Η ιστορία μας διδάσκει πως για αιώνες οι καλλιτέχνιδες αγωνίζονταν για την αναγνώριση του έργου τους πολύ περισσότερο από τους άνδρες συναδέλφους τους. Μας αποκαλύπτει επίσης πως τα κορίτσια δεν είχαν τα ίδια δικαιώματα ακόμα και στη βασική εκπαίδευση, πόσο μάλλον στη διδαχή και την προσβασιμότητα στην τέχνη και στους χώρους όπου αυτή παράγεται και εκτίθεται. Οι έμφυλες διακρίσεις σε βάρος των γυναικών υφίσταντο σε όλες τις κοινωνίες και κοινωνικές τάξεις, με αποτέλεσμα να μην τους δίνονται οι ίδιες ευκαιρίες.
Στον κόσμο ολόκληρο και στις δυτικές κοινωνίες δόθηκαν σκληροί αγώνες για να μπορέσουν οι γυναίκες να σταθούν με ίσα δικαιώματα και αξιώσεις μπροστά στους νόμους των κρατών και της ανδροκρατούμενης εξουσίας.
Τα φεμινιστικά κινήματα μετρούν νεκρές και φυλακισμένες αγωνίστριες στις αρχές του 20ού αιώνα, τόσο στη Βρετανία όσο και στις ΗΠΑ. Οι σουφραζέτες διεκδίκησαν το δικαίωμα ψήφου, το οποίο κέρδισαν έπειτα από αγωνιστικές διεκδικήσεις και σκληρές μάχες το 1918 στη Γηραιά Αλβιώνα και, με την περίφημη 19η Τροπολογία του Αμερικανικού Συντάγματος, το 1920 στην απέναντι πλευρά του Ατλαντικού.
Για αιώνες οι γυναίκες δημιουργοί έχουν αγνοηθεί, παραμεληθεί, πατροναριστεί, παραγκωνιστεί και τελικά αποθαρρυνθεί από την τέχνη και τον κόσμο της. Τα καλλιτεχνικά ρεύματα όλων των εποχών εκφράστηκαν μέσα από τη γυναικεία μορφή. Ωστόσο στην Ιστορία της Τέχνης υπάρχει ένα τεράστιο κενό. Ελάχιστες οι γυναίκες δημιουργοί!
Στη χώρα μας, το 1894, το Πολυτεχνείο καλείται να αντιμετωπίσει άμεσα το ζήτημα της φοίτησης των γυναικών ως το «Ανώτερο Σχολείο» όπου υπήρχε Τμήμα Ωραίων Τεχνών που δίδασκε ζωγραφική, αγαλματοποιία, χαρακτική και φωτογραφία.
Τότε συστήνεται Τμήμα Γραφικής και Πλαστικής διά Νεανίδας και εφτά χρόνια αργότερα, το 1901, επιτρέπεται η μεικτή φοίτηση στην εκκολαπτόμενη Σχολή Καλών Τεχνών, η οποία μάλιστα το 1910 αυτονομείται από το Τμήμα Βιομηχανικών Τεχνών. Για να κατανοήσουμε τη δυσμενή θέση των γυναικών στην Ελλάδα, ας αναλογιστούμε πως μόλις το 1953 ψήφισαν πρώτη φορά σε εθνικές εκλογές –σε επαναληπτική εκλογή– και συμμετείχαν κανονικά μόλις το 1956.
Στο Σύνταγμα του 1975 καθιερώθηκε η αρχή της ισότητας των δύο φύλων, όμως στην πραγματική ζωή τα πράγματα, οι νοοτροπίες και αγκυλώσεις εξακολουθούν να υφίστανται, π.χ. στην εκπαίδευση μέχρι και το τέλος του 20ού αιώνα (δεκαετία ’80) υπήρχαν ακόμη αυστηρά σχολεία θηλέων και αρρένων.
Οι διατομεακές διαφορές μεταξύ των φύλων εξακολουθούν να υφίστανται σε όλους σχεδόν τους πολιτιστικούς και δημιουργικούς τομείς, με τα άτομα να αντιμετωπίζουν συχνά διακρίσεις λόγω του φύλου τους, άλλων προσωπικών χαρακτηριστικών και της ταυτότητάς τους.
Και στον κόσμο της τέχνης; Τα πράγματα εδώ είναι ακόμα χειρότερα μέχρι τις μέρες μας. Για αιώνες οι γυναίκες δημιουργοί έχουν αγνοηθεί, παραμεληθεί, πατροναριστεί, παραγκωνιστεί και τελικά αποθαρρυνθεί από την τέχνη και τον κόσμο της. Τα καλλιτεχνικά ρεύματα όλων των εποχών εκφράστηκαν μέσα από τη γυναικεία μορφή.
Ωστόσο στην Ιστορία της Τέχνης υπάρχει ένα τεράστιο κενό. Ελάχιστες οι γυναίκες δημιουργοί! Αυτό σημαίνει ότι υπάρχει ένα γυναικείο πρόβλημα πολιτικό, πολιτιστικό, κοινωνικής ανισότητας, στον ανδροκρατούμενο κόσμο της τέχνης. Η εικόνα αυτή, της σιωπής και απουσίας της γυναίκας δημιουργού, αντικατοπτρίζεται στον χώρο των μουσείων.
Η πρώτη μαρτυρία για γυναίκα καλλιτέχνιδα βρίσκεται στο απόσπασμα μιας ραψωδίας της «Ιλιάδας», όπου ο Όμηρος αναφέρεται στο θαυμαστό υφαντό έργο της ωραίας Ελένης. Πολλές γυναίκες καλλιτέχνιδες εργάστηκαν από την αρχαιότητα μέχρι την Αναγέννηση στα εργαστήρια των καλλιτεχνών. Όμως για πολλούς αιώνες τα έργα τους και τα ονόματά τους έμειναν άγνωστα, παρέμειναν στην αφάνεια. Με την άνοδο του φεμινιστικού κινήματος το ‘60 ανακαλύφθηκαν σε αποθήκες των μουσείων έργα γυναικών που δεν εκτέθηκαν ποτέ!
Σήμερα, το 96% όλων των καλλιτεχνημάτων που πωλούνται σε δημοπρασίες είναι έργα ανδρών. Το 46% των Αμερικανών καλλιτεχνών είναι γυναίκες, αλλά μόλις το 13% των αμερικανικών καλλιτεχνικών εκθέσεων τις αφορά. Οι γυναίκες δημιουργοί καταλαμβάνουν μόλις το 4% στα εκθέματα των μουσείων του κόσμου. Απογοητευτικό πραγματικά, καθώς σκεφτόμαστε τους αποκλεισμούς στην εκπαίδευση αλλά και τη στέρηση της ελεύθερης έκφρασης που υφίστανται όλες οι γυναίκες διαχρονικά.
Τα διαθέσιμα στοιχεία δείχνουν ότι οι καλλιτέχνιδες και άλλες γυναίκες επαγγελματίες του πολιτιστικού τομέα σε ολόκληρη την Ε.Ε. έχουν συνήθως μικρότερη πρόσβαση σε πόρους δημιουργίας και παραγωγής, αμείβονται πολύ λιγότερο από τους άνδρες και υποεκπροσωπούνται σε ηγετικές θέσεις και θέσεις λήψης αποφάσεων, καθώς και στην αγορά έργων τέχνης. Οι γυναίκες αντιμετωπίζουν συχνά σεξισμό, έμφυλα στερεότυπα και σεξουαλική παρενόχληση.
Στη Γαλλία, για παράδειγμα, οι γυναίκες αποτελούν το 52% του συνόλου των σπουδαστών τεχνών του θεάματος. Ωστόσο, αποτελούν μόνο το 31% των επαγγελματιών καλλιτεχνών και κατέχουν μόνο το 18% των διευθυντικών θέσεων στους εν λόγω τομείς. Από το 1980, μόνο το 4-12% των βραβείων τέχνης έχει απονεμηθεί σε γυναίκες. Επιπλέον, το 23% των έργων που υποστηρίζονται με δημόσιους πόρους στη Γαλλία διευθύνεται από γυναίκες. Οι γυναίκες με τις ίδιες ικανότητες ή με την ίδια εργασία αμείβονται κατά μέσο όρο 27% λιγότερο από τους άνδρες καλλιτέχνες.
Όσον αφορά στη μουσική, στην Ευρώπη οι γυναίκες αντιπροσωπεύουν το 20% ή λιγότερο των εγγεγραμμένων συνθετών και τραγουδιστών και αμείβονται, κατά μέσο όρο, 30% λιγότερο από τους άνδρες στον ίδιο τομέα.
Στο θέατρο, στην Ιρλανδία οι γυναίκες υποεκπροσωπούνται σε κάθε ρόλο, με εξαίρεση την ενδυματολογία. Μόνο το 28% των θεατρικών συγγραφέων, το 9% των σχεδιαστών ήχου και το 37% των σκηνοθετών είναι γυναίκες.
Στις εικαστικές τέχνες, το 2017 τα έργα τέχνης καλλιτέχνιδων αντιπροσώπευαν μόνο το 3-5% των μεγάλων μόνιμων συλλογών στην Ευρώπη και στις Ηνωμένες Πολιτείες. Ταυτόχρονα, μόνο το 13,7% των εν ζωή καλλιτεχνών που εκπροσωπούνται από γκαλερί στην Ευρώπη και τη Β. Αμερική είναι γυναίκες.
Ο φεμινισμός και τα κινήματα αμφισβήτησης επηρέασαν τις γυναίκες στον κόσμο της τέχνης. Συνειδητοποίησαν την περίεργη αντίφαση της απουσίας των γυναικών στην Ιστορία της Τέχνης σε αντίθεση με την απανταχού παρουσία τους ως θέμα.
Τα τελευταία χρόνια γίνονται κάποια σημαντικά βήματα και αναγνωρίζεται περισσότερο η αξία των γυναικών καλλιτεχνών, κάποιες από τις οποίες μάλιστα ηγούνται των νέων ρευμάτων πειραματισμού και αναζήτησης. Έργα γυναικών εκτίθενται σε διεθνείς εκθέσεις και κοσμούν πλέον μεγάλα μουσεία. Οι γυναίκες πρωτοπορούν και διεκδικούν δυναμικά την παρουσία τους σε όλους τους χώρους της τέχνης και του πολιτισμού. Πρωτοστατούν στον αγώνα για μια κοινωνία σεβασμού των ανθρωπίνων αξιών και απόλυτης ισότητας. Παλεύουν στους δρόμους και στα κινήματα.
Δυστυχώς, όμως, ακόμη και σήμερα, και παρά την έντονη παρουσία των γυναικών στον χώρο της τέχνης (ζωγράφοι, γλύπτριες, μουσικοί, χορεύτριες, ηθοποιοί, τραγουδοποιοί, σκηνοθέτιδες κ.λπ.), δεν είναι λίγα τα φαινόμενα παντός είδους διακρίσεων εναντίον τους. Συχνά, νεαρά –κυρίως– κορίτσια υφίστανται λεκτική ή σωματική βία ή ακόμη και ανήθικες προτάσεις από άρρενες μελλοντικούς εργοδότες τους (παραγωγούς, σκηνοθέτες, θιασάρχες, «καταξιωμένους» συναδέλφους τους), προκειμένου να λάβουν μια θέση εργασίας, υπό την απειλή του εξοβελισμού τους, με έντεχνο τρόπο, από τον χώρο του θεάματος εάν δεν ενδώσουν.
Άλλωστε η πρόσφατη επικαιρότητα καταδεικνύει ότι τέτοιου είδους περιστατικά συμβαίνουν σχεδόν καθημερινά, με αναπόφευκτη κατάληξη την ψυχική και συναισθηματική εξόντωση των γυναικών αυτών ή ακόμη και την απόφασή τους να εγκαταλείψουν οριστικά τον χώρο της τέχνης.\
Για τον λόγο αυτόν απαιτείται και στον ανδροκρατούμενο χώρο της τέχνης, όπως και σε όλους τους χώρους της κοινωνικής ζωής όπου δραστηριοποιούνται οι γυναίκες, ανεξαρτήτως της ηλικίας και των ετέρων πεποιθήσεών τους, να βρει απόλυτη εφαρμογή μια από τις βασικότερες αρχές του δικαίου, αυτή της ισότητας.
Με τον τρόπο αυτό το φύλο, το δίκαιο και η τέχνη μπορούν να συναντηθούν. Και τούτο διότι το φύλο εγγράφεται σε έναν πολιτισμό, μορφή του οποίου αποτελεί η τέχνη. Το δίκαιο χαράσσει το πλαίσιο εντός του οποίου εγγράφεται στον ιστορικό χώρο και χρόνο το φύλο και νοηματοδοτεί, διαμορφώνει, κατηγοριοποιεί εκφάνσεις του. Ισότητα, διακρίσεις, ετερότητα, έμφυλες ταυτότητες, βία κατά των γυναικών, ουσιαστική ισότητα αποτελούν ορισμένες όψεις αυτής της συνάντησης. Καμία συνάντηση του φύλου και του δικαίου δεν μπορεί να γίνει εάν δεν υπάρχει ο πολιτισμός, καθώς το ίδιο το δίκαιο αποτελεί πολύτιμο δείγμα του.
Σε μια εποχή αμφισβήτησης των απόλυτων διαχωριστικών γραμμών και καταπάτησης των θεμελιωδών δικαιωμάτων των γυναικών στην κοινωνία εν γένει, η ίδια η τέχνη οφείλει να αναζητά τρόπους κατανόησης των έμφυλων ταυτοτήτων και της κοινωνικής κατασκευής των διαφορών ανάμεσα στα φύλα, ιδίως μέσω εναλλακτικών τρόπων σύλληψης, κατανόησης και αναπαράστασης τόσο των βιολογικών διαφορών όσο και των κοινωνικών ρόλων που εμπεριέχει η διάκριση του φύλου επηρεάζοντας στη συγκρότηση της υποκειμενικότητας.
Ο εκάστοτε καλλιτέχνης, ανεξαρτήτως φύλου, οφείλει να εκθέτει, αμφισβητεί, αποδομεί, απορρίπτει τις στερεότυπες αντιλήψεις γύρω από το αρσενικό και το θηλυκό, να επαναπροσδιορίζει τα συμβατικά σχήματα κατανόησης της διαφορετικότητας και να μετατρέπει το σώμα σε ανοικτό πεδίο διασταύρωσης και προβολής πολλαπλών εικόνων και μηνυμάτων.
Συχνά η επίκληση στο φύλο και η προβολή των αρχετυπικών γνωρισμάτων του γίνεται αφορμή για να σημειωθούν βαθύτερες πτυχές του κοινωνικού και ιστορικού προσδιορισμού των έμφυλων ταυτοτήτων. Αναπαραστάσεις που σχετίζονται με μυθολογικούς, θρησκευτικούς και ιστορικούς συμβολισμούς αποκαλύπτουν σύγχρονες κοινωνικές ανισότητες και μορφές εκμετάλλευσης που σχετίζονται με την κοινωνική διάκριση του φύλου.
Η τέχνη και όσοι την υπηρετούν, απαλλαγμένοι από κάθε είδους μισαλλοδοξία και φυλετική προκατάληψη, οφείλουν να θέτουν στην κοινωνία επίκαιρα ζητήματα και σύγχρονους προβληματισμούς, εκφράζοντας την ανάγκη αναζήτησης των ορίων της έμφυλης ταυτότητας και εξωστρέφειας σε ό,τι αφορά την ανάγκη απόδειξης μιας οριοθετημένης έμφυλης συμπεριφοράς.
Η ισότητα θέλει πολύ αγώνα και προσπάθεια για να κατακτηθεί. Έχει φτάσει η ώρα να εκφράσουμε την επιθυμία και τον τρόπο για την αλλαγή σε μια κοινωνία με ίσους όρους για όλους.
—————
* Η Νίκη Κ. Αραμπατζή είναι δικηγόρος, δημοτική σύμβουλος του Δήμου Αθηναίων και πρόεδρος του ΟΠΑΝΔΑ
Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με το πρόγραμμα δράσεων του ACADDEMIA και το πλήρες lineup του ADD επισκεφθείτε το addfestival.gr.
