«Η κάμερα μας απαλλάσσει από το βάρος της μνήμης. Μας παρατηρεί όπως ο Θεός, και παρατηρεί για εμάς. Κι όμως, κανένας άλλος θεός δεν υπήρξε τόσο κυνικός, καθώς η κάμερα καταγράφει για να ξεχάσει».
— John Berger
Υπήρξε μια εποχή που μία και μόνο φωτογραφία μπορούσε να σταματήσει έναν πόλεμο. Σήμερα, η εικόνα ενός παιδιού θαμμένου κάτω από συντρίμμια ανταγωνίζεται διαφημίσεις επωνύμων ετικετών (sic) και στιγμιότυπα από παραλίες. Ακόμα και η αλήθεια δεν μπορεί να γίνει «viral» δίχως την εύνοια του αλγορίθμου. Η αξία της φωτογραφίας καταρρέει – όχι επειδή σημαίνει λιγότερα, αλλά επειδή κοστίζει περισσότερο και φτάνει σε λιγότερους.
Η Σούζαν Σόνταγκ στο Regarding the Pain of Others επισημαίνει ότι η μαζική έκθεση στη βία μέσω εικόνων δεν οδηγεί απαραιτήτως σε ενσυναίσθηση, αλλά συχνά προκαλεί απάθεια ή αισθητικοποίηση (sic) της φρίκης. Η μνήμη του πολέμου ατροφεί καθώς απομένει μόνο η εικονική του αναπαράσταση, αποσπασμένη από τη βιωμένη εμπειρία. Αυτό συνδέεται με την έννοια του θανάτου χωρίς μαρτυρία (death without witness), όπως αναδεικνύεται και στους πολέμους της Δύσης, όπου οι απώλειες «των άλλων» (π.χ. προσφύγων, αμάχων, περιθωριοποιημένων ομάδων) δεν προκαλούν ηθική ανησυχία.
Σήμερα ζούμε σε μια εποχή στην οποία καταβάλλεται ενεργή προσπάθεια για παραχάραξη της Ιστορίας – είτε για να κολακεύσει, να εξαπατήσει, είτε για να εξυπηρετήσει επιμέρους σκοπιμότητες. Καμία ωφέλεια δεν μπορεί να προκύψει από τέτοιες στρεβλώσεις, ακόμη κι όταν αυτές απορρέουν από ανιδιοτελή κίνητρα. Η Ιστορία είναι η συλλογική μνήμη· και αν αντιληφθούμε το κοινωνικό σώμα κατ’ αναλογία προς το ανθρώπινο σώμα, τότε η απουσία της ισοδυναμεί με αμνησία, ενώ η παραμορφωμένη Ιστορία συνιστά νεύρωση.
Οι πόλεμοι δεν έχουν μνήμη, διότι η μνήμη απαιτεί αναγνώριση και πένθος· δύο συνθήκες που σπανίως παραχωρούνται σε όσους προϋποτίθεται ότι δεν άξιζαν ποτέ να ζήσουν.
Ο πόλεμος δεν έχει μνήμη – και κανείς δεν διαθέτει το θάρρος να τον κατανοήσει, έως ότου σιγήσουν οι φωνές που μπορούν να αφηγηθούν τι συνέβη. Ώσπου να φτάσει η στιγμή που δεν μπορούμε πια να τον αναγνωρίσουμε, και τότε επανέρχεται με άλλο πρόσωπο, με άλλο όνομα, για να κατασπαράξει ό,τι είχε αφήσει πίσω του.
Μέσω της τεχνολογικής διαχείρισης και κυκλοφορίας των οπτικών και λεκτικών διαστάσεων του πολέμου διαμορφώνεται μια συναισθητική διεργασία: οι πράξεις πολέμου ασκούνται επάνω στις αισθήσεις, ώστε ο πόλεμος να νοείται ως αναπόφευκτος, ακόμη και θετικός ή πηγή ηθικής ικανοποίησης. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, ο Άνθρωπος μετατρέπεται σε τίτλο και αριθμό μέσα σε έναν στατιστικό πίνακα. Ένα νομικό σχήμα, ένας χαρακτηρισμός που μπορεί να φέρει κάποιου είδους «προνόμια» (sic), αλλά ταυτόχρονα αφαιρεί την υποκειμενικότητα του προσώπου – ουσιαστικά ακυρώνει τη μοναδική ροή της ζωής του. Αυτές είναι οι «μη θρηνήσιμες ζωές», όπως τις ορίζει η Τζούντιθ Μπάτλερ στο έργο της Frames of War.
Μετράμε πτώματα και βόμβες, λέξεις και αριθμούς. Οι στατιστικές των θυμάτων λειτουργούν ως «καύσιμο» για τα πληκτρολόγια εκατέρωθεν, ενώ οι ανθρώπινες απώλειες γίνονται αριθμοί χωρίς υποκείμενα· απώλειες χωρίς πένθος.
Τρία εξώφυλλα της εφημερίδας «Libération», με χρονική απόσταση σχεδόν δέκα ετών μεταξύ τους, συγκλίνουν γύρω από έναν κοινό θεματικό άξονα: αυτόν των «μη θρηνήσιμων ζωών». Πρόκειται για ζωές που δεν θεωρούνται ποτέ πλήρως «ανθρώπινες» ή άξιες πένθους· μορφές ύπαρξης που ήδη, εξ ορισμού, κατοικούν εντός μιας προδιαγεγραμμένης ζώνης απώλειας. Η εξάλειψή τους στον πόλεμο δεν αναγνωρίζεται ως πραγματική καταστροφή, αφού ήδη είχαν συμβολοποιηθεί ως ερείπια.
Κατά κάποιον τρόπο, αυτή η στάση συνιστά έναν μηχανισμό αυτοπροστασίας: προστατεύει το υποκείμενο από τον κλονισμό – από τη συναισθηματική αποδιοργάνωση ή και την ενοχή για τις ίδιες του τις πράξεις, όχι απλώς λόγω «κόπωσης συμπόνιας» (compassion fatigue).
Η πρώτη περίπτωση, από τη Συρία του 2017, αποτυπώνει τις άψυχες μορφές παιδιών που σκοτώθηκαν από χημική επίθεση στο Khan Shaykhun. Η φωτογραφία, αισθητικά και σημειολογικά φορτισμένη, παραπέμπει σε θρησκευτική εικονογραφία, με αυτά τα παιδιά παρόμοια με μπαρόκ αγγέλους σε έκσταση, που κατεβαίνουν από τον Παράδεισο ή επιστρέφουν στην Κόλαση.
Η αλήθεια της εικόνας επιβεβαιώνεται από την προσωπική μου παρουσία στον τόπο του εγκλήματος. Δεν υπάρχει σκηνοθεσία, παρά μόνο το τεκμήριο μιας βαρβαρότητας που διέπραξε το καθεστώς του Μπασάρ αλ Άσαντ, στο χωριό Khan Shaykhun στις 4 Απριλίου 2017.
Η δεύτερη εικόνα, με ημερομηνία 4 Απριλίου 2022, ακριβώς πέντε χρόνια μετά, μεταφέρει την ωμότητα της σφαγής στην Μπούτσα της Ουκρανίας – συνέχεια ενός μοτίβου στρατιωτικής θηριωδίας που επαναλαμβάνεται από την Τσετσενία μέχρι τη Συρία και τη Μαριούπολη, υπό την ίδια διοίκηση: του Ρώσου στρατηγού Αλεξάντερ Ντβόρνικοφ. Ο Ντβόρνικοφ είχε ήδη διακριθεί για τις μεθόδους του στον πόλεμο της Τσετσενίας. Η βία δεν είναι τυχαία, αλλά ενταγμένη σε γεωστρατηγική συνέχεια.
Η τρίτη εικόνα, του 2025, αφορά τη Γάζα και την ακραία μορφή του πολέμου μέσω πείνας. Η τροφή μετατρέπεται σε όπλο μαζικής καταστολής, επιβεβαιώνοντας ότι η αποξένωση από την ίδια την έννοια της ανθρώπινης ζωής δεν έχει όρια. Ο λιμός χρησιμοποιείται ως μέσο εξόντωσης, με την ισραηλινή κυβέρνηση να υπερβαίνει τα όρια ακόμη και του «τέρατος» που πολεμά. Η κατάσταση στη Γάζα αποκαλύπτει το αποκορύφωμα μιας βιοπολιτικής στρατηγικής, στο πλαίσιο της οποίας ο έλεγχος της ζωής και του θανάτου ασκείται μέσω της διαχείρισης της πείνας.
Η σκληρή αυτή πραγματικότητα ενσαρκώνεται από δύο αντιμέτωπες μορφές πολιτικού εξτρεμισμού: από τη Χαμάς, μια φασιστική, θεοκρατική οργάνωση, που έχει εγκλωβίσει τον λαό της Γάζας τοποθετώντας τον στον βωμό (sic) μιας θυσίας χωρίς άλλο σκοπό, πέρα από την επιβίωση της ίδιας της Χαμάς· και, στον αντίποδα, από τον Ισραηλινό πρωθυπουργό Νετανιάχου, που αναπαράγει τον κύκλο της βίας μέσα από τον φόβο και την εθνικιστική έξαρση. Και στις δύο περιπτώσεις, η ανθρώπινη ζωή παύει να είναι αυτοσκοπός· μετατρέπεται σε μέσο και αντικείμενο πολιτικής διαχείρισης.
Πώς όμως γίνεται η καταγραφή; Πώς ονομάζει κανείς ένα επάγγελμα στο οποίο οι αφηγητές λιμοκτονούν μαζί με την αφήγηση; Όπου το να καταγράφεις την πείνα σημαίνει να τη βιώνεις; Υπήρξε μια εποχή που οι φωτορεπόρτερ θεωρούνταν ουδέτεροι παρατηρητές – προστατευμένοι, αν όχι σεβαστοί. Αυτή η εποχή έχει παρέλθει. Σε όλες τις περιοχές Κρίσης, η κάμερα πλέον θεωρείται απειλή. Το να τη φέρεις είναι σαν να κουβαλάς πάνω σου έναν στόχο. Κι όμως, συνεχίζουν – όχι μόνο από καθήκον αλλά και από αλληλεγγύη.
Ειδάλλως, η έλλειψη μαρτυρίας, η σιωπή των επιζώντων, καταργεί τη δυνατότητα της ιστορικής αυτοσυνείδησης. Ο Βάλτερ Μπένγιαμιν μιλά για την «κρίση της εμπειρίας» στον μοντέρνο πόλεμο: όταν όλα γίνονται τόσο μαζικά και απρόσωπα που δεν απομένει αφήγημα να ειπωθεί. Ο Benjamin προσθέτει ότι κάθε καταγραφή ιστορίας – όταν εξυπηρετεί τον νικητή – είναι επίσης μια απόκρυψη τραύματος. Η παραχάραξη λειτουργεί, λοιπόν, όχι ως απλή διαστρέβλωση αλλά ως τεχνολογία λήθης (Benjamin, 1969, 2007).
Παράλληλα, η κοινή γνώμη –ο δέκτης– διαχειρίζεται την πληροφορία μέσα από ιδεολογικά φίλτρα και διπολικές ταυτίσεις. Η πραγματικότητα εργαλειοποιείται: αριθμοί αντικαθιστούν τα υποκείμενα, οι απώλειες καταγράφονται αλλά δεν πενθούνται. Ο ψηφιακός ακτιβισμός καταναλώνει τον θάνατο ως εικόνα, ενώ η διεθνής κοινότητα παραμένει αδρανής – θεατής μιας θεαματικής καταστροφής. Η επιλογή «πλευράς» υποκαθιστά την ηθική κρίση. Η πληροφορία εργαλειοποιείται, οι απώλειες γίνονται στατιστικά δεδομένα και η βαρβαρότητα μετατρέπεται σε ψηφιακό καύσιμο για πολιτικές και συναισθηματικές αντιπαραθέσεις.
Αν η μνήμη είναι εντοπισμένη στον χώρο, τότε και το τραύμα έχει συγκεκριμένο γεωπολιτικό χαρακτήρα. Η απώλεια του τόπου (χώρου) είναι και απώλεια της ταυτότητας. Και αυτή η τοπικότητα καθορίζει τόσο την Αποκάλυψη όσο και το Τραύμα. Πρόκειται για την τοπο-πολιτική της μνήμης, που βλέπουμε π.χ. σε έργα για τη γενοκτονία, την αποικιοκρατία ή τη μνήμη της προσφυγιάς. Η διαχείρισή τους προσδιορίζει τις πράξεις μας απέναντι στο παρελθόν, αλλά και στο παρόν.
Οι πόλεμοι δεν έχουν μνήμη, διότι η μνήμη απαιτεί αναγνώριση και πένθος· δύο συνθήκες που σπανίως παραχωρούνται σε όσους προϋποτίθεται ότι δεν άξιζαν ποτέ να ζήσουν.
Είναι αλήθεια πως όταν βλέπουμε την αδυναμία ή και την υπονόμευση των παγκόσμιων θεσμών –εκείνων που (θεωρητικά τουλάχιστον) είχαν σκοπό να προστατεύουν τη μνήμη, τα δικαιώματα, την ανθρώπινη ισότητα– είναι εύκολο να κυριευτούμε από απογοήτευση ή και ματαιότητα.
Όμως όσο γράφω και στοχάζομαι πάνω σε αυτά τα θέματα, όλο και περισσότερο καταλαβαίνω πως η αντίσταση στη λήθη –και άρα η ελπίδα για ένα πιο ισότιμο μέλλον– δεν επαφίεται μόνο στους θεσμούς.
Την ελπίδα τη βλέπω: στις μικρές μαρτυρίες που δεν σωπαίνουν, ακόμα κι αν δεν φωνάζουν δυνατά· στους ανθρώπους που θυμούνται με τον δικό τους τρόπο, με μια ιστορία, μια φωτογραφία, μια χειρονομία· στην τέχνη που διασώζει το ανθρώπινο, όταν οι αριθμοί το εξαφανίζουν.
Η λήθη δεν είναι πάντα κραυγαλέα. Είναι συχνά αργή, αθόρυβη – κι αυτό ακριβώς είναι το επικίνδυνο. Γι’ αυτό πιστεύω ότι κάθε μικρή πράξη μνήμης, κάθε αφήγηση, κάθε παραφωνία που λέει «αυτό συνέβη, αυτός υπήρξε» είναι από μόνη της πολιτική πράξη.
Η ελπίδα δεν εντοπίζεται στην αναβίωση κάποιας «καθαρής παγκοσμιότητας», αλλά στην πολλαπλότητα των φωνών που αρνούνται να ξεχάσουν – και μέσω της μνήμης δημιουργούν πολιτική πράξη. Στον σεβασμό στην Ιστορία, και στη μελέτη αυτής από ΟΛΕΣ τις πηγές.
Όχι, δεν είναι εύκολο. Αλλά δεν είναι και μάταιο. Και σε αυτή την πράξη, όσο μικρή κι αν φαίνεται, υπάρχει αντίσταση – κι εκεί, για μένα, φυτρώνει η ελπίδα.
[1] Η φωτογραφία, ένα screenshot από video (Edlib Media Center – EMC), που δόθηκε στη δημοσιότητα από το Associated Press, δείχνει τα άψυχα σώματα μικρών παιδιών λίγα λεπτά μετά την επίθεση με χημικά όπλα στην πόλη Khan Shaykhun, που ελεγχόταν από τους αντάρτες στη Συρία και βρίσκεται μεταξύ των πόλεων Χάμα και Χαλέπι. Τα παιδιά τα ξεγύμνωσαν αμέσως μετά την επίθεση με χημικά, για να μην έρθουν σε επαφή με το δέρμα τους, με μολυσμένα ρούχα, και στη συνέχεια τα συγκέντρωσαν σε παραλαβές για να τα μεταφέρουν στο νοσοκομείο ή στο νεκροτομείο. Σε αυτά τα αυτοσχέδια ασθενοφόρα και νεκροφόρες τραβήχτηκαν οι εικόνες της EMC.
[2] Ο Ντβόρνικοφ διοικούσε μια ρωσική μεραρχία όπλων που εισέβαλε στο Γκρόζνι, την πρωτεύουσα της de facto ανεξάρτητης νότιας ρωσικής επαρχίας της Τσετσενίας, στα τέλη του 1999 και στις αρχές του 2000. Στη συνέχεια, οι ρωσικές δυνάμεις βομβάρδισαν ανηλεώς την πόλη προτού κινηθούν σε μικρές ομάδες πεζικού που πυροβολούσαν όποιον έβλεπαν. Συνεχείς βολές πυροβολικού, απαγορευμένες βόμβες διασποράς και πύραυλοι Κρουζ σκότωσαν χιλιάδες πολίτες και ισοπέδωσαν το Γκρόζνι. Το 2015 ο Πούτιν τοποθέτησε τον στρατηγό Αλεξάντερ Ντβόρνικοφ στο τιμόνι των ρωσικών δυνάμεων που πολέμησαν μαζί με τα συριακά κυβερνητικά στρατεύματα στην κατεστραμμένη από τον εμφύλιο πόλεμο Συρία. Ο Ντβόρνικοφ έσωσε την κυβέρνηση του Σύρου προέδρου Μπασάρ αλ Άσαντ από την κατάρρευση και ανέλαβε τη μάχη για το Χαλέπι, βασικό προπύργιο της αντιπολίτευσης. Εκεί εφάρμοσε την τακτική του Γκρόζνι, με αποτέλεσμα δεκάδες χιλιάδες Σύροι να χάσουν τη ζωή τους και η ιστορική πόλη να μετατραπεί σε ένα που σιγοκαίει. Ο στρατηγός Αλεξάντερ Ντβόρνικοφ ανέλαβε ως ο ανώτατος διοικητής των ρωσικών δυνάμεων στην Ουκρανία.
O Δημήτρης Μπούρας είναι κοινωνικός ανθρωπολόγος, φωτογράφος και δημιουργός ντοκιμαντέρ, με επίκεντρο μακροχρόνια ερευνητικά έργα που σχετίζονται με τον πόλεμο, τις συγκρούσεις και τις ανθρωπιστικές κρίσεις από το 1981. Έχει εργαστεί εκτενώς στα Βαλκάνια, τον Καύκασο-Ευρασία, την Υποσαχάρια Αφρική και τη Μέση Ανατολή, δημοσιεύοντας με ψευδώνυμο για λόγους ασφαλείας.
