Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο: Απόλλων Καθάρσιος Facebook Twitter
Εικόνα 1: Κεφαλή Απόλλωνα. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο αρ. 47.Πεντελικό μάρμαρο. Από την Αθήνα. Ανατολικά του Ολυμπιείου. Ύψος 0,30. 2ος αι. μ.Χ. Τύπος Απόλλων Kassel.

Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο: Απόλλων Καθάρσιος

1

Μια μεγάλη και αναπάντεχη κρίση έμελλε να βιώσει η Αθήνα 2.450χρόνια πριν από την εποχή μας, με το ξέσπασμα του καταστροφικού Πελοποννησιακού Πολέμου και την εμφάνιση ενός θανατηφόρου λοιμού. Χωρίς τις βεβαιότητες που χαρίζει σήμερα η επιστημονική γνώση, η επιδημία εξαπλώθηκε στην πόλη γρήγορα και συγκλόνισε τους ανθρώπους της, που αναζήτησαν σκοτεινές ερμηνείες σε σημεία, χρησμούς και θεϊκή μήνιν.  

Από την ίδια δραματική περίοδο προέρχονται ωστόσο και φωτεινές καλλιτεχνικές δημιουργίες που αντιστέκονται στις έννοιες του φόβου και της φθοράς. Σπουδαία γλυπτικά έργα που φυλάσσονται σήμερα στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο συνδέονται με τη λυτρωτική δύναμη της τέχνης, καθώς μεταφέρουν θετικά μηνύματα για τον άνθρωπο και αισιόδοξες αλήθειες για τη ζωή. Τρεις αρχαίοι συγγραφείς, ο Αθηναίος ιστορικός Θουκυδίδης, ο βιογράφος και ιερέας του Απόλλωνα στους Δελφούς, Πλούταρχος, και ο θεοσεβής περιηγητής Παυσανίας μεταφέρουν πληροφορίες από τη δική τους οπτική γωνία.

Γιος του Δία και της Λητούς, δίδυμος αδελφός της Άρτεμης, ο Απόλλων υπήρξε για τους Έλληνες θεός του φωτός, της μαντικής, της μουσικής και της ηθικής τάξης. Κυρίαρχος της ζωής των ανθρώπων, άλλοτε τιμωρούσε σκορπίζοντας με τα βέλη του τον θάνατο και άλλοτε ευεργετούσε κατατροπώνοντας τις σκοτεινές δυνάμεις

Τον Μάιο του 431 π.Χ. ο Λακεδαιμόνιος Αρχίδαμος εισέβαλε με στρατό στην Αττική, εξαναγκάζοντας μεγάλο αριθμό ανθρώπων να συγκεντρωθούν εντός των Μακρών Τειχών για να προστατευτούν. Ο Παρθενώνας είχε αποπερατωθεί ήδη (447-432 π.Χ.) και ο Φειδίας είχε τελειώσει την κατασκευή του χρυσελεφάντινου αγάλματος της Αθηνάς Παρθένου(438 π.Χ.), συμβόλου της ακμάζουσας ηγεμονικής πόλης που τώρα δοκιμαζόταν σκληρά. Ήταν άνοιξη του 430 π.Χ. όταν, κατά τον Πλούταρχο (Περικλής, 34), συνέβη «κάτι θεϊκό και ασύμβατο με την ανθρώπινη λογική», η συμφορά του μεγάλου λοιμού. Ο Αθηναίος ιστορικός Θουκυδίδης (Α 47-54) περιγράφει τα συμπτώματα της φοβερής μολυσματικής νόσου, τον φόβο, τον θάνατο, το χάος και την ανομία που επικράτησαν στην Αθήνα, καθώς και τις ανώφελες παρακλήσεις προς τους θεούς. Τότε θυμήθηκαν κάποιοι ένα παλαιό άσμα που μιλούσε για δωρικό πόλεμο και λοιμό και ακόμη έναν χρησμό που έλεγε ότι ο Δελφικός Απόλλων θα βοηθούσε τους Λακεδαιμονίους να νικήσουν τους Αθηναίους… Γιατί όμως ο Απόλλων;

Γιος του Δία και της Λητούς, δίδυμος αδελφός της Άρτεμης, ο Απόλλων υπήρξε για τους Έλληνες θεός του φωτός, της μαντικής, της μουσικής και της ηθικής τάξης. Κυρίαρχος της ζωής των ανθρώπων, άλλοτε τιμωρούσε σκορπίζοντας με τα βέλη του τον θάνατο και άλλοτε ευεργετούσε κατατροπώνοντας τις σκοτεινές δυνάμεις, όπως ο πυθικός δράκοντας που προξενούσε καταστροφές στους Δελφούς.

Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο: Απόλλων Καθάρσιος Facebook Twitter
Εικόνα 2: Αγαλμάτιο Απόλλωνα. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο αρ. 223. Μάρμαρο. Από τη Σπάρτη. Ύψος 0,30. 2ος αι. μ.Χ. Τύπος Απόλλων Kassel.

Απόλλων Παρνόπιος

Στην Αθήνα πίστευαν ότι ο εκηβόλος θεός είχε εξολοθρεύσει τους πάρνοπες, δηλαδή τις βλαβερές ακρίδες που κάποτε είχαν σκεπάσει ολόκληρη την Αττική. Σε ένδειξη ευγνωμοσύνης για τη σωτηρία της αγροτικής τους παραγωγής οι Αθηναίοι, κατά τον περιηγητή Παυσανία (Ι, 24, 7), είχαν στήσει γύρω στο 450 π.Χ. στην Ακρόπολη, απέναντι από τον Παρθενώνα, ένα χάλκινο άγαλμα του Απόλλωνα Παρνόπιου, έργο του μεγάλου καλλιτέχνη Φειδία.

Αντίγραφο εκείνου του έργου είναι μια όμορφη μαρμάρινη ανδρική κεφαλή που φυλάσσεται σήμερα στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο (εικ. 1). Βρέθηκε στην Αθήνα, στα ανατολικά του Ολυμπιείου, και χρονολογείται στον 2ο αιώνα μ.Χ. Ο Απόλλων παριστάνεται με αρμονικά, νεανικά χαρακτηριστικά και σοβαρή, θεία έκφραση. Τα πλούσια κυματιστά μαλλιά του σχηματίζουν πλοκάμους που πέφτουν στους ώμους και δύο πλεξίδες που δένουν γύρω από το κεφάλι, ξεκινώντας από τον αυχένα. Το φημισμένο φειδιακό έργο αντιγράφει και ένα μικρό μαρμάρινο αγαλμάτιο που φυλάσσεται επίσης στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Προέρχεται από τη Σπάρτη και απεικονίζει τον θεό, γυμνό και ολόσωμο, δίνοντας σήμερα μια μακρινή ιδέα του λαμπρού, χαμένου πρωτοτύπου (εικ. 2).

  

Απόλλων Λοίμιος

Εκτός, όμως, από εξολοθρευτής των σκοτεινών δυνάμεων, ο Απόλλων εκδικείται την ασέβεια και την ύβρη, τιμωρώντας αμείλικτα όσους υπερβαίνουν το μέτρο. Στην «Ιλιάδα» του Ομήρου (Α 10-474) εξοργίζεται από την αλαζονική συμπεριφορά του Αγαμέμνονα απέναντι στον ιερέα Χρύση και στέλνει επιδημία στο στρατόπεδο των Αχαιών. Κάτι ανάλογο αφηγείται για τους Αθηναίους ο Πλούταρχος (Περικλής, 35): με το ξέσπασμα του λοιμού ο Περικλής επανδρώνει 150 πλοία και ξανοίγεται στο πέλαγος με προορισμό την Επίδαυρο, εκεί όπου τιμούσαν τον θεραπευτή θεό Απόλλωνα Μαλεάτα και τον Ασκληπιό. Η πολιορκία, ωστόσο, αποτυγχάνει γιατί η μολυσματική νόσος εξαπλώνεται στους Αθηναίους οπλίτες και τους αποδεκατίζει.

Ο θανατηφόρος λοιμός λέγεται ότι ταλαιπώρησε την Αθήνα για πέντε ολόκληρα χρόνια (430-426 π.Χ.), ώσπου, σύμφωνα με την αφήγηση του περιηγητή Παυσανία (Ι, 3, 4), οι Αθηναίοι ζήτησαν τη βοήθεια του Δελφικού Απόλλωνα, ο οποίος υποσχέθηκε να τους απαλλάξει. Άλλωστε, σύμφωνα με τις αρχαίες δοξασίες ο αργυρότοξος Φοίβος, εκτός από εκδικητής ή Λοίμιος, υπήρξε και θεραπευτής, Ακέσιος, Ιατρός, Επικούριος.

 

Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο: Απόλλων Καθάρσιος Facebook Twitter
Εικόνα 3: Άγαλμα Απόλλωνα. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο αρ. 45. Πεντελικό μάρμαρο. Από την Αθήνα. Θέατρο Διονύσου. Ύψος 1,76. 2ος αι. μ.Χ. 460-450 π.Χ. Τύπος Απόλλων του Ομφαλού.

 

Απόλλων Αλεξίκακος

Μετά το τέλος του λοιμού, οι Αθηναίοι χάρισαν το προσωνύμιο Αλεξίκακος(εκείνος που αποτρέπει το κακό)σε ένα χάλκινο άγαλμα του Απόλλωνα, έργο του φημισμένου Πελοποννήσιου γλύπτη Κάλαμι, που προϋπήρχε στημένο στην Αθηναϊκή Αγορά, στον ναό του Πατρώου Απόλλωνα (Παυσανίας Ι, 3, 4). Ένα επιβλητικό μαρμάρινο άγαλμα του 2ου αιώνα μ.Χ. που βρέθηκε στο Θέατρο του Διονύσου και φυλάσσεται σήμερα στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο (εικ. 3) θεωρείται ότι αντιγράφει εκείνο το αριστουργηματικό έργο του Κάλαμι (460/450 π.Χ.). Ο καθάρσιος θεός παριστάνεται όρθιος και γυμνός. Πατά σταθερά με το δεξί πόδι και προβάλλει το αριστερό, λυγισμένο στο γόνατο. Η πλούσια κυματιστή του κόμη σχηματίζει βοστρύχους στο μέτωπο και δύο πλεξίδες που περιβάλλουν το κεφάλι σαν ταινία. Στο δεξί χέρι υποθέτουμε ότι θα κρατούσε μια φιάλη σπονδής και στο αριστερό θα μπορούσαμε να συμπληρώσουμε το τόξο με το οποίο σκόρπιζε τα δεινά. Το σοβαρό πρόσωπο του Απόλλωνα φέρνει στον νου μας την ουσία του μέτρου και τη σημασία του μηδέν άγαν στη ζωή μας.

Νικητής ο άνθρωπος

Όσοι περνούν σήμερα μπροστά από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο ας ρίξουν μια ματιά στην οροφή. Οι τέσσερις θεϊκές μορφές που επιστέφουν το στηθαίο της μνημειακής του πρόσοψης αποτελούν σύγχρονα ομοιώματα αρχαίων έργων (εικ. 4). Ο τοξοβόλος Απόλλων στην αριστερή γωνία (εικ. 5) και στη συνέχεια η Ήρα, ο Άρης και η Ειρήνη με τον Πλούτο εκφράζουν κυρίαρχες δυνάμεις που επιδρούν διαχρονικά στην ιστορία των πολιτισμών. Με την παντοδύναμη γλώσσα των συμβόλων μοιάζουν να αντιστέκονται στον χρόνο, καθώς από κει ψηλά συνεχίζουν να μιλούν ως τις μέρες μας για τη ζωή, τις προκλήσεις, τις απροσδόκητες ανατροπές αλλά και τις αξίεςστην κοσμοαντίληψη του ελληνικού πολιτισμού. Νικητής στο τέλος είναι πάντοτε ο άνθρωπος.

Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο: Απόλλων Καθάρσιος Facebook Twitter
Εικόνα 4: Το στηθαίο του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου με τα σύγχρονα εκμαγεία.
Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο: Απόλλων Καθάρσιος Facebook Twitter
Εικόνα 5: Εκμαγείο στο στηθαίο του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου του λεγόμενου Απόλλωνα Belvedere, ρωμαϊκού αντιγράφου ενός πρωτότυπου έργου του 4ου αιώνα π.Χ., ίσως του Αθηναίου γλύπτη Λεωχάρη.

Το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο είναι το μεγαλύτερο μουσείο της Ελλάδας και ένα από τα σημαντικότερα του κόσμου. Με αρχικό προορισμό να δεχθεί το σύνολο των ευρημάτων από ανασκαφές του 19ου αιώνα, κυρίως από την Αττική, αλλά και από άλλες περιοχές της χώρας, σταδιακά πήρε τη μορφή ενός κεντρικού Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου και εμπλουτίσθηκε με ευρήματα από όλα τα σημεία του ελληνικού κόσμου. Οι πλούσιες συλλογές του, που αριθμούν περισσότερα από 11.000 εκθέματα, προσφέρουν στον επισκέπτη ένα πανόραμα του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού από τις αρχές της προϊστορίας έως την ύστερη αρχαιότητα.

Επιμέλεια: Γιάννης Πανταζόπουλος

Αρχαιολογία & Ιστορία
1

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Κωνσταντίνος Δοξιάδης: Ο πρωτοπόρος πολεοδόμος και η έρευνα του για τους κατοίκους της Αθήνας

Ιστορία μιας πόλης / Κωνσταντίνος Δοξιάδης: Ο πρωτοπόρος πολεοδόμος της Αθήνας

Πρωτοπορία, όραμα, κοσμοπολιτισμός: Τα υλικά με τα οποία ήταν φτιαγμένος ο Κωνσταντίνος Δοξιάδης. Η Αγιάτη Μπενάρδου συζητά με την Μαριάννα Χαριτωνίδου για την δράση, την έρευνά του για τους κατοίκους της Αθήνας, την παρακαταθήκη του στην πόλη.
ΑΓΙΑΤΗ ΜΠΕΝΑΡΔΟΥ
Ο διαβόητος αρχαιοκάπηλος Ρόμπιν Σάιμς και ο ελληνικός του σύνδεσμος

Ρεπορτάζ / Ο διαβόητος αρχαιοκάπηλος Ρόμπιν Σάιμς και ο ελληνικός του σύνδεσμος

Ποιος είναι ο διαβόητος Βρετανός λαθρέμπορος από την εταιρεία του οποίου ανακτήθηκαν πρόσφατα εκατοντάδες αρχαιότητες μετά από μακροχρόνια διεκδίκηση από το ελληνικό Δημόσιο;
ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ
Σχέδια για τις Απόκριες του 1933 και τα έθιμα της Παλιάς Αθήνας

Αρχαιολογία & Ιστορία / «Οι παληές αθηναϊκές Απόκρηες»: Πώς γιορτάζονταν πριν έναν αιώνα;

Μια σειρά από σχέδια που δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό «Παναθήναια» σχετικά με τις Απόκριες και άρθρα από το περιοδικό «Μπουκέτο» για τα αποκριάτικα έθιμα της παλιάς Αθήνας.
ΜΙΧΑΛΗΣ ΓΕΛΑΣΑΚΗΣ
Γίγαντες, Τρίτωνες και ένα ανάκτορο στην Αθήνα

Ιστορία μιας πόλης / Γίγαντες, Τρίτωνες και ένα ανάκτορο στην Αθήνα

Πού μπορούμε να δούμε το Ανάκτορο των Γιγάντων σε μια βόλτα μας στο κέντρο της πόλης και τι συμβολίζουν τα γλυπτά που υπάρχουν στο πρόπυλο; Η Αγιάτη Μπενάρδου συζητά με τον αρχαιολόγο Γιάννη Θεοχάρη.
ΑΓΙΑΤΗ ΜΠΕΝΑΡΔΟΥ
ΠΕΑΝ: Όταν ανατινάχτηκαν τα γραφεία της φιλοναζιστικής ΕΣΠΟ στην οδό Γλάδστωνος

Ιστορία μιας πόλης / ΠΕΑΝ: Όταν ανατινάχτηκαν τα γραφεία της φιλοναζιστικής ΕΣΠΟ στην οδό Γλάδστωνος

Ποια ήταν η ολιγομελής ομάδα ΠΕΑΝ που έμεινε στην ιστορία για τις ριψοκίνδυνες δράσεις της ενάντια στους Ναζί; Η Αγιάτη Μπενάρδου συζητά με τον Ευάνθη Χατζηβασιλείου για την Πανελλήνιο Ένωση Αγωνιζομένων Νέων.
ΑΓΙΑΤΗ ΜΠΕΝΑΡΔΟΥ
Χαιρώνεια: Η μάχη που γέννησε τον σύγχρονο άνθρωπο

Ιστορία μιας πόλης / Χαιρώνεια: Η μάχη που γέννησε τον σύγχρονο άνθρωπο

Στις 2 Αυγούστου του 338 π.Χ. ο Φίλιππος Β’ οδηγεί τους Μακεδόνες σε μία μάχη η έκβαση της οποίας θα αλλάξει τον κόσμο. Τι σήμανε για τη Μακεδονία, την Αθήνα και τον ελλαδικό χώρο η Μάχη της Χαιρώνειας; Η Αγιάτη Μπενάρδου συζητά με τον Παναγιώτη Ιωσήφ, συνεπιμελητή της έκθεσης που έχει ως θέμα την ιστορική μάχη και τρέχει αυτό το διάστημα στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης.
ΑΓΙΑΤΗ ΜΠΕΝΑΡΔΟΥ
Ανέκδοτες και σπάνιες εικόνες από την κατασκευή του Ηλεκτρικού στην Ομόνοια (πριν έναν αιώνα)

Αρχαιολογία & Ιστορία / Ανέκδοτες και σπάνιες εικόνες από την κατασκευή του Ηλεκτρικού στην Ομόνοια, πριν από έναν αιώνα

Η LiFO, σε συνεργασία με τα Γενικά Αρχεία του Κράτους, θα παρουσιάσει μια σειρά από ανέκδοτα και σπάνια ντοκουμέντα για διάφορα θέματα από τη λαμπρή, ή και όχι τόσο, ιστορία του τόπου μας. Ξεκινάμε με τον ιστορικό σταθμό του Ηλεκτρικού στην Ομόνοια, που δεν ήταν πάντοτε υπόγειος.
ΜΙΧΑΛΗΣ ΓΕΛΑΣΑΚΗΣ
Όταν ανέβηκε στην Αθήνα η οπερέτα «Χασίς»

Ιστορία μιας πόλης / Όταν ανέβηκε στην Αθήνα η οπερέτα «Χασίς»

Ποιοι κάνουν χρήση ναρκωτικών στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα στην Ελλάδα και ποιο είναι το κοινωνικό αποτύπωμα των ναρκωτικών στην Αθήνα της εποχής; Η Αγιάτη Μπενάρδου συζητά με τον ιστορικό και ερευνητή Κωστή Γκοτσίνα.
ΑΓΙΑΤΗ ΜΠΕΝΑΡΔΟΥ
Πώς ζούσαν οι Ρωμαίοι στρατιώτες; Η καθημερινή ζωή των ανθρώπων πίσω απ’ την πολεμική μηχανή

Αρχαιολογία & Ιστορία / Πώς ζούσαν οι Ρωμαίοι στρατιώτες; Η καθημερινότητα πίσω απ’ την πολεμική μηχανή

Μια νέα έκθεση στο Βρετανικό Μουσείο αποκαλύπτει τη ζωή των Ρωμαίων που έζησαν μέσα στις τάξεις του στρατού της Αυτοκρατορίας και την υπηρέτησαν πιστά.
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ
«Δεν ξέρουμε πού βρίσκεται το σώμα του Αλέξανδρου, όμως ο τάφος του είναι σίγουρα στην Αλεξάνδρεια»

Αρχαιολογία & Ιστορία / «Δεν ξέρουμε πού βρίσκεται το σώμα του Αλέξανδρου, όμως ο τάφος του είναι σίγουρα στην Αλεξάνδρεια»

Η Καλλιόπη Λημναίου-Παπακώστα, διευθύντρια του Ελληνικού Ινστιτούτου-Ιδρύματος Αλεξανδρινού Πολιτισμού, που σκάβει στην Αλεξάνδρεια από το 1998 μιλά για τις ανασκαφές που πραγματοποιεί εκεί, τα μέχρι στιγμής ευρήματα, τον Μεγαλέξανδρο, τη σχέση του με την Αίγυπτο και το πολυσυζητημένο ντοκιμαντέρ του Netflix, στο οποίο συμμετείχε.
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Στοά Νικολούδη, Σαρόγλειο, Μέγαρο Υπατία: Τα έργα του Α. Νικολούδη έδωσαν ευρωπαϊκό αέρα στην Αθήνα

Ιστορία μιας πόλης / Στοά Νικολούδη, Σαρόγλειο, Μέγαρο Υπατία: Τα έργα του Α. Νικολούδη έδωσαν ευρωπαϊκό αέρα στην Αθήνα

Τα κτίρια του Αλέξανδρου Νικολούδη υπάρχουν παντού στην Αθήνα. Όμως γιατί γνωρίζουμε τόσο λίγα γι' αυτόν τον αρχιτέκτονα; Η Αγιάτη Μπενάρδου μιλά με την Αμαλία Κωτσάκη.
THE LIFO TEAM
Βυζάντιο και Αφρική: Μια έκθεση με τα εκπληκτικά καλλιτεχνικά επιτεύγματα ενός ανεξερεύνητου κόσμου

Αρχαιολογία & Ιστορία / Αφρική και Βυζάντιο: Τα εκπληκτικά καλλιτεχνικά επιτεύγματα ενός ανεξερεύνητου κόσμου

Μέσα από σπάνια αντικείμενα η νέα έκθεση του Met αφηγείται την κεντρική θέση της Αφρικής στα διηπειρωτικά δίκτυα εμπορίου και πολιτιστικών ανταλλαγών με το Βυζάντιο.
THE LIFO TEAM
Οι δυτικοί λόφοι της αρχαίας Αθήνας

Ιστορία μιας πόλης / Πνύκα, Νυμφών, Φιλοπάππου: Οι δυτικοί λόφοι της αρχαίας Αθήνας

H Αγιάτη Μπενάρδου συνομιλεί με τη Λήδα Κωστάκη και τον Μάρκο Κατσιάνη για τους τρεις λόφους που βρίσκονται απέναντι από την Ακρόπολη (Πνύκας, Νυμφών και Μουσών-Φιλοπάππου) και καθόρισαν την εξέλιξη του αστικού ιστού της Αθήνας.
ΑΓΙΑΤΗ ΜΠΕΝΑΡΔΟΥ