Το φλιτζανάκι με τη γούνα: Εκατό χρόνια από την έκδοση του Μανιφέστου του Σουρεαλισμού

Το φλιτζανάκι με τη γούνα: Εκατό χρόνια από την έκδοση του Μανιφέστου του Σουρεαλισμού Facebook Twitter
Το διάσημο πλέον έργο της Ελβετίδας Μερέτ Όπενχαϊμ «Πρόγευμα με γούνα» («Luncheon in Fur»), φιλοτεχνημένο το 1936.
0

«ΣΥΝΑΝΤΗΘΗΚΑ ΜΕ ΕΝΘΕΟΝ πλάσμα. Αισθανόμουνα όπως θα αισθάνετο ένας αρχαίος έλλην αν συναντούσε τον Απόλλωνα». Έτσι, αποκαλυπτική, θυμόταν την πρώτη συνάντησή του με τον πατέρα του σουρεαλισμού Αντρέ Μπρετόν ο Ανδρέας Εμπειρίκος, σε μια συζήτησή του με την ψυχαναλύτρια Ανδρομάχη Σκαρπαλέζου. Η συζήτηση είχε γίνει τον Μάρτιο του 1967 και δημοσιεύτηκε, περίπου δέκα χρόνια αργότερα, στο περιοδικό «Ηριδανός», με τίτλο «Μάχομαι διά την απελευθέρωσιν του έρωτα».

Αυτή η αίσθηση της σουρεαλιστικής αποκάλυψης εξακολουθεί να είναι απόλυτα ισχυρή, πολύ περισσότερο που το 2024 συμπληρώνονται 100 χρόνια από την έκδοση του κειμένου του Αντρέ Μπρετόν Το Μανιφέστο του Σουρεαλισμού. Το κείμενο αυτό, που αποτελεί την ιδρυτική πράξη του κινήματος του σουρεαλισμού, είναι μαζί με το Κομμουνιστικό Μανιφέστο τα δύο «μανιφέστα» που σημάδεψαν την ιστορία της τέχνης, της λογοτεχνίας και των ιδεών στη νεότερη εποχή.

Τα 100 χρόνια του σουρεαλισμού είναι η σημαντικότερη επέτειος του 2024 για τον χώρο των τεχνών, της λογοτεχνίας αλλά και των δικαιωμάτων. Το Μανιφέστο του Μπρετόν, που είχε δημοσιευτεί στις 15 Οκτωβρίου 1924, σε έναν τόμο μαζί με τη συλλογή του Poisson Soluble (Διαλυτός Ιχθύς), ήταν μόνο 24 σελίδες. Υπεραρκετές, παρ’ όλα αυτά, για να δημιουργήσουν ένα παλιρροϊκό κύμα ελευθερίας που απλώθηκε σε όλον τον κόσμο και σε πολλές μορφές δημιουργίας, πέρα από τη λογοτεχνία, στις πλαστικές τέχνες, στη φωτογραφία, στον κινηματογράφο.

Τελικά ο Μπρετόν ήταν ένας ανατροπέας, που αγαπούσε όμως την παράδοση. Όλοι μπορούσαν να χωρέσουν στον σουρεαλισμό του.

Ας μην ξεχνάμε την ταινία Ο ανδαλουσιανός σκύλος του Λουίς Μπουνιουέλ, την αισθησιακή φωτογραφία «Το βιολί του Ενγκρ» του Μαν Ρέι ή το γλυπτό «Lobster Telephone» του Σαλβαδόρ Νταλί. Έχοντας πίσω του τον Μαρξ και τον Φρόιντ αλλά και μια μεγάλη λογοτεχνική παράδοση, ο Μπρετόν διακόπτει οριστικά τη σχέση του με τον ντανταϊσμό, που τον θεωρεί άτολμο, και διεκδικεί μια νέα ελευθερία, τόσο δημιουργική/καλλιτεχνική όσο και πολιτική/κοινωνική.

Το φλιτζανάκι με τη γούνα Facebook Twitter
Ο Ανδαλουσιανός σκύλος (1929)

Μια ελευθερία που δεν θα περιορίζεται από τον έλεγχο του έλλογου ή από τις κανονιστικές νόρμες της ηθικής και της αισθητικής, που θα υπερβαίνει τη διάκριση μεταξύ ονείρου και πραγματικότητας, λογικής και τρέλας, αντικειμενικότητας και υποκειμενικότητας, που θα οδηγεί στον τρόπο με τον οποίο σκεφτόμαστε και όχι τόσο στον τρόπο με τον οποίο κάνουμε τέχνη.

Σαν άλλος λεξικογράφος, μιμούμενος τον τρόπο του Λαρούς, ο Μπρετόν φροντίζει να δώσει, μέσα στο Μανιφέστο, τον ορισμό του σουρεαλισμού. Γράφει: «Σουρεαλισμός (γ.α.). Καθαρός ψυχικός αυτοματισμός, με τον οποίο προτείνεται να εκφραστεί, είτε προφορικά είτε γραπτά είτε με οποιονδήποτε άλλον τρόπο, η πραγματική λειτουργία της σκέψης. Υπαγόρευση της σκέψης εν τη απουσία κάθε έλλογου ελέγχου, μακριά από κάθε αισθητική ή ηθική μέριμνα».

cover
ΚΑΝΤΕ ΚΛΙΚ ΕΔΩ ΓΙΑ ΝΑ ΤΟ ΑΓΟΡΑΣΕΤΕ: Αντρέ Μπρετόν, Μανιφέστα του Σουρεαλισμού, εκδόσεις Δωδώνη

Πάντως στη συλλογή Poisson soluble ο Μπρετόν δείχνει πώς μπορούμε να κάνουμε σουρεαλιστική τέχνη χρησιμοποιώντας την αυτόματη γραφή. Η συλλογή αποτελείται από 32 ποιητικά πεζά, που αποτελούν κατά κάποιον τρόπο την «εικονογράφηση» του Μανιφέστου του Σουρεαλισμού, το οποίο δημοσιεύεται, όπως είπαμε, στον ίδιο τόμο. Στο διάστημα Μάρτιος - Μάιος του 1924 ο Αντρέ Μπρετόν είχε γράψει, με αυτόματη γραφή, καμιά εκατοστή ποιητικές ιστορίες, από τις οποίες επέλεξε τις 32 για τη συλλογή του Poisson soluble.

Στο κέντρο αυτών των ιστοριών είναι η επιθυμία, η γυναίκα, ο έρωτας, το όνειρο, ο μύθος. Είναι μια συλλογή που σίγουρα λειτούργησε επιδραστικά. Και σίγουρα η επιρροή της φαίνεται στη συλλογή των πεζόμορφων ποιημάτων Υψικάμινος του Ανδρέα Εμπειρίκου, που εκδόθηκε το 1935 και θεωρείται η κατεξοχήν έκφραση του σουρεαλισμού, ή υπερρεαλισμού, στην ελληνική λογοτεχνία.

Ο τίτλος της συζήτησης του Εμπειρίκου με τη Σκαρπαλέζου, «Μάχομαι διά την απελευθέρωσιν του έρωτα», μας θυμίζει επίσης ότι το κίνημα του σουρεαλισμού απελευθέρωσε τη σεξουαλικότητα και δημιούργησε νέα συνθήκη για τον έρωτα. Παρόλο που ο πρώτος πυρήνας των σουρεαλιστών ήταν λευκοί ετεροφυλόφιλοι ή αμφιφυλόφιλοι άνδρες, το κίνημα άνοιξε τον δρόμο για την αποδοχή των σεξουαλικών αλλά και των φυλετικών ταυτοτήτων. Το διάσημο πλέον έργο της Ελβετίδας Μερέτ Όπενχαϊμ «Πρόγευμα με γούνα» («Luncheon in Fur»), φιλοτεχνημένο το 1936, θεωρείται ότι εκφράζει αυτό τον νέο αισθησιασμό που έφερε ο σουρεαλισμός στην τέχνη και στην καθημερινή ζωή.

Το φλιτζανάκι με τη γούνα: Εκατό χρόνια από την έκδοση του Μανιφέστου του Σουρεαλισμού Facebook Twitter
Σαν άλλος λεξικογράφος, μιμούμενος τον τρόπο του Λαρούς, ο Μπρετόν φροντίζει να δώσει, μέσα στο Μανιφέστο, τον ορισμό του σουρεαλισμού.

Το έργο αποτελείται από ένα φλιτζάνι τσαγιού, το πιατάκι του και το κουταλάκι, τυλιγμένα το καθένα σε γούνα γαζέλας. Το έργο, που αρχικά ονομαζόταν «Αντικείμενο», το μετονόμασε ο ίδιος ο Μπρετόν σε «Πρόγευμα με γούνα», θέλοντας έτσι να παραπέμψει στο πασίγνωστο έργο του Λέοπολντ φον Ζάχερ-Μαζόχ Η Αφροδίτη με τη γούνα. Σε αυτή την ονομασία, και στην παραπομπή της, είναι φανερή η σεξουαλική συνδήλωση, ο μαζοχισμός, ακόμη και ο κατά Φρόιντ «γυναικείος μαζοχισμός».

Ξαναδιαβάζω τώρα, με αφορμή τη συμπλήρωση των 100 χρόνων σουρεαλισμού, το Μανιφέστο του Μπρετόν. Τελικά ο Μπρετόν ήταν ένας ανατροπέας, που αγαπούσε όμως την παράδοση. Όλοι μπορούσαν να χωρέσουν στον σουρεαλισμό του. Ας αρχίσουμε από τον Δάντη, γράφει ο Μπρετόν. Σουρεαλιστής μπορεί να θεωρηθεί και ο Σαίξπηρ, στις καλές μέρες του, σχολιάζει. Όσο για τις Νύχτες του Γιουνγκ, είναι σουρεαλιστικές από την αρχή ως το τέλος. Και για ποιους άλλους μιλάει ο Μπρετόν; Γράφει, για παράδειγμα:

Ο Σαντ είναι σουρεαλιστής στον σαδισμό, ο Σατωβριάνδρος στον εξωτισμό. Ο Σουίφτ είναι σουρεαλιστής στην κακία, ο Μπενζαμέν Κονστάν στην πολιτική. Ο Ουγκό είναι σουρεαλιστής όταν δεν είναι βλάκας, ο Μποντλέρ στην ηθική. Ο Ρεμπό είναι σουρεαλιστής στο να ζεις αλλού, ο Πόου στην περιπέτεια. Ο Μαλαρμέ είναι σουρεαλιστής στην εξομολόγηση, ο Ζαρί στο αψέντι. Ο Σεν-Τζον Περς είναι σουρεαλιστής από μακριά.

Ο Μπρετόν στο Μανιφέστο του «δίνει» ονόματα και από τον χώρο της τέχνης: Πικάσο, Μπρακ, Ντισάν, Πικαμπιά, Ντε Κίρικο, Κλέε, Μαν Ρέι, Μαξ Ερνστ, Αντρέ Μασόν…

Πολλές είναι οι εκδηλώσεις και οι εκθέσεις που ετοιμάζονται σε όλον τον κόσμο για τον έναν αιώνα σουρεαλισμού. Στις 21 Φεβρουαρίου ανοίγει στις Βρυξέλλες η έκθεση «Imagine», που οργανώνεται από τα Βασιλικά Μουσεία Καλών Τεχνών του Βελγίου και το Κέντρο Πομπιντού του Παρισιού. Είναι εδώ όλοι οι συνήθεις ύποπτοι: Νταλί, Χουάν Μιρό, Δωροθέα Τάνινγκ, Μαν Ρέι, Λεονόρ Φινί, Μαξ Ερνστ, Τζιόρτζιο ντε Κίρικο και άλλοι και άλλοι. Αλλά δεν είναι μόνο η τέχνη.

Ο σουρεαλισμός, που ευνόησε το μοντάζ, το κολάζ, το απόσπασμα, θεωρείται ότι μπορεί να λειτουργήσει και ως εργαλείο κατανόησης και ερμηνείας της δικής μας ψηφιακής εποχής. Αυτής της νέας συνθήκης που λατρεύει το αποσπασματικό και χρησιμοποιεί το μοντάζ για να κατασκευάσει ψεύτικες, τις περισσότερες φορές, ιστορίες.

Αλλά ας ξαναγυρίσουμε στον Ανδρέα Εμπειρίκο και στο ποίημά του «Τριαντάφυλλα στο παράθυρο» από τη συλλογή Υψικάμινος. Σας φαίνεται αυτόματη γραφή;

«Σκοπός της ζωής μας δεν είναι η χαμέρπεια. Yπάρχουν απειράκις ωραιότερα πράγματα και απ' αυτήν την αγαλματώδη παρουσία του περασμένου έπους. Σκοπός της ζωής μας είναι η αγάπη. Σκοπός της ζωής μας είναι η ατελεύτητη μάζα μας. Σκοπός της ζωής μας είναι η λυσιτελής παραδοχή της ζωής μας και της κάθε μας ευχής εν παντί τόπω εις πάσαν στιγμήν εις κάθε ένθερμον αναμόχλευσιν των υπαρχόντων. Σκοπός της ζωής μας είναι το σεσημασμένον δέρας της υπάρξεώς μας».

ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΕΔΩ

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.

Το νέο τεύχος της LiFΟ δωρεάν στην πόρτα σας με ένα κλικ.

Βιβλίο
0

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Μπεν Γουίλσον: «Η χαοτική εικόνα της Αθήνας είναι το μυστικό της αντοχής και της επιτυχίας της»

Βιβλίο / Μπεν Γουίλσον: «Η χαοτική εικόνα της Αθήνας είναι το μυστικό της αντοχής της»

Από τη Βαβυλώνα ως την Αθήνα, ο διάσημος ιστορικός και συγγραφέας βλέπει τις πόλεις ως ζωντανούς οργανισμούς, όπου η ιστορία γράφεται από τους ανθρώπους και όχι από τα κτίρια – με δημόσιες διεκδικήσεις και αντιστάσεις στο gentrification.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
10 βιβλία που διαπνέονται από 10 ελληνικά νησιά και τόπους - από τις Σπέτσες και την Άνδρο ως την Κρήτη και τη Μύκονο

Βιβλίο / 10 βιβλία για 10 ελληνικά νησιά και τόπους - από τις Σπέτσες και την Άνδρο ως την Κρήτη και τη Μύκονο

Δεν είναι λίγα τα βιβλία που ξεδίπλωσαν και ενίοτε αποθέωσαν κρυφές ή φανερές μεριές της Ελλάδας και κατέληξαν να γίνουν συνώνυμα συγκεκριμένων τόπων. Από τις ονειρικές, σχεδόν ψυχεδελικές Σπέτσες στον Μάγο του Φόουλς μέχρι τη Μάνη του Φέρμορ.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Ocean Vuong: «Πίσω από τη βιτρίνα της χιπστεριάς κρύβεται ο φόβος»

ΑΠΟΚΛΕΙΣΤΙΚΟ / Ocean Vuong: «Πίσω από τη βιτρίνα της χιπστεριάς κρύβεται ο φόβος»

Ο Αυτοκράτορας της Χαράς είναι ένα λογοτεχνικό επίτευγμα. Ένα μεγάλο μυθιστόρημα με ιστορίες απλών ανθρώπων που τις σχέσεις τους ορίζουν η καλοσύνη και η αλληλεγγύη. Με αφορμή την κυκλοφορία του, ένας από τους πιο ταλαντούχους συγγραφείς της γενιάς του μιλάει για τη λογοτεχνία, τους ήρωές του, την queer ταυτότητα και την κατάσταση όπως διαμορφώνεται στην Αμερική του Τραμπ σε μια συνέντευξη-ποταμό.
M. HULOT
Η Λυδία Κονιόρδου διαβάζει τον μονόλογο της Λούλας Αναγνωστάκη «Ο oυρανός κατακόκκινος»

Lifo Videos / «Ιδού εγώ»: Η Λυδία Κονιόρδου ερμηνεύει το «Ουρανός Κατακόκκινος» της Λούλας Αναγνωστάκη στο LIFO.gr

O απολογισμός ζωής μιας γυναίκας που βλέπει γύρω της τον κόσμο να διαλύεται, η προσωπική εμπλοκή στη συλλογική μνήμη, μια ποιητική εκδοχή της δυστυχίας που γεννά η σύγχρονη πραγματικότητα.
ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ
Φεστιβάλ Βιβλίου Χανίων: Τόπος συνάντησης για τη λογοτεχνία και τις ιδέες

Βιβλίο / Φεστιβάλ Βιβλίου Χανίων: Τόπος συνάντησης για τη λογοτεχνία και τις ιδέες

Με ένα πλούσιο πρόγραμμα με καλεσμένους από 16 χώρες και τιμώμενο πρόσωπο τον ποιητή Τίτο Πατρίκιο, το φετινό φεστιβάλ σημείωσε τη μεγαλύτερη προσέλευση στην ιστορία του.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
Γιατί μας γοητεύει ακόμα ο «Καβγατζής της Βρέστης»;

The Review / Γιατί μας γοητεύει ακόμα ο «Καβγατζής της Βρέστης»;

Ο Χρήστος Παρίδης και η Βένα Γεωργακοπούλου, με αφορμή τη νέα έκδοση του έργου του Ζαν Ζενέ, εξετάζουν τους λόγους που μπορεί να μας αφορά ακόμα και σήμερα το θρυλικό βιβλίο του 1945. ― ΠΕΡΙΕΧΕΙ ΤΟΛΜΗΡΗ ΓΛΩΣΣΑ
ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΑΡΙΔΗΣ
100 βιβλία που ξεχωρίσαμε για αυτό το καλοκαίρι

Βιβλίο / 100 βιβλία να διαβάσεις κάτω από ένα αρμυρίκι ή στην πόλη με το κλιματιστικό στο φούλ

Κλασική λογοτεχνία, σύγχρονοι συγγραφείς, δοκίμια, ιστορία, αυτοβελτίωση, βιβλία για το «μικρό» να μην είναι όλη την ώρα στο iPad. Kάτι για όλους για να περάσει όμορφα, ήσυχα και ποιοτικά το καλοκαίρι.
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΜΑΡΙΑ ΔΡΟΥΚΟΠΟΥΛΟΥ
Κι όμως, πέρασε μισός αιώνας από την αυγή των Talking Heads

Βιβλίο / Κι όμως, πέρασε μισός αιώνας από την αυγή των Talking Heads

Τέτοιες μέρες πριν από πενήντα χρόνια, το γκρουπ έκανε το ντεμπούτο του στην σκηνή του θρυλικού κλαμπ CBGB στη Νέα Υόρκη, κι ένα νέο βιβλίο ακολουθεί την πορεία τους από τις πρώτες τους ημέρες μέχρι το είδος εκείνο της επιτυχίας που συνήθως έρχεται με τα δικά της προβλήματα
THE LIFO TEAM
Η βιογραφία του Μίλαν Κούντερα κυκλοφόρησε μόλις στα ελληνικά

Βιβλίο / Η βιογραφία του Μίλαν Κούντερα κυκλοφόρησε μόλις στα ελληνικά

Η Γαλλίδα κριτικός λογοτεχνίας της «Monde», Φλοράνς Νουαβίλ, στο «Μίλαν Κούντερα: Γράψιμο... Τι ιδέα κι αυτή!», αποκαλύπτει καίριες στιγμές και συγγραφικές αλήθειες του καλού της φίλου, αναιρώντας όλες τις κατηγορίες που συνδέονταν με το όνομά του.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Πάουλο Σκoτ

Βιβλίο / Πάουλο Σκoτ: «Στη Βραζιλία ο ρατσισμός είναι παντού, στη λογοτεχνία, στους στίχους της σάμπα»

Πότε ρεαλιστικό, πότε στρατευμένο, πότε αστυνομικής υφής, πότε μια τρελή και ξεκαρδιστική σάτιρα. Οι «Φαινότυποι» του Πάουλο Σκοτ είναι ένα αξιοσημείωτο βιβλίο. Μιλήσαμε με τον Βραζιλιάνο συγγραφέα για τη λογοτεχνία, την κατάσταση στη Βραζιλία και την αξία των λογοτεχνικών βραβείων.
ΒΕΝΑ ΓΕΩΡΓΑΚΟΠΟΥΛΟΥ
Κώστας Σπαθαράκης, εκδότης.

Κώστας Σπαθαράκης / Κώστας Σπαθαράκης: «Δεν έχουμε αφηγήσεις για τις ερωτικές μας σχέσεις, για τα νιάτα μας»

Για τον άνθρωπο πίσω από τις εκδόσεις αντίποδες, το μεγαλύτερο όφελος ήταν ότι, ενώ του άρεσε να είναι χωμένος μέσα στα βιβλία – μια μοναχική και ίσως ναρκισσιστική συνήθεια –, στην πορεία έμαθε να τη μετατρέπει σε εργαλείο κοινωνικότητας και επαφής με τους γύρω του.
M. HULOT