστής Παπαγιώργης: Ένας αδηφάγος αναγνώστης, ένας ανατρεπτικός βιβλιοκριτικός

Η ανθολογία με τα βιβλιοκριτικά κείμενα του Κωστή Παπαγιώργη από τις εκδόσεις Καστανιώτη μάς θυμίζουν τη μεγάλη συμβολή του συγγραφέα και θεωρητικού στα ελληνικά γράμματα και τη μεγάλη τομή στην προσέγγιση και ανάγνωση των κειμένων.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Χριστίνα Ντουνιά: «Ο Καρυωτάκης μάς δίνει ελπίδα και μας παρηγορεί»

Βιβλίο / «Ο Καρυωτάκης άφησε "το αδέσποτο Τραγούδι" του να μας συντροφεύει»

Στο βιβλίο της «Το όνειρο και το πάθος», η Χριστίνα Ντουνιά, ομότιμη καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας και συγγραφέας αποκαλύπτει αθέατες όψεις του ποιητή και νέα στοιχεία για τη σχέση του με τον Καβάφη μέσα από μια άγνωστη, ως τώρα, επιστολή.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
«Η Αποκάλυψη είναι μια συνεχής ετυμηγορία»: Η πολιτική ισχύ της άχρονης τέχνης του Κρασναχορκάι

Βιβλίο / «Η Αποκάλυψη είναι μια συνεχής ετυμηγορία»: Η πολιτική ισχύς της άχρονης τέχνης του Κρασναχορκάι

Ο Ούγγρος κάτοχος του φετινού Νόμπελ λογοτεχνίας γράφει με μαγικό τρόπο για τις αποπνικτικές επιπτώσεις της πολιτικής καταπίεσης, περιφρονώντας την προθυμία των ανθρώπων να τις αποδεχτούν.
THE LIFO TEAM
Κωνσταντίνος Καβάφης: Η εξαίρετη βιογραφία του κυκλοφόρησε μόλις στα Ελληνικά

Βιβλίο / Κωνσταντίνος Καβάφης: Η εξαίρετη βιογραφία του κυκλοφόρησε μόλις στα Ελληνικά

Οι καθηγητές Peter Jeffreys και Gregory Jusdanis συνεργάστηκαν και έγραψαν από κοινού τη βιογραφία του μεγάλου ποιητή που φέρει τον τίτλο «Κωνσταντίνος Καβάφης – Ο άνθρωπος και ο ποιητής». Ο Gregory Jusdanis μίλησε στη LifO για το βιβλίο και για τον ποιητή που ήταν «παραδοσιακός και ταυτόχρονα μεταμοντέρνος, ο πρώτος “viral” ποιητής διεθνώς»
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Αλέξης Πατέλης: «Πατριωτικό είναι να κάνεις τη χώρα σου ισχυρή»

LiFO politics / Αλέξης Πατέλης: «Πατριωτικό είναι να κάνεις τη χώρα σου ισχυρή»

Ο Αλέξης Πατέλης, επικεφαλής του Οικονομικού Γραφείου του πρωθυπουργού την περίοδο 2019-2024, μιλά στη Βασιλική Σιούτη για την οικονομική πορεία της χώρας αυτά τα χρόνια, τις δύσκολες αποφάσεις αλλά και τις στιγμές δικαίωσης μέσα από την οπτική ενός τεχνοκράτη που βρέθηκε ξαφνικά στο επίκεντρο της πολιτικής.
ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΙΟΥΤΗ
Λάσλο Κρασναχορκάι: ο σκοτεινός προφήτης της Ευρώπης βραβεύεται με Νόμπελ

Βιβλίο / Ο Λάσλο Κρασναχορκάι, ο σκοτεινός προφήτης της Ευρώπης, κέρδισε το Νόμπελ

Φέτος, το βραβείο δόθηκε στον Ούγγρο συγγραφέα που κατά τη Σουηδική Ακαδημία αποτελεί ένα ελπιδοφόρο βήμα προς τον χαμένο ανθρωπισμό, την υψηλή λογοτεχνία και τη στοχαστική ακρίβεια.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Το ημερολόγιο ενός διαιτητή: «Ήμασταν σχεδόν γυμνοί και ο Κολίνα μας εξέταζε με το παγερό βλέμμα του»

Βιβλίο / Το ημερολόγιο ενός διαιτητή: «Ήμασταν σχεδόν γυμνοί και ο Κολίνα μας εξέταζε με το παγερό βλέμμα του»

Σε ένα απόσπασμα από το βιβλίο του που έχει τίτλο “House of Cards”, ο Σουηδός πρώην διεθνής Γιόνας Έρικσον περιγράφει τις ταπεινωτικές μετρήσεις βάρους στα σεμινάρια διαιτητών της UEFA
THE LIFO TEAM
Ο Νίκος Παναγιωτόπουλος ήταν πάντα με τη μεριά της ζωής

Το Πίσω Ράφι / Ο Νίκος Παναγιωτόπουλος ήταν πάντα με τη μεριά της ζωής

Ο Έλληνας σκηνοθέτης μάζεψε από «το καλάθι των αχρήστων» όλες τις εμπειρίες του κι έφτιαξε την αυτοβιογραφία του, μια ζωντανή αφήγηση γεμάτη ιστορίες, συναντήσεις, αποφθέγματα και κρίσεις, λογοτεχνικές και σινεφίλ αναφορές.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Για τα περάσματα που δεν βρέθηκαν ποτέ: η ιστορία του underground περιοδικού «Ανοιχτή Πόλη»

Βιβλίο / «Ανοιχτή Πόλη»: Ένα από τα πιο επιδραστικά εναλλακτικά έντυπα της Ελλάδας

Οι δημιουργοί του Κώστας Μανδηλάς και Βλάσσης Ρασσιάς, καταγράφουν την πορεία του στο βιβλίο «Για τα περάσματα που δεν βρέθηκαν ποτέ: Η ιστορία του περιοδικού “Ανοιχτή Πόλη”».
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Η Ράνια Οικονομίδου διαβάζει το διήγημα «Η μεγαλύτερη λεία του Μινγκ» της Πατρίσια Χάισμιθ

Lifo Videos / Η Ράνια Οικονομίδου διαβάζει ένα διήγημα της Πατρίσια Χάισμιθ

«Η μεγαλύτερη λεία του Μινγκ»: Μια ιστορία έρωτα, αγάπης, αφοσίωσης, ανταγωνισμού, μίσους και φόνου μεταξύ ενός ζευγαριού και ενός σιαμέζικου γάτου, ένα μυστηριώδες διήγημα της δημιουργού των πιο σαγηνευτικών αντιηρώων.
ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ
Οι μικρές αριστουργηματικές σειρές των εκδοτών

Βιβλίο / Οι μικρές αριστουργηματικές σειρές των εκδοτών

Ολοένα περισσότερο διευρύνεται η τάση έκδοσης κλασικών και σπάνιων κειμένων σε μικρό μέγεθος που τοποθετούνται δίπλα στο ταμείο και συνιστούν την προσπάθεια ενός εκδοτικού οίκου να φέρει σπουδαία έργα στο ευρύ αναγνωστικό κοινό.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
I love Dick: Eίναι το βιβλίο της Κρις Κράους το πιο τολμηρό του αιώνα μας;

Βιβλίο / I love Dick: Eίναι το βιβλίο της Κρις Κράους το πιο τολμηρό του αιώνα μας;

Η θεωρητικός, εικαστικός, κριτικός, συγγραφέας και εκδότρια Κρις Κράους μπορεί να μην άλλαξε τα δεδομένα στον αγγλόφωνο κόσμο εκδίδοντας τα βιβλία των Γάλλων θεωρητικών αλλά προκάλεσε άπειρες συζητήσεις με το πρωτότυπο φεμινιστικό βιβλίο της.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Η αρχή της ηδονής: Μια σουρεαλιστική, σέξι ιστορία στην καλοκαιρινή Ανάφη 

Βιβλίο / Η αρχή της ηδονής: Μια σουρεαλιστική, σέξι ιστορία στην καλοκαιρινή Ανάφη 

Ένα τολμηρό καλλιτεχνικό project έγινε η αφορμή για να κάνει ο εικαστικός René Habermacher ένα ταξίδι στη θάλασσα με πλήρωμα έξι ναύτες κι έναν καπετάνιο, απαθανατίζοντας μια σουρεαλιστική εμπειρία που κατέληξε σε ναυάγιο. Το βιβλίο «The Pleasure Principle» καταγράφει αυτό το ταξίδι μέσα από φωτογραφίες του René, κείμενα και εικαστικά έργα, σε μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα έκδοση.
M. HULOT
Νίκος Μάντης «Το χιόνι του καλοκαιριού»

Το πίσω ράφι / Για τις απουσίες που μας κάνουν αργούς στα αισθήματα

Καλοκαίρι στην Πελοπόννησο, στη σκιά της δεκαετίας του ’80: ένα πληγωμένο παιδί, μια μητέρα που επιστρέφει αλλαγμένη και μυστικά που βαραίνουν τη σιωπή των ενηλίκων - αυτά ξετυλίγει ο Νίκος Α. Μαντής στο πρώτο του μυθιστόρημα.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ