Λουπερκάλια: η αρχαία ρωμαϊκή παγανιστική γιορτή από την οποία ξεπήδησε ο Άγιος Βαλεντίνος

Λουπερκάλια: η αρχαία ρωμαϊκή παγανιστική γιορτή από την οποία ξεπήδησε ο Άγιος Βαλεντίνος Facebook Twitter
Σύμφωνα με τη ρωμαϊκή μυθολογία, μια λύκαινα (lupa στα λατινικά) ανέθρεψε τον Ρωμύλο και τον Ρώμο, τους μυθικούς ιδρυτές της Αιώνιας Πόλης. Σύμφωνα με τον Ρωμαίο ιστορικό Ιουστίνο, στη σπηλιά βρισκόταν και το χάλκινο άγαλμα του τερατόμορφου θεού που ήταν γενειοφόρος και ντυμένος με δέρματα ζώων από τη μέση και πάνω – ωστόσο, η ύπαρξή του Λούπερκαλ αμφισβητείται έντονα, καθώς καμία άλλη σαφής απεικόνιση ή περιγραφή του δεν έχει διασωθεί.
0

Την ημέρα του Αγίου Βαλεντίνου πολλοί αγαπούν να τη γιορτάζουν, άλλοι πάλι αγαπούν να τη μισούν. Σε όποια κατηγορία κι αν ανήκει κανείς, δύσκολα μπορεί να φανταστεί την προέλευση της γιορτής, που δεν παραπέμπει καθόλου σε καρδούλες, λουλούδια κι αρκουδάκια – αντίθετα, είναι σκοτεινή, αρκετά αιματοβαμμένη και σχετικά συγκεχυμένη.

Τα Λουπερκάλια ήταν ίσως η αρχαιότερη ρωμαϊκή παγανιστική γιορτή, που γιορταζόταν στην Ιταλία και στη Γαλατία κάθε χρόνο στις 15 Φεβρουαρίου προς τιμήν του Λούπερκου, μιας πρωτόγονης θεότητας που προστάτευε τα κοπάδια από τους λύκους κι ευλογούσε τη γονιμότητα και την αφθονία των ζώων. Αρχικά, ήταν ποιμενική γιορτή και οι αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς τη θεωρούσαν αφιερωμένη στον θεό Πάνα, με τον οποίο ταύτιζαν τον Λούπερκο, και ως πρώτο εισηγητή της ονόμαζαν τον Αρκάδα Εύανδρο, συνδέοντάς την με τα αρκαδικά Λύκαια.

Στη Ρώμη η γιορτή πραγματοποιούνταν κάθε χρόνο στον Παλατίνο Λόφο, στο σπήλαιο Λούπερκαλ, εκεί όπου, σύμφωνα με τη ρωμαϊκή μυθολογία, μια λύκαινα (lupa στα λατινικά) ανέθρεψε τον Ρωμύλο και τον Ρώμο, τους μυθικούς ιδρυτές της Αιώνιας Πόλης. Σύμφωνα με τον Ρωμαίο ιστορικό Ιουστίνο, στη σπηλιά βρισκόταν και το χάλκινο άγαλμα του τερατόμορφου θεού που ήταν γενειοφόρος και ντυμένος με δέρματα ζώων από τη μέση και πάνω – ωστόσο, η ύπαρξή του Λούπερκαλ αμφισβητείται έντονα, καθώς καμία άλλη σαφής απεικόνιση ή περιγραφή του δεν έχει διασωθεί.

Έπειτα από άφθονη οινοποσία, δύο ομάδες Λούπερκων (ή, ενδεχομένως, οι δύο που έκαναν τη θυσία, οι πληροφορίες δεν είναι σαφείς), ημίγυμνοι, με μαστίγια φτιαγμένα από τα δέρματα των θυσιασμένων ζώων, έτρεχαν γύρω από τα τείχη της παλιάς πόλης του Παλατινού Λόφου και χτυπούσαν στα χέρια όποιον συναντούσαν στον δρόμο τους, ιδιαίτερα τις γυναίκες, αλλά και στα χωράφια, για να τους μεταδώσουν γονιμότητα.

Μια ομάδα ιερέων, οι Λούπερκοι, είχαν την εποπτεία της διεξαγωγής της γιορτής. Δύο από αυτούς, που ανήκαν στην ανώτερη τάξη, οδηγούνταν γυμνοί στον βωμό, όπου θυσίαζαν μια κατσίκα κι ένα σκυλί για την προστασία των κοπαδιών, έβαφαν τα μέτωπά τους  μ’ ένα ματωμένο μαχαίρι και τα σκούπιζαν με μαλλί βουτηγμένο σε γάλα. Στη συνέχεια, ξεσπούσαν σε δυνατά γέλια –πράξη αναγκαία– και κάλυπταν στοιχειωδώς το σώμα τους με λωρίδες δέρματος από τα θυσιασμένα ζώα. Στο τέλος των τελετουργιών, έπειτα από άφθονη οινοποσία, δύο ομάδες Λούπερκων (ή, ενδεχομένως, οι δύο που έκαναν τη θυσία, οι πληροφορίες δεν είναι σαφείς), ημίγυμνοι, με μαστίγια φτιαγμένα από τα δέρματα των θυσιασμένων ζώων, έτρεχαν γύρω από τα τείχη της παλιάς πόλης του Παλατινού Λόφου και χτυπούσαν στα χέρια όποιον συναντούσαν στον δρόμο τους, ιδιαίτερα τις γυναίκες, αλλά και στα χωράφια, για να τους μεταδώσουν γονιμότητα. Η διαδρομή που έκαναν αποτελούσε μίμηση της καταδίωξης των ζωοκλεφτών από τον Ρώμο και τον Ρωμύλο, οι οποίοι, σύμφωνα με τον ρωμαϊκό μύθο, καθιέρωσαν τα Λουπερκάλια.

Χαρακτηριστική είναι η περιγραφή της γιορτής που συναντάμε στον Πλούταρχο («Βίοι Παράλληλοι», Καίσαρ, κεφ. 61): «Πολλοί γράφουν για τα Λουπερκάλια ότι γιορτάζονταν από την αρχαιότητα από τους βοσκούς και ότι έχουν κάποια σχέση με τα αρκαδικά Λύκαια. Τότε, πολλοί από τους ευγενείς νέους τρέχουν πάνω-κάτω μέσα στην πόλη γυμνοί, για άθληση αλλά και χάριν αστείου, χτυπώντας όσους συναντούν με δασύτριχα λουριά. Πολλές γυναίκες της ίδιας τάξης εσκεμμένα βρίσκονται στον δρόμο τους και, όπως τα παιδιά στο σχολείο, προτείνουν τα χέρια τους για να τα χτυπήσουν, πιστεύοντας ότι έτσι η έγκυος θα ελευθερωθεί πιο εύκολα και η άγονη θα γίνει γόνιμη». Η γιορτή συμπεριλάμβανε και την επιλογή ερωτικού συντρόφου. Μέσα στην ημέρα, όλες οι νέες γυναίκες στην πόλη τοποθετούσαν τα ονόματά τους σε ένα μεγάλο δοχείο. Μετά, οι εργένηδες διάλεγαν ένα όνομα από το δοχείο και ζευγάρωναν για έναν χρόνο μ’ αυτήν που τους έτυχε. Αυτό συχνά κατέληγε σε γάμο και δείχνει να συνδέει, έστω και αμυδρά, τα Λουπερκάλια με τον σημερινό Άγιο Βαλεντίνο.

Λουπερκάλια: η αρχαία ρωμαϊκή παγανιστική γιορτή από την οποία ξεπήδησε ο Άγιος Βαλεντίνος Facebook Twitter
Χαρακτηριστική είναι η περιγραφή της γιορτής που συναντάμε στον Πλούταρχο («Βίοι Παράλληλοι», Καίσαρ, κεφ. 61): «Πολλοί γράφουν για τα Λουπερκάλια ότι γιορτάζονταν από την αρχαιότητα από τους βοσκούς και ότι έχουν κάποια σχέση με τα αρκαδικά Λύκαια. Τότε, πολλοί από τους ευγενείς νέους τρέχουν πάνω-κάτω μέσα στην πόλη γυμνοί, για άθληση αλλά και χάριν αστείου, χτυπώντας όσους συναντούν με δασύτριχα λουριά. Πολλές γυναίκες της ίδιας τάξης εσκεμμένα βρίσκονται στον δρόμο τους και, όπως τα παιδιά στο σχολείο, προτείνουν τα χέρια τους για να τα χτυπήσουν, πιστεύοντας ότι έτσι η έγκυος θα ελευθερωθεί πιο εύκολα και η άγονη θα γίνει γόνιμη».

Η γονιμότητα και ο εξαγνισμός ήταν, λοιπόν, οι βασικοί άξονες της γιορτής και ο εξαγνισμός –februare στα λατινικά– έδωσε το όνομά του και στον μήνα κατά τη διάρκεια του οποίου πραγματοποιούνταν οι τελετές. Από τους πιο επιφανείς Λούπερκους ήταν ο ίδιος ο ύπατος Μάρκος Αντώνιος που τριγύριζε ημίγυμνος στην πόλη με ένα στεφάνι στα μαλλιά, γεγονός που προδίδει την ιδιαίτερη σημασία της γιορτής για τη ρωμαϊκή κοινωνία. Ακόμα κι όταν έχασε τον αρχικό ποιμενικό θρησκευτικό της χαρακτήρα, συνέχισε να γιορτάζεται προς τιμήν των ιδρυτών της πόλης μέχρι που σταδιακά ξεχάστηκε, για να την επαναφέρει ο Αύγουστος. Ωστόσο, λόγω ακροτήτων που είχαν συμβεί στο παρελθόν κατά τη γιορτή, ο Αυτοκράτορας απαγόρευσε τη συμμετοχή των εφήβων σε αυτήν και αποφάσισε η πομπή των Λούπερκων να συνοδεύεται από σώμα ιππέων.

Τα Λουπερκάλια συνέχισαν να γιορτάζονται και μετά το 380 μ.Χ., οπότε ο χριστιανισμός γίνεται η επίσημη κρατική θρησκεία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Ο ξέφρενος εορτασμός της γονιμότητας άρχισε να ενοχλεί την Καθολική Εκκλησία και το 494 μ.Χ. ο Πάπας Γελάσιος τα κατάργησε, ενώ δύο χρόνια αργότερα τα αντικατέστησε με την ημέρα του Αγίου Βαλεντίνου στις 14 Φεβρουαρίου. Ο Βαλεντίνος ήταν ένας χριστιανός παπάς που εκτελέστηκε στις 14 Φεβρουαρίου του 270 μ.Χ. από τον Αυτοκράτορα Κλαύδιο, επειδή, παρά τις εντολές του, πάντρευε κρυφά ερωτευμένα ζευγάρια χριστιανών, με αποτέλεσμα οι οικογενειακές υποχρεώσεις να κρατάνε τους νεαρούς υπηκόους μακριά από τα πεδία των ανηλεών μαχών με τους ανυπότακτους Γότθους!

Οι πιστοί χάρηκαν με την ιδέα της μετονομασίας μιας αναγνωρισμένης ειδωλολατρικής γιορτής σε γιορτή προς τιμήν του αγίου των ρομαντικών σχέσεων και ο εορτασμός του Αγίου Βαλεντίνου σύντομα εξαπλώθηκε από την Ιταλία στη Δυτική Ευρώπη και κατά τον Μεσαίωνα άρχισε να γιορτάζεται στη Γαλλία και στην Αγγλία, όπου και συναντάμε τις πρώτες χειροποίητες κάρτες. Λέγεται ότι την πρώτη κάρτα για τη γιορτή των ερωτευμένων την έστειλε στην αγαπημένη του μέσα από τη φυλακή, όπου κρατούνταν, ο δούκας της Ορλεάνης Κάρολος το 1415. Στην Αγγλία του 16ου αιώνα συναντάμε και μια άλλη συνήθεια: τα κοροϊδευτικά γράμματα που λάμβαναν δεσποινίδες από νεαρούς που είχαν στο παρελθόν απορρίψει.

Σήμερα, η γιορτή του Αγίου Βαλεντίνου είναι, ουσιαστικά, η γιορτή του εμπορίου. Ανθοπωλεία, ζαχαροπλαστεία, κοσμηματοπωλεία και πάσης φύσεως καταστήματα περιμένουν να εξαργυρώσουν τα ρομαντικά συναισθήματα όσων επιμένουν να γιορτάζουν τον Άγιο του Έρωτα. Ο Πάπας Γελάσιος κατάφερε να ντύσει και να ευπρεπίσει μια παγανιστική γιορτή για τη γονιμότητα, μετατρέποντάς την σε χριστιανική, εμείς με τη σειρά μας την εμπορευματοποιήσαμε, ίσως όμως κάπου στο βάθος, πίσω από τη χρυσόσκονη, το πνεύμα των Λουπερκάλιων να παραμένει ζωντανό. 

0

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Κωνσταντίνος Δοξιάδης: Ο πρωτοπόρος πολεοδόμος και η έρευνα του για τους κατοίκους της Αθήνας

Ιστορία μιας πόλης / Κωνσταντίνος Δοξιάδης: Ο πρωτοπόρος πολεοδόμος της Αθήνας

Πρωτοπορία, όραμα, κοσμοπολιτισμός: Τα υλικά με τα οποία ήταν φτιαγμένος ο Κωνσταντίνος Δοξιάδης. Η Αγιάτη Μπενάρδου συζητά με την Μαριάννα Χαριτωνίδου για την δράση, την έρευνά του για τους κατοίκους της Αθήνας, την παρακαταθήκη του στην πόλη.
ΑΓΙΑΤΗ ΜΠΕΝΑΡΔΟΥ
Ο διαβόητος αρχαιοκάπηλος Ρόμπιν Σάιμς και ο ελληνικός του σύνδεσμος

Ρεπορτάζ / Ο διαβόητος αρχαιοκάπηλος Ρόμπιν Σάιμς και ο ελληνικός του σύνδεσμος

Ποιος είναι ο διαβόητος Βρετανός λαθρέμπορος από την εταιρεία του οποίου ανακτήθηκαν πρόσφατα εκατοντάδες αρχαιότητες μετά από μακροχρόνια διεκδίκηση από το ελληνικό Δημόσιο;
ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ
Σχέδια για τις Απόκριες του 1933 και τα έθιμα της Παλιάς Αθήνας

Αρχαιολογία & Ιστορία / «Οι παληές αθηναϊκές Απόκρηες»: Πώς γιορτάζονταν πριν έναν αιώνα;

Μια σειρά από σχέδια που δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό «Παναθήναια» σχετικά με τις Απόκριες και άρθρα από το περιοδικό «Μπουκέτο» για τα αποκριάτικα έθιμα της παλιάς Αθήνας.
ΜΙΧΑΛΗΣ ΓΕΛΑΣΑΚΗΣ
Γίγαντες, Τρίτωνες και ένα ανάκτορο στην Αθήνα

Ιστορία μιας πόλης / Γίγαντες, Τρίτωνες και ένα ανάκτορο στην Αθήνα

Πού μπορούμε να δούμε το Ανάκτορο των Γιγάντων σε μια βόλτα μας στο κέντρο της πόλης και τι συμβολίζουν τα γλυπτά που υπάρχουν στο πρόπυλο; Η Αγιάτη Μπενάρδου συζητά με τον αρχαιολόγο Γιάννη Θεοχάρη.
ΑΓΙΑΤΗ ΜΠΕΝΑΡΔΟΥ
ΠΕΑΝ: Όταν ανατινάχτηκαν τα γραφεία της φιλοναζιστικής ΕΣΠΟ στην οδό Γλάδστωνος

Ιστορία μιας πόλης / ΠΕΑΝ: Όταν ανατινάχτηκαν τα γραφεία της φιλοναζιστικής ΕΣΠΟ στην οδό Γλάδστωνος

Ποια ήταν η ολιγομελής ομάδα ΠΕΑΝ που έμεινε στην ιστορία για τις ριψοκίνδυνες δράσεις της ενάντια στους Ναζί; Η Αγιάτη Μπενάρδου συζητά με τον Ευάνθη Χατζηβασιλείου για την Πανελλήνιο Ένωση Αγωνιζομένων Νέων.
ΑΓΙΑΤΗ ΜΠΕΝΑΡΔΟΥ
Χαιρώνεια: Η μάχη που γέννησε τον σύγχρονο άνθρωπο

Ιστορία μιας πόλης / Χαιρώνεια: Η μάχη που γέννησε τον σύγχρονο άνθρωπο

Στις 2 Αυγούστου του 338 π.Χ. ο Φίλιππος Β’ οδηγεί τους Μακεδόνες σε μία μάχη η έκβαση της οποίας θα αλλάξει τον κόσμο. Τι σήμανε για τη Μακεδονία, την Αθήνα και τον ελλαδικό χώρο η Μάχη της Χαιρώνειας; Η Αγιάτη Μπενάρδου συζητά με τον Παναγιώτη Ιωσήφ, συνεπιμελητή της έκθεσης που έχει ως θέμα την ιστορική μάχη και τρέχει αυτό το διάστημα στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης.
ΑΓΙΑΤΗ ΜΠΕΝΑΡΔΟΥ
Ανέκδοτες και σπάνιες εικόνες από την κατασκευή του Ηλεκτρικού στην Ομόνοια (πριν έναν αιώνα)

Αρχαιολογία & Ιστορία / Ανέκδοτες και σπάνιες εικόνες από την κατασκευή του Ηλεκτρικού στην Ομόνοια, πριν από έναν αιώνα

Η LiFO, σε συνεργασία με τα Γενικά Αρχεία του Κράτους, θα παρουσιάσει μια σειρά από ανέκδοτα και σπάνια ντοκουμέντα για διάφορα θέματα από τη λαμπρή, ή και όχι τόσο, ιστορία του τόπου μας. Ξεκινάμε με τον ιστορικό σταθμό του Ηλεκτρικού στην Ομόνοια, που δεν ήταν πάντοτε υπόγειος.
ΜΙΧΑΛΗΣ ΓΕΛΑΣΑΚΗΣ
Όταν ανέβηκε στην Αθήνα η οπερέτα «Χασίς»

Ιστορία μιας πόλης / Όταν ανέβηκε στην Αθήνα η οπερέτα «Χασίς»

Ποιοι κάνουν χρήση ναρκωτικών στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα στην Ελλάδα και ποιο είναι το κοινωνικό αποτύπωμα των ναρκωτικών στην Αθήνα της εποχής; Η Αγιάτη Μπενάρδου συζητά με τον ιστορικό και ερευνητή Κωστή Γκοτσίνα.
ΑΓΙΑΤΗ ΜΠΕΝΑΡΔΟΥ
Πώς ζούσαν οι Ρωμαίοι στρατιώτες; Η καθημερινή ζωή των ανθρώπων πίσω απ’ την πολεμική μηχανή

Αρχαιολογία & Ιστορία / Πώς ζούσαν οι Ρωμαίοι στρατιώτες; Η καθημερινότητα πίσω απ’ την πολεμική μηχανή

Μια νέα έκθεση στο Βρετανικό Μουσείο αποκαλύπτει τη ζωή των Ρωμαίων που έζησαν μέσα στις τάξεις του στρατού της Αυτοκρατορίας και την υπηρέτησαν πιστά.
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ
«Δεν ξέρουμε πού βρίσκεται το σώμα του Αλέξανδρου, όμως ο τάφος του είναι σίγουρα στην Αλεξάνδρεια»

Αρχαιολογία & Ιστορία / «Δεν ξέρουμε πού βρίσκεται το σώμα του Αλέξανδρου, όμως ο τάφος του είναι σίγουρα στην Αλεξάνδρεια»

Η Καλλιόπη Λημναίου-Παπακώστα, διευθύντρια του Ελληνικού Ινστιτούτου-Ιδρύματος Αλεξανδρινού Πολιτισμού, που σκάβει στην Αλεξάνδρεια από το 1998 μιλά για τις ανασκαφές που πραγματοποιεί εκεί, τα μέχρι στιγμής ευρήματα, τον Μεγαλέξανδρο, τη σχέση του με την Αίγυπτο και το πολυσυζητημένο ντοκιμαντέρ του Netflix, στο οποίο συμμετείχε.
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Στοά Νικολούδη, Σαρόγλειο, Μέγαρο Υπατία: Τα έργα του Α. Νικολούδη έδωσαν ευρωπαϊκό αέρα στην Αθήνα

Ιστορία μιας πόλης / Στοά Νικολούδη, Σαρόγλειο, Μέγαρο Υπατία: Τα έργα του Α. Νικολούδη έδωσαν ευρωπαϊκό αέρα στην Αθήνα

Τα κτίρια του Αλέξανδρου Νικολούδη υπάρχουν παντού στην Αθήνα. Όμως γιατί γνωρίζουμε τόσο λίγα γι' αυτόν τον αρχιτέκτονα; Η Αγιάτη Μπενάρδου μιλά με την Αμαλία Κωτσάκη.
THE LIFO TEAM
Βυζάντιο και Αφρική: Μια έκθεση με τα εκπληκτικά καλλιτεχνικά επιτεύγματα ενός ανεξερεύνητου κόσμου

Αρχαιολογία & Ιστορία / Αφρική και Βυζάντιο: Τα εκπληκτικά καλλιτεχνικά επιτεύγματα ενός ανεξερεύνητου κόσμου

Μέσα από σπάνια αντικείμενα η νέα έκθεση του Met αφηγείται την κεντρική θέση της Αφρικής στα διηπειρωτικά δίκτυα εμπορίου και πολιτιστικών ανταλλαγών με το Βυζάντιο.
THE LIFO TEAM
Οι δυτικοί λόφοι της αρχαίας Αθήνας

Ιστορία μιας πόλης / Πνύκα, Νυμφών, Φιλοπάππου: Οι δυτικοί λόφοι της αρχαίας Αθήνας

H Αγιάτη Μπενάρδου συνομιλεί με τη Λήδα Κωστάκη και τον Μάρκο Κατσιάνη για τους τρεις λόφους που βρίσκονται απέναντι από την Ακρόπολη (Πνύκας, Νυμφών και Μουσών-Φιλοπάππου) και καθόρισαν την εξέλιξη του αστικού ιστού της Αθήνας.
ΑΓΙΑΤΗ ΜΠΕΝΑΡΔΟΥ