Για πρώτη φορά στην ιστορία τους, το Μουσείο Βαν Γκογκ και το Μουσείο Stedelijk του Άμστερνταμ συνεργάστηκαν για να παρουσιάσουν την έκθεση «Anselm Kiefer - Sag mir wo die Blumen sind» («Πού πήγαν όλα τα λουλούδια»), που συγκεντρώνει 25 έργα του καταξιωμένου Γερμανού καλλιτέχνη. Η έκθεση, που διαρκεί έως τις 9 Ιουνίου 2025, εκτείνεται και στα δύο μουσεία, εντοπίζοντας τις βαθιές συνδέσεις του Κίφερ με τον Βίνσεντ Βαν Γκογκ, τα ολλανδικά ιδρύματα τέχνης και τη συνεχή εξερεύνηση της ιστορίας, της μνήμης και του χρόνου.
Η έκθεση «Κίφερ - Βαν Γκογκ» παρουσιάζεται στο Άμστερνταμ και μετά θα παρουσιαστεί και στο Λονδίνο, στη Βασιλική Ακαδημία Τεχνών, με νέα έργα εμπνευσμένα από το προσκύνημα του Γερμανού καλλιτέχνη πριν από 60 χρόνια στη χώρα του Ολλανδού ζωγράφου.
Ο Άνσελμ Κίφερ, ο οποίος κλείνει φέτος τα 80 του χρόνια, ταξίδεψε στα βήματα του Βαν Γκογκ όταν ήταν 18 ετών, το 1963, κάνοντας οτοστόπ. Ήταν το πρώτο ταξίδι που έκανε εκτός Γερμανίας χάρη σε μια υποτροφία που είχε κερδίσει και επισκέφθηκε τα μέρη όπου έζησε και εργάστηκε ο Βαν Γκογκ. Καθ’ οδόν κρατούσε ημερολόγιο, το οποίο γέμιζε με σκίτσα και σημειώσεις. Κοιτάζοντας πίσω, ο Κίφερ σχολιάζει ότι «σε αντίθεση με ό,τι θα περίμενε κανείς από έναν έφηβο, δεν με ενδιέφερε υπερβολικά η συναισθηματική πτυχή του έργου του Βαν Γκογκ ή η δυστυχισμένη ζωή του». Αυτό που του έκανε εντύπωση στον Βαν Γκογκ ήταν «η ορθολογική δομή, η σίγουρη κατασκευή των καμβάδων του, σε μια ζωή που ξέφευγε όλο και περισσότερο από τον έλεγχό του». Ήταν η τέχνη, όχι η ιστορία, που τράβηξε το ενδιαφέρον του. Τώρα έχει επιστρέψει στη μελέτη της εμπνευσμένης τέχνης του Βαν Γκογκ, δημιουργώντας υποβλητικά έργα μεγάλης κλίμακας.
Ο Κίφερ πιστεύει ότι ο Βαν Γκογκ ζωγράφισε το «Σταροχώραφο με κοράκια» εκ του φυσικού. «Τι απεικονίζει;» ρωτάει. «Ούτε το σταροχώραφο, ούτε τη ρομαντική ανάμνηση μιας συγκεκριμένης καλοκαιρινής μέρας. Ο πίνακας είναι σχεδόν αφηρημένος. Αυτό που μένει είναι η ανάμνηση κάτι συγκεκριμένου που έχει σχεδόν εξαφανιστεί εντελώς».
Η έκθεση πήρε τον τίτλο της από ένα φολκ τραγούδι διαμαρτυρίας που γράφτηκε το 1955, το «Where Have All the Flowers Gone?,» από τον Αμερικανό τραγουδιστή και τραγουδοποιό Pete Seeger. Είναι ένα τραγούδι σε μορφή αλυσιδωτή, με στίχους που αναφέρονται στην αιώνια επανάληψη από πόλεμο σε πόλεμο. Τα ρεφρέν ρωτά πότε τελικά η ανθρωπότητα θα μάθει από τα λάθη των προηγούμενων γενεών. Οι εκτελέσεις του είναι δεκάδες και οι πιο διάσημες αγγλόφωνες ερμηνείες έγιναν από την Ντόλι Πάρτον και την Τζόαν Μπαέζ, τον Ρόι Όρμπισον, την Άνι Λένοξ, τον Κρις ντε Μπεργκ και τους Peter, Paul and Mary. Η Μάρλεν Ντίτριχ ερμήνευσε το τραγούδι στα γερμανικά τη δεκαετία του ’60, κάνοντάς το διεθνώς γνωστό με τη συναισθηματική ερμηνεία της. Ο τίτλος του έδωσε τίτλο και στην έκθεση αλλά και στην τεράστια εγκατάσταση του Κίφερ που έκανε το ντεμπούτο της στο Μουσείο Stedelijk. Με μήκος πάνω από 24 μέτρα, το κομμάτι συνδυάζει χρώμα, πηλό, αποξηραμένα ροδοπέταλα, στολές και χρυσό − αντανακλώντας τους κύκλους της ζωής και του θανάτου, καθώς και την επανάληψη της ιστορίας. Παράλληλα, ο Κίφερ αποκάλυψε μια άλλη εγκατάσταση μεγάλης κλίμακας, το «Steigend, steigend, sinke nieder» («Σήκω, σήκω, βυθίσου»), ένα στοιχειωμένο σύνολο από φωτογραφίες, φιλμ και κινηματογραφικές μπομπίνες, υλικά που χρησιμοποιεί συχνά για να αναφερθεί στο μεγάλο βάρος της ιστορικής μνήμης.
Η έκθεση συνδυάζει τα μνημειώδη τοπία του Γερμανού ζωγράφου και γλύπτη με το «Σταροχώραφο με κοράκια» (1890) του Βαν Γκογκ, που πιστεύεται ότι είναι ο τελευταίος του πίνακας, αναδεικνύοντας την κοινή οπτική γλώσσα των ταραγμένων ουρανών και της πυκνής, εκφραστικής πινελιάς. Επτά νέα έργα του Κίφερ εμφανίζονται μαζί με πίνακες που δεν είχαν εκτεθεί στο παρελθόν και δεκατρία πρώιμα σχέδια, προσφέροντας μια ματιά στην εξέλιξη της πρακτικής του.
«Ο Άνσελμ Κίφερ ασχολείται με το έργο του Βαν Γκογκ από τα πρώτα του χρόνια. Μερικές φορές η έμπνευση είναι σχεδόν κυριολεκτική, όπως στη χρήση των ηλίανθων και στη σύνθεση των τοπίων του», λέει η Emilie Gordenker, διευθύντρια του Μουσείου Βαν Γκογκ. «Το πρόσφατο έργο του Κίφερ −που εμφανίζεται εδώ για πρώτη φορά− δείχνει πως ο Βαν Γκογκ συνεχίζει να αφήνει το στίγμα του στο έργο του σήμερα».
Εν τω μεταξύ, το Μουσείο Stedelijk παρουσιάζει τους μακροχρόνιους δεσμούς του Κίφερ με την Ολλανδία, οι οποίοι έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην πρώιμη αναγνώρισή του. Το μουσείο ήταν μεταξύ των πρώτων ιδρυμάτων που συνέλεξαν το έργο του, αποκτώντας τα «Innenraum» (1981) και «Märkischer Sand» (1982) και φιλοξενώντας μια μεγάλη ατομική του έκθεση το 1986. Σχεδόν τέσσερις δεκαετίες αργότερα, το Stedelijk συνδυάζει αυτά τα εμβληματικά έργα με πρόσφατους πίνακες και εγκαταστάσεις, απεικονίζοντας την πλοήγησή του στην ανθρώπινη ιστορία και την τέχνη.
«Το Stedelijk έχει μια μακρά σχέση με τον Άνσελμ Κίφερ και έχει παίξει σημαντικό ρόλο στην αποδοχή του έργου του καλλιτέχνη», σημειώνει ο διευθυντής του μουσείου, Rein Wolfs. «Είναι πραγματικά αξιοσημείωτο να βλέπεις αυτές τις καθηλωτικές εγκαταστάσεις ανάμεσα σε πολλά από τα εμβληματικά έργα του από τη δεκαετία του 1980. Με αυτόν τον τρόπο, ο Κίφερ κοιτάζει πίσω στο παρελθόν αλλά και στο μέλλον».
Η ικανότητα του Κίφερ να κοιτάζει την ιστορία μέσα από ένα αλχημικό μείγμα υλικών −μόλυβδος, στάχτη, άχυρο, βιβλία, ηλίανθοι− τον καθιστά έναν από τους πιο σημαντικούς καλλιτέχνες της εποχής μας. Γεννήθηκε το 1945 στο Donaueschingen της Γερμανίας και μεγάλωσε ανάμεσα στα ερείπια της μεταπολεμικής Ευρώπης, ενώ αργότερα έγινε ένας από τους πρώτους Γερμανούς καλλιτέχνες που ασχολήθηκαν άμεσα με το ναζιστικό παρελθόν της χώρας. Το έργο του, συχνά μνημειώδες σε κλίμακα, δημιουργεί πολυεπίπεδες αφηγήσεις που προκαλούν τη συλλογική μνήμη. Αρχικά αντιμετωπίστηκε με δυσπιστία στη Γερμανία και η Ολλανδία ήταν από τα πρώτα μέρη όπου βρήκε αποδοχή η τέχνη του.
Ο Κίφερ εμπνεόταν πάντα από τον Βαν Γκογκ. Το 1995 έφτιαξε το «Sol Invictus», ένα έργο ύψους σχεδόν πέντε μέτρων, που δημιουργήθηκε με χρώμα και ηλιόσπορους. Η επιμήκης κεφαλή ενός ηλίανθου με τα μαραζωμένα φύλλα του δεσπόζει πάνω από μια γυμνή φιγούρα που μοιάζει με πτώμα και αντιπροσωπεύει τον ίδιο τον Κίφερ. Οι σπόροι πέφτουν σαν βροχή, σχεδόν σαν μύγες που μαζεύονται πάνω από ένα πτώμα. Αν και ο δυσοίωνος, σκοτεινός ηλίανθος του Κίφερ διαφέρει από τα πληθωρικά προβηγκιανά άνθη του Βαν Γκογκ, το ίδιο άνθος έχει τροφοδοτήσει τη φαντασία και των δύο καλλιτεχνών. Ο Κίφερ καλλιέργησε ο ίδιος ηλίανθους και μετά συγκέντρωσε τους σπόρους, αλλά οι σπόροι στο «Sol Invictus» προκάλεσαν ανησυχία στους συντηρητές του Μουσείου Βαν Γκογκ, καθώς είχαν προσελκύσει έντομα. Την τελευταία στιγμή ο Κίφερ τους αντικατέστησε με τεχνητούς.
Ανάμεσα στα έργα της έκθεσης υπάρχει και το «O Stalks of the night,» που ο τίτλος του αντλεί έμπνευση από ένα ποίημα του Πάουλ Τσέλαν, το έργο του οποίου υπάρχει ως σταθερή παρουσία στους πίνακες του Κίφερ από την εφηβεία του, όταν ανακάλυψε το ποίημα «Todesfuge» («Φούγκα του θανάτου»). Για το «O Stalks of the night,» χρησιμοποίησε φύλλα χρυσού, άχυρο, πηλό, ατσάλι και γύψο, μαζί με χρώμα. Το άχυρο συνδέει το έργο με τους όψιμους πίνακες του Βαν Γκογκ με τα σταροχώραφα.
Ο Κίφερ πιστεύει ότι ο Βαν Γκογκ ζωγράφισε το «Σταροχώραφο με κοράκια» εκ του φυσικού. «Τι απεικονίζει;» ρωτάει. «Ούτε το σταροχώραφο, ούτε τη ρομαντική ανάμνηση μιας συγκεκριμένης καλοκαιρινής μέρας. Ο πίνακας είναι σχεδόν αφηρημένος. Αυτό που μένει είναι η ανάμνηση κάτι συγκεκριμένου που έχει σχεδόν εξαφανιστεί εντελώς».
Ένα ακόμα από τα πρόσφατα έργα του είναι το «The Starry Night», εμπνευσμένο από το έργο του Βαν Γκογκ του 1889 που βρίσκεται στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης. Είναι μια απέραντη σύνθεση, πλάτους σχεδόν οκτώ μέτρων, η οποία έπρεπε να χωριστεί σε τρία πάνελ για να μπορέσει να μεταφερθεί από το στούντιο του Κίφερ στα περίχωρα του Παρισιού. Ο Κίφερ χρησιμοποίησε και πάλι άχυρο κολλημένο στον καμβά για να αναφερθεί τους στροβιλιζόμενους ουρανούς που ο Βαν Γκογκ είχε αιχμαλωτίσει στο έργο του με πηχτές πινελιές χρώματος, κάνοντάς το να μοιάζει με γλυπτό.
Για τους λάτρεις του Βαν Γκογκ, η έκθεση του Άμστερνταμ περιλαμβάνει επίσης επτά πίνακες του Ολλανδού δασκάλου από τη συλλογή του μουσείου, καθώς και το πορτρέτο της κυρίας Roulin («La Berceuse») (1889) από το Stedelijk, μαζί με τέσσερα σχέδια και σκίτσα επιστολών που παρουσιάζονται σπάνια.
Εν τω μεταξύ, το Μουσείο Ashmolean στην Οξφόρδη παρουσιάζει μια ξεχωριστή έκθεση που καλύπτει την παραγωγή του Κίφερ από το 1969-82, με τίτλο «Anselm Kiefer: Early Works» (μέχρι τις 15 Ιουνίου), ενώ στο Zundert υπάρχει η έκθεση «Anselm Kiefer: Van Gogh Journey» (8 Μαρτίου-9 Ιουνίου) που περιλαμβάνει το ημερολόγιο του Κίφερ από το νεανικό του προσκύνημα στους τόπους του Βαν Γκογκ, ένα ταξίδι που τον ενέπνευσε και στα 80 του χρόνια.
Η έκθεση έχει αποκτήσει φανατικούς φίλους και πολέμιους, με την Nancy Durrant των «Times» να γράφει ότι ο ζωντανός καλλιτέχνης ξεπερνά τον νεκρό και ότι το έργο του Κίφερ «αγγίζει και ταπεινώνει με το βάθος και τη στοχαστικότητά του, την επεκτατικότητά του, την ενασχόλησή του με την ιστορία, τη λογοτεχνία, τη φιλοσοφία και την ανθρωπότητα», ενώ ο Jonathan Jones στον «Guardian» γράφει ότι ο Κίφερ «συνθλίβεται κάτω από την έναστρη δύναμη του Βαν Γκογκ» και ότι η σύγκριση με τα έργα του Βαν Γκογκ είναι καταστροφική για τον Γερμανό καλλιτέχνη, που μοιάζει με μια κιτς καμπαρέ εκδοχή του Ολλανδού Δασκάλου.
Με πληροφορίες από Μουσείο Βαν Γκογκ, Μουσείο Stedelijk, The Art Newspaper, The Times, Guardian.
Η έκθεση Anselm Kiefer - Sag mir wo die Blumen sind - «Where Have All the Flowers Gone» θα παρουσιαστεί από κοινού στο Μουσείο Βαν Γκογκ και το Μουσείο Stedelijk στο Άμστερνταμ, από τις 7 Μαρτίου έως τις 9 Ιουνίου 2025.
