O Ταρτούφος όπως τον γνωρίζουμε, δηλαδή ο Ταρτούφος που βλέπουμε κάθε χρόνο στο θέατρο, δεν είναι το έργο που είχε γράψει αρχικά ο Μολιέρος και που παρουσίασε με τον θίασό του στο Παρίσι σε μια θυελλώδη πρεμιέρα το 1664.
Λόγω των σφοδρών αντιδράσεων της Εκκλησίας και της παρέμβασης του Λουδοβίκου 14ου, ο Μολιέρος αναγκάστηκε να ετοιμάσει μια ηπιότερη, λιγότερο «προσβλητική» εκδοχή, με κεντρικό ήρωα όχι πλέον, όπως ήταν αρχικά, έναν πιστό Χριστιανό που γελοιοποιεί τις αρχές του (και τη θρησκεία του) αλλά έναν επικίνδυνο απατεώνα που υποδύεται τον θεοσεβούμενο.
Στο πλαίσιο του εορτασμού για τα 400 χρόνια από τη γέννηση του Μολιέρου (στις 15 Ιανουαρίου 1622), η Comédie Française και ο διευθυντής της Éric Ruf πήραν μια τολμηρή απόφαση: ανέθεσαν στον ξακουστό Βέλγο σκηνοθέτη Ivo van Hove να παρουσιάσει το (ανακατασκευασμένο) κείμενο του 1664. Πώς όμως βρέθηκε το εν λόγω κείμενο που είχε απαγορευτεί στην εποχή του και θεωρούνταν διά παντός χαμένο;
Ο Van Hove βλέπει το έργο περισσότερο ως κοινωνικό δράμα και λιγότερο ως κωμωδία. Τοποθετεί στην καρδιά της δράσης μια κρίσιμη, φρενήρη μάχη μεταξύ των δυνάμεων της οπισθοδρόμησης και αυτών της ελευθερίας.
Η «ανακάλυψη» αυτή πραγματοποιήθηκε χάρη στην επιχείρηση «θεατρικής γενετικής» που έφερε εις πέρας, μετά από εξαντλητική έρευνα, ο Georges Forestier, ομότιμος καθηγητής Γαλλικής Λογοτεχνίας στη Σορβόνη, ιστορικός του θεάτρου του δέκατου έβδομου αιώνα και συγγραφέας της πρόσφατης βιογραφίας του Μολιέρου που βραβεύτηκε από τη Γαλλική Ακαδημία (Μεγάλο Βραβείο Βιογραφίας της Γαλλικής Ακαδημίας, 2019).
Όταν ο Forestier παρουσίασε την πρότασή του στον Van Hove, ο τελευταίος συμφώνησε ενθουσιασμένος να σκηνοθετήσει τον Ταρτούφο, πράγμα που είχε επιμελώς αποφύγει στο παρελθόν, επειδή τον ενοχλούσε το τέλος του. «Η Πέμπτη Πράξη είναι αυτό που πάντοτε με εμπόδιζε να αναλάβω το έργο», εξομολογήθηκε σε πρόσφατη συνέντευξή του. «Η ιδέα του από μηχανής Θεού που σώζει την οικογένεια Οργκόν και τιμωρεί τον Ταρτούφο δεν παρουσιάζει για μένα κανένα δραματουργικό ενδιαφέρον ∙ όλοι ξέρουν ότι η Πέμπτη Πράξη γράφτηκε από τον Μολιέρο προκειμένου να δώσει ο βασιλιάς το πράσινο φως».
Στην «αρχική» εκδοχή, όμως, δεν υπάρχει Πέμπτη Πράξη (οι πράξεις είναι μόνο τρεις) ούτε και ξεκάθαρη λύση του δράματος. Ο Ταρτούφος αποπέμπεται, αλλά, ταυτόχρονα, «μας δίνεται όλο το περιθώριο να φανταστούμε τι πρόκειται να συμβεί στους Οργκόν μετά την αποχώρησή του», λέει ο Van Hove. Επιπλέον, η σύγκρουση μεταξύ του Οργκόν και του γιου του Νταμί καθίσταται πιο δριμεία.
Η εντυπωσιακότερη διαφοροποίηση, όμως, φαίνεται να αφορά τη σχέση Ταρτούφου και Ελμίρας, παραμελημένης συζύγου του Οργκόν. Στην παράσταση του Van Hove το παράνομο ζευγάρι μπαίνει στο επίκεντρο. Τι κι αν η όμορφη σύζυγος βάζει αρχικά σκοπό να παγιδεύσει και να ξεσκεπάσει τον εισβολέα: στην πορεία αλλάζει γνώμη και στην Τρίτη Πράξη συνευρίσκεται μαζί του σεξουαλικά. «Για μένα, η Ελμίρα και ο Ταρτούφος ερωτεύονται», εξηγεί ο Van Hove.
Μια κρίσιμη μάχη
Ο Ταρτούφος είναι ένας ζητιάνος που ζει από ελεημοσύνες. Για έναν ανεξήγητο λόγο ο Οργκόν τον καλεί σπίτι του, όπως θα κάναμε με έναν άστεγο που θέλουμε να τον «υιοθετήσουμε». Όμως ο Οργκόν του προσφέρει μια θέση κεντρική στην οικογενειακή εστία, πιο κεντρική ακόμα και από τη δική του, ενώ δεν διστάζει να τον ορίσει κληρονόμο της περιουσίας του. «Ο Ταρτούφος οικειοποιείται αυτήν τη θέση για λόγους επιβίωσης», υποστηρίζει ο σκηνοθέτης. «Δεν έχει τίποτα, ενώ οι Οργκόν έχουν τα πάντα. Δεν θα μπορούσαμε εύκολα να τον χαρακτηρίσουμε εκμεταλλευτή, εφόσον το ζήτημα είναι να μην πεθάνει από την πείνα. Η θρησκευτική πίστη την οποία διακηρύσσει καταλήγει γι’ αυτόν μια αληθινή υπόθεση, όπως θα γίνει και με τα συναισθήματά του για την Ελμίρα».
Ο Van Hove βλέπει το έργο περισσότερο ως κοινωνικό δράμα και λιγότερο ως κωμωδία (γεγονός που προκάλεσε τη δυσαρέσκεια και την γκρίνια των «New York Times»).
Τοποθετεί στην καρδιά της δράσης μια κρίσιμη, φρενήρη μάχη μεταξύ των δυνάμεων της οπισθοδρόμησης και αυτών της ελευθερίας. Οι πρώτες εκπροσωπούνται από την επικεφαλής της οικογένειας, τη μαντάμ Περνέλ, μητέρα του Οργκόν, που παλεύει με νύχια και με δόντια για τη διατήρηση του status quo, όπως αυτό ενσαρκώνεται διαχρονικά από την κλασική οικογένεια: ένας πατέρας, μία μητέρα και τα υπάκουα παιδιά τους.
Η οικογένεια αυτή, όμως, συνειδητοποιούμε πως είναι μάλλον δυσλειτουργική. Η Ελμίρα περνάει τις μέρες της στο κρεβάτι, ο σύζυγός της απουσιάζει στην εξοχή, ο γιος νιώθει υποτιμημένος, ο κουνιάδος μιλάει με πάθος για να έναν καινούργιο κόσμο, η υπηρέτρια έχει κυριευτεί από τις νέες ιδέες: όλα προμηνύουν μια σφοδρή σύγκρουση μεταξύ του παλιού και του καινούργιου με φόντο τη θρησκεία, που ζωντανεύει στο πρόσωπο του Ταρτούφου.
Μίσος, επιθυμία, ζήλια
«Διάλεξα συνειδητά έναν νέο και, θα λέγαμε, όμορφο ηθοποιό για τον ρόλο του Ταρτούφου (σ.σ. τον Christophe Montenez που γνωρίσαμε το 2019 ως Ορέστη στην παράσταση της Επιδαύρου)», λέει ο Van Hove. «Το έκανα επειδή ήθελα να λειτουργήσει ως μια λευκή οθόνη, όπου όλοι οι ήρωες προβάλλουν τις ανάγκες τους, όπως συμβαίνει στο Θεώρημα του Παζολίνι». Ο νεαρός πλανόδιος, τον οποίο ο Οργκόν (Denis Podalydès) μαζεύει από τους δρόμους, αποκαλύπτει το τέλειο σώμα του, όταν οι κάτοικοι του σπιτιού συγκεντρώνονται για να τον γδύσουν και να τον κάνουν μπάνιο επί σκηνής.
Ο φρεσκοπλυμένος Ταρτούφος προσφέρει λίγο αργότερα ένα πειστικό θέαμα της αρετής του, καθώς αυτομαστιγώνεται μέχρι να ματώσει. Προκαλεί στους γύρω του τα πιο βίαια συναισθήματα: μίσος, επιθυμία, οργή, ζήλια, όλα ξυπνούν απότομα, μετατρέποντας την οικογενειακή φωλιά σε πεδίο μάχης.
Αν η μεταμόρφωση του κεντρικού ήρωα είναι ένα πείραμα, τότε η σκηνογραφία του Jan Versweyveld επιχειρεί να αφηγηθεί την εξέλιξη του πειράματος αυτού. Ένας περίπλοκος μηχανισμός τίθεται σε λειτουργία, αλλά η ίδια η σκηνή παραμένει γυμνή, καλυμμένη από λευκό φύλλο χαρτιού – εκεί όπου θα γραφτεί η ιστορία του Ταρτούφου. Την περιβάλλει μια «αιωρούμενη» γέφυρα που «κόβεται» από μια σειρά σκάλες, ενώ δυο επιβλητικοί καθρέφτες, τοποθετημένοι δεξιά και αριστερά, αντανακλούν και πολλαπλασιάζουν τον χώρο αλλά και την αίσθηση του κενού.
Η παραγωγή αυτή του Ταρτούφου που θα δούμε στην Αθήνα τον Ιούνιο έκανε πρεμιέρα στο Παρίσι ανήμερα της επετείου των γενεθλίων του Μολιέρου (στις 15 Ιανουαρίου). Σηματοδοτεί την επανένωση του διακεκριμένου Βέλγου καλλιτέχνη με τον θίασο της Comédie Française, με τον οποίο έχει συνεργαστεί στο παρελθόν σε δύο εξαιρετικά επιτυχημένες περιπτώσεις, στους Καταραμένους του Βισκόντι (2016) και στο Ηλέκτρα/Ορέστης που είδαμε στην Επίδαυρο το 2019.
ΥΓ.: Στο πλαίσιο του εορτασμού των 400 χρόνων από τη γέννηση του Μολιέρου, την παράσταση συνοδεύει συζήτηση με επίτιμο προσκεκλημένο τον Georges Forestier. Η εκδήλωση, που διοργανώνεται σε συνεργασία του Φεστιβάλ με το Γαλλικό Ινστιτούτο, θα πραγματοποιηθεί στο Auditorium του Γαλλικού Ινστιτούτου την Τρίτη 14 Ιουνίου στις 19:00.
Comédie-Française – Ivo van Hove
Ταρτούφος 'η ο υποκριτής / Le Tartuffe ou l’Hypocrite του Μολιέρου
Πειραιώς 260 (Δ)
16/6-18/6, 21:00
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.
