21 Μαρτίου σήμερα, Παγκόσμια ημέρα Ποίησης, και διόλου τυχαία συμπίπτει με την Εαρινή Ισημερία και την αρχή της Άνοιξης. Τι καλύτερο από ένα ποίημα που παντρεύει ποίηση και άνοιξη σ' ένα αδιασάλευτο σύνολο, από τον Νίκο Φωκά, έναν ποιητή σχετικά άγνωστο –αν και μεταφρασμένο σε πολλές γλώσσες και πολυγραφότατο.
Ο Νίκος Φωκάς γεννήθηκε στη Κεφαλονιά το 1927 και μεγάλωσε στην Αθήνα. Από το 1954, και τα «Κυνήγια από σύγχρονα γεγονότα», και έκτοτε δημοσίευσε 14 ποιητικές συλλογές, λογοτεχνικά δοκίμια και αξιόλογες μεταφράσεις κλασικών. Το 1991 τάραξε τα νερά της σοβαροφανούς στενοκέφαλης διανόησης με το σατιρικό αφηγηματικό του ποίημα «Παρτούζα ή Ένα κλείσιμο ματιού». Το 2005 τιμήθηκε με το Μεγάλο Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας για το σύνολο του έργου του. Βιωματικός και κρυστάλλινος και με μια πολύ ιδιαίτερη φωνή, δεν έχει βρει ακόμα τη θέση που του αναλογεί ανάμεσα στους ποιητές της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς. Εφορμά συνήθως από τα «μικρά», σαν να επιβεβαιώνει όπως λέει κάπου: «Η καθημερινότητα, τι θαύμα!». Η ποίησή του έχει μια έννοια μυστικιστική και αποκαλύπτεται σαν ένα λουλούδι που ανοίγει τα πέταλά του:
Ο ΚΑΚΤΟΣ
Με χρώμα γέρικου παχύδερμου απ' τη σκόνη
Μέρος κι εκείνος ενός σκουπιδαριού,
Ο κάκτος που θεωρείτο νεκρός
Άνθισε μετά από εννέα χρόνια.
Πράγματι, το τρομερό φύλλο με τις βελόνες
(Ένα ανάμεσα σε δώδεκα
Καθώς αποτελούσε τμήμα
Ενός πανίσχυρου συστήματος)
Πέταξε από την κόψη του μοναδικό
Το βαθυκόκκινο άνθος που,
Έξω από το σύστημα σχεδόν,
Θαρρείς ανήκε σε δικό του σύστημα
Έτσι καθώς ακροβατούσε στο κενό
Στην παρυφή του φύλλου,
Σε δηλωμένη και χρωματική και ποιοτική
Προς τον κάκτο αντίθεση.
Η εν λόγω συστηματική διαφωνία
Δεν είχ' άλλο ενδιαφέρον
Παρά μόνο σαν ποίηση
Σαν ακραία δυνατότητα μιας άνοιξης...
1980-81
(Προβολέας στα μάτια, εκδ. Ύψιλον, 2η εκδ., 1999)
Ένα ποίημα που αναφέρεται στην ίδια την ποίηση μπορεί να θυμίζει μια ωραία γυναίκα που ακκίζεται, να μοιάζει με βαθιά εξομολόγηση ή αποκάλυψη ενός ένθεου μυστικού, να είναι σαν ένας υπόγειος αυτοσαρκασμός ή ανάπηρος ορισμός.
Ο «Κάκτος» δεν είναι τίποτα από όλα αυτά, γιατί δείχνει –έστω και αν πρόκειται για τέχνασμα– να μη θέλει να μιλήσει για την ποίηση. Γιατί μέσα στην απλότητά του, χρησιμοποιεί το πιο δυνατό της όπλο –τη μεταφορά– βαδίζοντας ανάστροφα. Η κλιμάκωση οδηγεί σε ένα αποτέλεσμα που δεν μπορεί παρά να είναι μια ποίηση που κάνει το άλμα και γίνεται η ίδια «μεταφορά» για την ζωή. Έχει θεμελιώδη διαφορά, ακόμα και για την Ποιητική του Φωκά. Λες και δεν μιλά το ποίημα για ένα κάκτο αλλά λες κι ο κάκτος μας μιλά για ένα ποίημα.
Αυτή η πολύ δυνατή ασυμφωνία που αιχμαλωτίζει, όχι μόνο αισθητική –στα χρώματα– αλλά ουσιαστική, είναι η Ars Poetica. Ο κάκτος είναι η πιο τρανταχτή απόδειξη πως και από έναν αγκαθωτό γηραλέο κορμό μπορεί να ξεπροβάλλει, σαν θαύμα, ένα ολοπόρφυρο άνθος, κόντρα σε όλες τις προσδοκίες. Και αν περιμένεις και οπλίζεσαι με υπομονή βλέπεις κάποια στιγμή έστω και το ένα μοναδικό φύλλο να ξεπετάει στο κενό το αναπάντεχο δώρο του. Το σύστημα είναι μεν πανίσχυρο, αλλά όχι και ανίκητο. Τίποτα άλλο δεν είναι ένα ποίημα από μια αντίθεση ομορφιάς μέσα στην ασχήμια, μέσα στο σκουπιδαριό του βίου. Και δεν έχει «άλλο ενδιαφέρον», παρά μόνο αν βλέπεις και το πιο επουσιώδες σαν μια πράξη μεταμόρφωσης, λέει ο Φωκάς.
Σε εποχές κρίσης, είτε προσωπικής, είτε συλλογικής –στους περισσότερους, αν όχι σε όλους, τους καιρούς, δηλαδή– η ποίηση φαντάζει σαν ένα σχέδιο διαφυγής. Όχι βέβαια απαραιτήτως σαν γραφή, αλλά σαν ένα άλλο είδος τριβής. Οι πλέον αντίξοες συνθήκες είναι στ' αλήθεια και οι πιο πρόσφορες για να ευδοκιμήσει, σαν ένα Fleur de cactus, γιατί είναι «έξω από το σύστημα σχεδόν». Κατ' εξοχήν πράξη αναρχική, καταλύει εκ των ένδον όλα τα δεδομένα. Είναι η μόνη που μπορεί να φτάσει μέχρι και τις παρυφές της Άνοιξης. Όσο πιο τραχύ και άγονο το έδαφος, τόσο πιο κατάλληλο για να δεχτεί το σπόρο της.
Ας την αφήσουμε ελεύθερη λοιπόν για να πετάξει κάποτε το ολότελα à contretemps κατακόκκινο άνθος της...
