Δεν είναι η πρώτη φορά που η σκηνοθέτις Έφη Θεοδώρου καταπιάνεται με το εμβληματικό βιβλίο του Στρατή Τσίρκα Η Λέσχη (1960). Το 2009 είχε κάνει την πρώτη της απόπειρα με τη συνδρομή των τελειόφοιτων της δραματικής σχολής του Εθνικού Θεάτρου. Τώρα, με την πείρα της προηγούμενης φοράς, αλλά και με μια νέα, αναθεωρημένη διασκευή, στήνει το πρώτο βιβλίο της τριλογίας Ακυβέρνητες Πολιτείες (θα ακολουθήσουν και τα άλλα δύο από άλλους σκηνοθέτες) στο Υπόγειο του Θεάτρου Τέχνης, «εγκαινιάζοντας» την πρώτη σύμπραξη του ιστορικού θεάτρου του Κουν με το Εθνικό Θέατρο.
Το βιβλίο καταγράφει την πορεία του ελληνικού αντιφασιστικού κινήματος στη Μέση Ανατολή κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Με σαφείς αναφορές στην ιστορία της Αριστεράς, στο περιθώριο, αλλά και σε απόλυτο συσχετισμό ενίοτε με το διεθνές γίγνεσθαι της εποχής κατά την οποία διαδραματίζονται τα γεγονότα του πολέμου. Στη Λέσχη, στο εσωτερικό μιας πανσιόν και με φόντο τα Ιεροσόλυμα, συγχρωτίζονται αριστεροί, παράνομοι και αντιφασίστες μαχητές, πολιτικοί και διπλωμάτες του επίσημου μηχανισμού εξουσίας των συμμαχικών δυνάμεων, μοιραίες γυναίκες και τυχοδιώκτες, αλλά και απλοί άνθρωποι που εξαιτίας των καταστάσεων βλέπουν τη ζωή τους να παραπαίει. Ένα επικού χαρακτήρα μυθιστόρημα, ένα μωσαϊκό φυλών και πολιτισμών με διαφορετικούς καημούς, πάθη και πιστεύω στη δίνη του πολέμου και της Ιστορίας.
Ο κοσμοπολιτισμός του Τσίρκα ξεδιπλώνεται και μέσα από τις πολλές γλώσσες και τις ακόμα περισσότερες αντιλήψεις κάθε ήρωα, μέσα από τα διάφορα κράτη που εκπροσωπούνται.
Κατεβήκαμε στο Υπόγειο για να παρακολουθήσουμε πρόβα και να μιλήσουμε με τη σκηνοθέτιδα, η οποία μοιάζει συνεπαρμένη από αυτό το θρυλικό μυθιστόρημα, το οποίο, παρ' όλη την κριτική που δέχτηκε, τόσο λογοτεχνικά όσο και πολιτικά (καταγγέλλει τον δογματισμό του κομματικού μηχανισμού του ΚΚΕ, γεγονός που προκάλεσε τη διαγραφή του Τσίρκα από την τοπική οργάνωση της Αλεξάνδρειας), εκτίναξε τη φήμη του συγγραφέα του πέρα από τα ελληνικά σύνορα, κάνοντάς τον γνωστό στους κόλπους της γαλλικής Αριστεράς.
Σκηνικό, ο χώρος μιας πραγματικής «λέσχης»: βιβλιοθήκες, σαλόνι, γραφείο, καναπέδες και καρέκλες. Μέσα σε αυτό τον κλειστό χώρο, σαν σε μια ουδέτερη ζώνη –terra incognita εντός των τειχών, εκτός των οποίων καραδοκεί η πραγματική ζωή, το άσχημο θέατρο του πολέμου–, δέκα άνθρωποι, καθένας από τους οποίους είναι φορέας ενός διαφορετικού κόσμου, είτε ταξικά είτε ιδεολογικά, συνδιαλέγονται, συγκρούονται, υπονομεύουν αλλήλους και περιγράφουν την εποχή τους, ενσαρκώνοντας παράλληλα τους ήρωες του Τσίρκα. Μια ονειρική κατάσταση, όπως εξηγεί η Θεοδώρου, όπου εμβόλιμα διαδραματίζονται ρεαλιστικά σκηνές αυτούσιες από τη Λέσχη. Βρεθήκαμε να παρακολουθούμε την πρόβα μιας τέτοιας σκηνής μεταξύ του Έλληνα Μάνου, αριστερού διανοούμενου αστικών καταβολών, και του συντρόφου του Γαρέλα. Στο διάλειμμα που ακολούθησε η σκηνοθέτις μας μίλησε για το φιλόδοξο εγχείρημα.
«Η δράση του βιβλίου ξεκινάει στις 7 Ιουνίου του 1942 και διαρκεί 3 εβδομάδες», λέει. «Ακριβώς τη στιγμή της μετακίνησης, όταν φτάνουν οι πρόσφυγες. Σο τέλος του έργου μαθαίνουμε ότι οι πρώτοι πρόσφυγες από την Αίγυπτο είναι στην Ιερουσαλήμ. Τα νέα του πολέμου τα μαθαίνουμε από αυτούς. Μεταξύ αυτών ο Σεφέρης και ο Τσίρκας, όπως και άλλες διακεκριμένες προσωπικότητες. Υπάρχει μια αφήγηση του Τσίρκα που λέει πώς έφτασε, με ένα εισιτήριο του τραμ στην τσέπη και κάποια άλλα χαρτιά. «Φορτωθήκαμε σε ένα καμιόνι και φτάσαμε όπως όπως...». Αυτό είναι και ένα εύρημά του. Στο πρώτο πλάνο είναι η ζωή των απλών ανθρώπων και πάνω στη ζωή αυτών των ανθρώπων που παρακολουθούμε εγγράφονται τα νέα του πολέμου».
«Οι πρωταγωνιστές της Λέσχης δεν είναι απλοί άνθρωποι» σχολιάζω και εξηγεί: «Οι πρωταγωνιστές είναι ο τέως Αυστριακός υπουργός με τη γυναίκα του Έμμη, η φράου Άννα που κρατάει από παλιά οικογένεια, η Πολωνέζα Ρόζα που ο άντρας της έφυγε στο Άουσβιτς κι αυτή πήρε τα παιδιά της, διέσχισε θάλασσες κι έφτασε, υπάρχουν κάποιοι Σεφαρντίμ, υπάρχει μια Ρουμάνα, υπάρχουν οι Έλληνες. Στον κάτω όροφο, όμως, ζουν και οι πιο λαϊκές οικογένειες».
«Δεν είναι η πρώτη φορά που καταπιάνεστε με τη Λέσχη. Μιλήστε μου για την εμπειρία σας αυτήν». Μου λέει: «Τότε το εύρημα που είχα χρησιμοποιήσει προερχόταν από το 19ο κεφάλαιο, στο οποίο ο Τσίρκας μας αποκαλύπτει τη λειτουργία της Λέσχης και μας αφήνει αποσβολωμένους, λέγοντάς μας ότι όλα αυτά που είδαμε ήταν ένα κατασκεύασμα. Το είχα βάλει ως εναρκτήριο θέμα και μέσα από αυτό βλέπαμε τη συνέχεια. Τώρα αποφάσισα να ακολουθήσω τη ροή των γεγονότων έτσι όπως παρουσιάζονται στο βιβλίο μέχρι το κεφάλαιο 19, όπου ξαφνικά μας τραβάει το χαλί κάτω από τα πόδια. Η παράσταση είναι μια εναλλαγή αφήγησης και δράσης. Δεν δραματοποιούμε όλο το μυθιστόρημα, δεν έχουμε μόνο διαλόγους. Κρατάμε πολύ σημαντικά σημεία αφήγησης, διατηρώντας την πολυφωνητικότητα, γιατί είναι πολύ σημαντικό στοιχείο του έργου. Υπάρχουν, όπως ξέρετε, τρεις φωνές σε αυτό το μυθιστόρημα, του Μάνου, της Άννας και της Έμμη. Κάνοντας αυτό ο Τσίρκας, ουσιαστικά μοιράζει τα χαρτιά σε περισσότερους κι έτσι δίνει τη δυνατότητα να μην υπάρχει μία αυθεντία. Μπαίνουν κι άλλες αφηγήσεις που αλλάζουν τον άξονα παρακολούθησης, τον τρόπο που φωτίζεται κάθε πρόσωπο. Δηλαδή έχουμε την πολυπρισματική απόδοση των ηρώων μέσα από το βλέμμα των άλλων. Αυτό είναι πάρα πολύ τολμηρό, κάνει πιο σύνθετο το μυθιστόρημα κι ελπίζουμε να μην εμποδίσει την παρακολούθηση αλλά να τηρήσει και ν' αυξήσει την πολυφωνία».
«Ο άξονας που τους ενώνει ποιος είναι;» «Η προσφυγιά. Η μετακίνηση σε έναν τόπο ιερό, στη βιβλική πόλη. Φυσικά, είναι προσωρινή η παρουσία τους εκεί. Υπάρχει η απειλή ότι ο Χίτλερ μπορεί να μπει στα Ιεροσόλυμα, όταν πλησιάζει την Αίγυπτο μια διμοιρία Νεοζηλανδών θυσιάζεται και αποτρέπει την επέλαση του Ρόμελ. Αυτή η αναμονή τούς προκαλεί ακόμα μεγαλύτερη αγωνία, δεν ξέρουν πού θα βρεθούν και πώς. Το βλέπουμε και σήμερα αυτό, που όσο πιο προσωρινά είναι τα πράγματα, τόσο οι άνθρωποι εξωθούνται σε πράξεις που δεν θα έκαναν υπό άλλες περιστάσεις, πιο ασφαλείς. Όσο περισσότερο φόβο αισθάνονται, τόσο πιο έτοιμοι είναι να αποτινάξουν από πάνω τους διάφορες καταστάσεις, την ντροπή, να ξεπεράσουν τα όρια τα δικά τους και του κόσμου».
Η διανομή της Λέσχης αποτελείται κυρίως από νέους ηθοποιούς, οι οποίοι χρειάστηκε να μελετήσουν την εποχή σε βάθος, αναλύοντας το πολιτικό και κοινωνικό πλαίσιο του '40. Η κ. Θεοδώρου λέει γι' αυτούς: «Είναι πολιτικοποιημένοι νέοι. Στοχάζονται πάνω στην κατάσταση, δεν είναι έξω από αυτό που ζουν, είναι κομμάτι τους. Κι όλη αυτήν τη μελέτη που κάναμε προκαταρκτικά την ακολούθησαν, την ενσωμάτωσαν, δεν είναι κάτι που τους ξενίζει. Πάντως, και τότε, οι νέοι πάσχιζαν για μια καλύτερη ζωή. Αυτά τα οράματα πάντα είναι ζητούμενο, ειδικά σήμερα που νιώθουν ότι έχουν τα πάντα έχουν ανατραπεί κι έχουν διαψευστεί οι προσδοκίες τους. Ειδικά στη Λέσχη τίθενται ζητήματα που μας απασχολούν και σήμερα: η διαρκής μετακίνηση πληθυσμών, η μεγάλη απειλή του πολέμου – σήμερα έχουμε οικονομικό πόλεμο, την πτώχευση μιας χώρας. Τους κραδασμούς αυτού του έργου δεν μπορούμε να μην τους αισθανθούμε. Και όχι μόνο τους κινηματικούς, το κίνημα του Απρίλη και πώς διαψεύστηκε, τη στενή έννοια του κομμουνισμού. Οι κομμουνιστές τότε ήταν πατριώτες και έκαναν αντιφασιστικό αγώνα αρχικά, μετά θέλησαν αυτός ο αγώνας να πάρει άλλο πρόσημο και να ακολουθήσουν άλλο στρατόπεδο. Ως αντιφασίστες ξεκίνησαν. Ο Ζαχαριάδης προσυπέγραψε ουσιαστικά το δόγμα Μεταξά να βγούνε όλοι στα βουνά. Έθεσα στους ηθοποιούς μου την ερώτηση "σήμερα θα πηγαίνατε στο μέτωπο;" κι ομολογώ ότι έπεσε ένας πάγος. Είναι σημαντικά τα ζητήματα που θίγονται, χωρίς καμία διάθεση εκσυγχρονισμού. Τα ακούμε και θα τα αναγάγουμε αυτόματα στο σήμερα, αβίαστα. Ερωτηματικά θα γεννηθούν, όχι απαντήσεις».
Ο κοσμοπολιτισμός στη Λέσχη αποδίδεται μέσα από τον Μάνο, που ως διανοούμενος και διαβασμένος κάνει συνεχείς λογοτεχνικές αναφορές: Έλιοτ, Καβάφης, Σεφέρης, Άσμα Ασμάτων, Φλομπέρ. Όπως εξηγεί η σκηνοθέτις, οι αναφορές αυτές στην ουσία σκιαγραφούν το πρόσωπο του ήρωα και τον ειρηνικό κόσμο της ομορφιάς όπου ιδανικά θα ήθελε να ζει.
Ο κοσμοπολιτισμός του Τσίρκα, βέβαια, ξεδιπλώνεται και μέσα από τις πολλές γλώσσες και τις ακόμα περισσότερες αντιλήψεις κάθε ήρωα, μέσα από τα διάφορα κράτη που εκπροσωπούνται. Η κ. Θεοδώρου λέει: «Μέσα από τα δρώμενα της Λέσχης αναγνωρίζουμε τα δύο κυρίαρχα συστήματα της εποχής, του Μάνου και των συντρόφων του, το αριστερό μοντέλο και εκείνο της Λέσχης, όπου από στόμα σε στόμα κυκλοφορεί ένα ουίσκι και εξετάζονται τα πάθη. Άρα υπάρχουν δύο συστήματα, δύο λέσχες μέσα στη Λέσχη του Τσίρκα. Δύο στρατόπεδα παλεύουν να μοιράσουν τον κόσμο. Η τάση του Τσίρκα ηττάται. Η ελληνική πλευρά πάει στο άλλο στρατόπεδο και όλες οι προσδοκίες ηττώνται. Και τον Απρίλη του '44 αλλά και γενικότερα. Όταν παίζονται τα ζάρια της Ελλάδας. Εκεί είναι ένα μεταίχμιο, πήγαμε σε άλλο στρατόπεδο».
Δείτε 10 φωτογραφίες από τις πρόβες της παράστασης
Info:
«Ακυβέρνητες Πολιτείες» του Στρατή Τσίρκα – 1ο μέρος: «Η Λέσχη»
Θέατρο Τέχνης, Υπόγειο (Πεσμαζόγλου 5)
Τετ. & Κυρ. 20:00 Πέμ.-Σάβ. 21:00
To άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO
σχόλια