Κριτική θεάτρου: Εθνικαί Εορταί, σκέψεις για το νέο πολιτικό θέατρο

Οι τρεις ερμηνευτές δεν αποπειρώνται να δώσουν ερμηνείες (γιατί και πώς συνέβησαν έτσι τα πράγματα) και αναφέρονται σε ελάχιστα ιστορικά γεγονότα − αυτό ίσως να ενοχλήσει κάποιους που μπορεί να θεωρούν ότι την Ιστορία πρέπει να την αντιμετωπίζεις στην αιτιοκρατική συνέχειά της και από ευδιάκριτη θέση... Φωτό: Σωτήρης Βασιλείου

Το πυκνό σε πολιτικά γεγονότα και έξωθεν εκβιασμούς 2015 προκάλεσε έντονες συζητήσεις κι ένα νέο ενδιαφέρον για τη μεταπολεμική Ιστορία της χώρας, που επηρέασαν και τον συνήθως απολιτικό χώρο του θεάτρου. Γιατί ναι μεν το θέατρο είναι η πλέον πολιτική μορφή τέχνης, αφού εκ φύσεως προϋποθέτει «συλλογικότητες» δημιουργών από τη μία, θεατών από την άλλη, αλλά οι άνθρωποι του χώρου, εξαρτώμενοι ακριβώς από κοινό που περιλαμβάνει ανθρώπους διαφορετικών ιδεολογικών απόψεων, ή δεν ασχολούνται ή μιλούν για την πολιτική έτσι ώστε κανείς να μην ενοχλείται. Άλλωστε, οι παλιοί εκπρόσωποι του αστικού θεάτρου έχουν αποβιώσει και οι νεότεροι, που ανήκουν στον ευρύτερο χώρο της κεντροαριστεράς, ενταγμένοι στο σύστημα των κρατικών επιχορηγήσεων το διάστημα από το 1985 έως το 2011, δηλαδή εξαρτημένοι έως έναν βαθμό από την πρόνοια της πολιτείας (διαφορετικών κυβερνήσεων), εξέφραζαν το συναινετικό πνεύμα της Μεταπολίτευσης. Όπως είναι φυσικό, οι δημιουργοί της νεότερης γενιάς, που δεν έχουν ούτε ιστορικές/βιωματικές προσλαμβάνουσες ούτε επαρκείς γνώσεις της Ιστορίας, και μεγάλωσαν σ' έναν κόσμο απαλλαγμένο από τους παλιούς φανατισμούς και με τον νεοφιλελευθερισμό κυρίαρχο παντού, δεν είχαν λόγους να στραφούν σε τραυματικές για τον τόπο ιστορικές περιόδους.

Με την κρίση των τελευταίων 5 χρόνων, ωστόσο, η παροιμιώδης πολιτική φύση των Ελλήνων αφυπνίστηκε και οι συζητήσεις σχετικά με τις οικονομικοπολιτικές εξελίξεις ζωντάνεψαν όχι μόνο τις παρέες αλλά και τη νεόκοπη κοινότητα «φίλων» στα διαδικτυακά κοινωνικά δίκτυα. Στο πλαίσιο αυτό, η γνώση της Ιστορίας φάνηκε ιδιαιτέρως σημαντική για τις εξηγήσεις που δίνει, τις επιλογές και τις λύσεις που υποδεικνύει.

Σύντομες ιστορίες εκτελέσεων, εξορίας, ψυχολογικής βίας και μίσους ακόμη και ανάμεσα σε μέλη της ίδιας οικογένειας , κυρίως σε πρωτοπρόσωπη αφήγηση, αλλά και ανέκδοτα (κωμικοτραγικά γεγονότα αντίστασης) και τραγούδια αποκαλύπτουν το δράμα ανθρώπων που βρέθηκαν στη δίνη της Ιστορίας.

Αλλά ποια Ιστορία; Πολλή κουβέντα έχει γίνει για τους «εκσυγχρονιστές» του μαθήματος της Ιστορίας στα σχολεία, που μαίνονται για τις ανακρίβειες τις οποίες διδάσκονται οι μαθητές στο πλαίσιο μιας πεπαλαιωμένης, λένε, αντίληψης για την «εθνική ταυτότητα». Δεν αναφέρουν, βεβαίως, ότι στα σχολεία όλου του κόσμου η Ιστορία που διδάσκεται είναι σκηνοθετημένη και η ιδεολογία που εξυπηρετεί (του κυρίαρχου κράτους) βασίζεται στις παραλείψεις και στις αποσιωπήσεις και ότι το στοίχημα της εκπαίδευσης είναι να διαμορφώσει φιλοπερίεργους μελλοντικούς πολίτες που θα αναζητήσουν την «αληθινή» Ιστορία στα άφθονα βιβλία έγκυρων ιστορικών που κυκλοφορούν.

Οπωσδήποτε, μόνο θετικά μπορεί να κρίνει κάποιος το ενδιαφέρον που εκδηλώνεται στον θεατρικό χώρο για τη μεταπολεμική Ιστορία, όπως αυτή εκδηλώνεται π.χ. με τις 10 παραστάσεις που παρουσιάστηκαν στην Πειραματική Σκηνή του Εθνικού Θεάτρου. Μπορεί ο «συνωστισμός» τους σ' ένα αφιέρωμα 5 ημερών (30.3-3.4 2016) να ακύρωσε τον διάλογο που θα μπορούσαν να προκαλέσουν (ποιος να προλάβει να δει 2 παραστάσεις ανά ημέρα επί πέντε ημέρες στη σειρά;), αλλά μαθαίνουμε ότι κάποιες θα επαναληφθούν και, εν πάση περιπτώσει, το απόθεμα γνώσης και ευαισθησίας που κατατέθηκε δεν πάει χαμένο.

Η συμμετοχή των γυναικών στην εθνική αντίσταση κατά των Γερμανών και, στη συνέχεια, στην εμφύλια σύγκρουση συντέλεσε στο εξής καλό: στο να συνειδητοποιήσουν οι γυναίκες τον ρόλο τους ως ιστορικών και συλλογικών υποκειμένων... Φωτό: Σωτήρης Βασιλείου

Κι ας είναι ευάλωτο σε απλοϊκές προσεγγίσεις, που συνήθως εκκινούν από ψευδή ερωτήματα. Ας πούμε, ο ένας εκ των δύο υπευθύνων της Πειραματικής Σκηνής, ο Πρόδρομος Τσινικόρης, εξέφρασε την αγανάκτησή του που στο σχολείο δεν μαθαίνουν τα παιδιά για τον Εμφύλιο, 70 χρόνια μετά το ξέσπασμά του. Μα, ο Εμφύλιος κράτησε έως το 1974, οπότε σταμάτησαν οι διώξεις των αριστερών πολιτών και το ΚΚΕ νομιμοποιήθηκε από το επίσημο κράτος. Στην ιστορική επιστήμη μέχρι τότε κυριαρχούσε η παραδοσιακή σχολή που έκλινε προς την πλευρά των νικητών (του λεγομένου κράτους της Δεξιάς). Από το 1974 και μετά εμφανίζεται η αναθεωρητική σχολή που φωτίζει τα γεγονότα από την πλευρά της ηττημένης Αριστεράς και μόνο από τη δεκαετία του '90 ιστορικοί μετα-αναθεωρητικών κατευθύνσεων κατέθεσαν ιστορικά έργα απαλλαγμένα (κατά το δυνατόν) από ιδεολογικές προκαταλήψεις – με διεπιστημονικό άνοιγμα και ενδιαφέρον για νέες θεματικές. Ποια Ιστορία του Εμφυλίου να διδαχθούν τα παιδιά, όταν, μάλιστα, η Ελλάδα της πολιτικής οικογενειοκρατίας δεν έχει απαλλαγεί από πολιτικά σόγια που έπαιξαν ενεργό ρόλο σε όλη τη μεταπολεμική Ιστορία της χώρας;

Ενδιαφέρον έχει και κάτι ακόμα, που κατέστησε σαφές ο περσινός μονόλογος «Σταματία, το γένος Αργυροπούλου» του Κώστα Σωτηρίου (σε σκηνοθεσία Β. Θεοδωρόπουλου): ο χώρος της πεζογραφίας, παρέχοντας πλαίσιο ασφαλές (της μυθοπλασίας) για την αφήγηση του τραύματος, όταν ακόμη η πολιτική συνθήκη ήταν εχθρική, υπήρξε καταφύγιο για πολλούς αριστερούς συγγραφείς. Οι «νικητές» τι να γράψουν; Για το πώς οι συνεργάτες των δυνάμεων Κατοχής, οι μαυραγορίτες που πλούτισαν και τα μέλη των Ταγμάτων Ασφαλείας αποτέλεσαν τη μεταπολεμική κυρίαρχη τάξη; Κάπως έτσι, κείμενα της δεξιάς εμπειρίας εκλείπουν, ενώ είναι πολλά τα λογοτεχνικά και αυτοβιογραφικά κείμενα της άλλης πλευράς.

Φωτό: Σωτήρης Βασιλείου

Η συμμετοχή των γυναικών στην εθνική αντίσταση κατά των Γερμανών και, στη συνέχεια, στην εμφύλια σύγκρουση συντέλεσε στο εξής καλό: στο να συνειδητοποιήσουν οι γυναίκες τον ρόλο τους ως ιστορικών και συλλογικών υποκειμένων. Ο δρόμος της ισότητας άνοιξε αμέσως μετά, με τον νόμο 2159 του 1952, οπότε κατοχυρώνεται το δικαίωμα των Ελληνίδων να εκλέγουν και να εκλέγονται. Μόνο τυχαίο δεν είναι που από τη δεκαετία του '50 και μετά, για πρώτη φορά στην ιστορία της ελληνικής λογοτεχνίας (το άλλο προηγούμενο αφορά τη Μικρασιατική Καταστροφή και την προσφυγιά του '22), πολλές γυναίκες συγγραφείς καταθέτουν τα βιώματά τους από την Κατοχή και τον Εμφύλιο.

Γι' αυτό και είναι φυσικό (και ευπρόσδεκτο) που το σκηνικό κείμενο της παράστασης «Εθνικαί Εορταί», με θέμα την ανθρώπινη περιπέτεια την περίοδο της Κατοχής και του Εμφυλίου, βασίζεται σχεδόν κατά το ήμισυ σε μαρτυρίες γυναικών. Νέοι στον χώρο, η Ασπασία-Μαρία Αλεξίου, ο Βασίλης Βηλαράς και η Μαρία Θρασυβουλίδη επέλεξαν αποσπάσματα από βιβλία, μεταξύ άλλων του Θανάση Βαλτινού, της Τασούλας Βερβενιώτη, της Άλκης Ζέη, της Μαρούλας Κλιάφα, της Δήμητρας Μάρα-Μιχαλακέα, του Παύλου Μάτεσι, του Γιώργου Μιχαηλίδη, της Ελένης Νικολαΐδου, της Μαίρης Παριανού, της Διδώς Σωτηρίου, της Ιζαμπέλλας Παλάσκα, του Κώστα Γκριτζώνα, του Αλέξανδρου-Γεωργίου Μαγκάκη, του Ρόδη Ρούφου και του Γιώργου Σκαμπαρδώνη, και τα ερμήνευσαν με την αθωότητα της γενιάς που προσλαμβάνει το σκοτάδι της Ιστορίας μέσα από βιβλία.

Ακριβώς γι' αυτό η οπτική τους, άρα και η σκηνική αφήγηση, λειτουργεί πέρα από πολιτικές ιδεολογίες. Σύντομες ιστορίες εκτελέσεων, εξορίας, ψυχολογικής βίας και μίσους ακόμη και ανάμεσα σε μέλη της ίδιας οικογένειας , κυρίως σε πρωτοπρόσωπη αφήγηση, αλλά και ανέκδοτα (κωμικοτραγικά γεγονότα αντίστασης) και τραγούδια αποκαλύπτουν το δράμα ανθρώπων που βρέθηκαν στη δίνη της Ιστορίας. Οι τρεις ερμηνευτές δεν αποπειρώνται να δώσουν ερμηνείες (γιατί και πώς συνέβησαν έτσι τα πράγματα) και αναφέρονται σε ελάχιστα ιστορικά γεγονότα − αυτό ίσως να ενοχλήσει κάποιους που μπορεί να θεωρούν ότι την Ιστορία πρέπει να την αντιμετωπίζεις στην αιτιοκρατική συνέχειά της και από ευδιάκριτη θέση. Ωστόσο, η προσπάθειά τους είναι ειλικρινής και το ενδιαφέρον των θεατών παραμένει ζωντανό από την αρχή έως το τέλος. Δύο παρατηρήσεις έχω μόνο: καλό θα ήταν, εξαρχής, οι τρεις να απευθύνονταν στο κοινό (χωρίς θεατρινίστικες ματιές κάπου στον χώρο και στησίματα). Και να αντιμετωπίζει ο Βασίλης Βηλαράς αντρικά κάποιες αφηγήσεις που προέρχονται από ανθρώπους με ηρωικά χαρακτηριστικά – ήταν πολύ καλός ως μικρό αγόρι και στα κωμικά σημεία.

Ο πετρόχτιστος υπόγειος χώρος του Bios μοιάζει με καταφύγιο και κρυψώνα γι' αυτό και ήταν ο ιδανικός χώρος για το θέμα της παράστασης.