Μια διαφορετική ερμηνεία της Γαλλικής Επανάστασης

To αίνιγμα της τρομοκρατίας Facebook Twitter
Το βιβλίο της Ανί Ζουρντάν κυκλοφορεί στα ελληνικά δίνοντάς μας τη δυνατότητα να σκεφτούμε κι εμείς την Επανάσταση, και μάλιστα μέσα από έναν αφηγηματικό ιστορικό λόγο που δεν αδιαφορεί για το πάθος και τα συναισθήματα.
0

ΜΑΣ ΕΝΔΙΑΦΕΡΕΙ ΣΗΜΕΡΑ η Γαλλική Επανάσταση; Πρέπει να μας ενδιαφέρει; Ναι, είναι η απάντηση, και μάλιστα χωρίς κανένα δισταγμό. Η Γαλλική Επανάσταση είναι κάθε μέρα μπροστά μας όταν, ας πούμε, συζητάμε για ανθρώπινα δικαιώματα. Όταν συζητάμε για βία, τρομοκρατία, καταναγκασμό.

Όταν συζητάμε για το cancel culture, αυτή την κουλτούρα της ακύρωσης και ταυτόχρονα του καταλογισμού (accountability), και ψάχνουμε τη νομιμοποίησή της στην Ιστορία, όπως στο Διάταγμα της 14ης Αυγούστου 1792 με το οποίο η Νομοθετική Συνέλευση της Γαλλίας επέβαλε την καταστροφή αγαλμάτων των βασιλέων και άλλων μνημείων που συνδέονταν με το Παλαιό Καθεστώς.

Ναι, η Γαλλική Επανάσταση είναι παρούσα όχι μόνο γιατί ο Βικτόρ Ουγκό, στην εποχή του, την είχε αποκαλέσει «το μέλλον του σήμερα». Αλλά και γιατί παραμένει ένας «θεμελιώδης μύθος» για τις δημοκρατίες μας και τις κοινωνίες μας, τουλάχιστον στον δυτικό κόσμο.

Η Γαλλική Επανάσταση είναι παρούσα όχι μόνο γιατί ο Βικτόρ Ουγκό, στην εποχή του, την είχε αποκαλέσει «το μέλλον του σήμερα». Αλλά και γιατί παραμένει ένας «θεμελιώδης μύθος» για τις δημοκρατίες μας και τις κοινωνίες μας, τουλάχιστον στον δυτικό κόσμο.

Είχε γίνει όμως ποτέ συζήτηση για το τέλος της Γαλλικής Επανάστασης; Βέβαια. Ο μεγάλος Γάλλος ιστορικός Φρανσουά Φιρέ είχε αποδομήσει όλον τον κυρίως μαρξιστικής προέλευσης λόγο για την επαναστατική προοπτική που δημιουργούσε το 1789. Είχε αποδομήσει, για παράδειγμα, μαρξιστές του εικοστού αιώνα που έβλεπαν στο 1789 τις βασικές αρχές της επανάστασης των μπολσεβίκων του 1917 και τη δικτατορία του προλεταριάτου.

Έτσι ο Φρανσουά Φιρέ είχε διακηρύξει το τέλος της Γαλλικής Επανάστασης. Και όλα αυτά πολύ πριν από τους εορτασμούς της διακοσαετίας, το 1989, που οργανώθηκαν από το Φρανσουά Μιτεράν, τον τότε Πρόεδρο της Γαλλίας, ως μια μεγάλη οπερατική φιέστα.

To αίνιγμα της τρομοκρατίας Facebook Twitter
Ευγένιος Ντελακρουά: «28 Ιουλίου 1830. Η Ελευθερία οδηγώντας τον λαό» 1830, λάδι σε καμβά 260 x 325 εκ., Λούβρο

Κάποιοι, τότε, είχαν διεκδικήσει την αποκατάσταση της βασιλικής οικογένειας και των άλλων θυμάτων της Τρομοκρατίας. Ο Φρανσουά Φιρέ, με τη δική του ερευνητική και ερμηνευτική προσέγγιση, δημιούργησε σχολή που αρκετοί την αποκαλούν «αναθεωρητική», επειδή η Γαλλική Επανάσταση ερμηνεύτηκε από αυτήν τη σχολή ως πρωτο-ολοκληρωτισμός. Έτσι, ως πρωτο-ολοκληρωτισμός, η Γαλλική Επανάσταση προανήγγειλε τους ολοκληρωτισμούς που θα έρχονταν, κυρίως τον σταλινισμό, τον ναζισμό και τους γενικευμένους πολέμους του εικοστού αιώνα.

Η ερμηνεία του Φρανσουά Φιρέ επιβλήθηκε και απέκτησε καθολικότητα, ίσως και λόγω του κύρους του ως ιστορικού αλλά και της κυρίαρχης θέσης που είχε για πολλά χρόνια στο πανεπιστήμιο, στα ερευνητικά κέντρα, στην εκδοτική σκηνή και γενικότερα στην κοινωνία.

portrait
Ανί Ζουρντάν, ιστορικός

Παρά την αποδόμηση, η Γαλλική Επανάσταση δεν έχει χάσει καθόλου τη λειτουργία της ως θεμελιώδους μύθου. Θεμελιώδης δεν σημαίνει όμως στατικός. Γιατί και οι μύθοι μεταβάλλονται, επανερμηνεύονται, ακόμη κι αυτοί που θεωρούνται γενεσιουργοί, όπως είναι για μας το 1821.

Έτσι, το 2018 κυκλοφόρησε στη Γαλλία το βιβλίο της ιστορικού Ανί Ζουρντάν, Nouvelle histoire de la révolution, όπου βλέπουμε ένα άλλο βλέμμα πάνω στην επανάσταση. Η Ανί Ζουρντάν, γεννημένη το 1948, είναι ειδικευμένη σε αυτή την περίοδο, δηλαδή της Επανάστασης και της ναπολεόντειας εποχής που ακολούθησε.

Το βιβλίο της κυκλοφορεί τώρα και στα ελληνικά, σε μετάφραση του Κώστα Γαγανάκη, δίνοντάς μας τη δυνατότητα να σκεφτούμε κι εμείς την Επανάσταση, και μάλιστα μέσα από έναν αφηγηματικό ιστορικό λόγο που δεν αδιαφορεί για το πάθος και τα συναισθήματα.

Τι καινούργιο φέρνει η Ανί Ζουρντάν με το δικό της, συνεκτικό αφήγημα;

Πριν απ’ όλα μας λέει ότι η Γαλλική Επανάσταση δεν είναι μια «εξαίρεση» αλλά πρέπει να την τοποθετήσουμε στο ευρύτερο πλαίσιο των επαναστάσεων, των ανατροπών και των πολιτικών συγκρούσεων που συμβαίνουν και από τις δύο πλευρές του Ατλαντικού στο διάστημα 1770-1799.

Στην Αμερική και στη δική της επανάσταση, που έχει προηγηθεί της Γαλλικής, στην Ολλανδία, στην Ιταλία, στην Ελβετία γράφονται συντάγματα βασισμένα στην έννοια της «λαϊκής βούλησης» και της «αντιπροσωπευτικότητας» με στόχο την αντικατάσταση μιας παλιάς τάξης πραγμάτων από μία νέα.

Έτσι, λοιπόν, η Γαλλική Επανάσταση δεν διαφέρει από άλλες, πράγμα που μπορεί να μην αρέσει στους σημερινούς Γάλλους που ναρκισσεύονται με την «εξαίρεσή» τους, την περίφημη, σχεδόν ιδεολογικοποιημένη exception française. Παρ’ όλα αυτά υπάρχει μια «εξαίρεση» κι αυτή είναι η Τρομοκρατία ή, καλύτερα, όπως γράφει η Ανί Ζουρντάν, το αίνιγμα της τρομοκρατίας.

Η ροβεσπιερική μεγάλη τρομοκρατία (grand terreur), κατά τους μήνες Φεβρουάριο έως και Ιούλιο του 1794, δεν μπορεί να απομονωθεί. Πρέπει να τη δούμε ως ένα κομμάτι του εμφύλιου πολέμου που διχάζει τη Γαλλία, που την μετατρέπει σε μια χώρα κομμένη στα δύο. Η ερμηνεία, λοιπόν, της Γαλλικής Επανάστασης ως εμφυλίου είναι το δεύτερο καινούργιο στοιχείο που φέρνει η ανάγνωση της Ανί Ζουρντάν.

Γράφει η ιστορικός: «Είτε δημοκρατική είτε μαρξιστική, αντιδραστική ή αναθεωρητική, η ιστοριογραφία συγχέει την Επανάσταση με την “Τρομοκρατία”. Με αυτόν τον τρόπο οι ιστορικοί λησμονούν πως η Επανάσταση υπήρξε πρωτίστως ένας εμφύλιος πόλεμος ανάμεσα στους πατριώτες και στους αντιπάλους τους».

Με την ερμηνεία της Επανάστασης ως εμφύλιου πολέμου, που προτείνει η Ζουρντάν, μπορούμε, ας πούμε, να δούμε διαφορετικά τον ιακωβινισμό, που τώρα τον ταυτίζουμε με τον βανδαλισμό. Υπάρχει βανδαλισμός, αλλά πάει μαζί με τις πρώτες πολιτικές συντήρησης και αποκατάστασης των έργων τέχνης, την ανακήρυξη του Λούβρου σε εθνικό μουσείο, τη δημιουργία σχολείων δημοτικής εκπαίδευσης, κοσμικών και με δωρεάν φοίτηση. Μόνο το 1794 άνοιξαν 6.831 σχολεία.

cover
ΚΑΝΤΕ ΚΛΙΚ ΕΔΩ ΓΙΑ ΝΑ ΤΟ ΑΓΟΡΑΣΕΤΕ: Ανί Ζουρντάν, Νέα Ιστορία της Γαλλικής Επανάστασης,
Μτφρ.: Κώστας Γαγανάκης,
εκδόσεις Πόλις

Η Ζουρντάν μας λέει ότι η γαλλική εθνική ιστοριογραφία από πολύ νωρίς, από το 1815, προσπάθησε να δημιουργήσει έναν μύθο συναίνεσης, ένα αφήγημα από το οποίο αποκλειόταν κάθε αναφορά στον εθνικό διχασμό. Αυτές οι θέσεις επαναλαμβάνονταν και παγιώνονταν μέσα στον χρόνο.

Έτσι η Ζουρντάν, προκειμένου να χειραφετηθεί «από κάθε ορθοδοξία», επιστρέφει πίσω στις πηγές, στα αρχεία, τα ξαναδιαβάζει. Ξαναβλέπει τον λόγο των επαναστατών αλλά και των αντιπάλων τους και διαπιστώνει ότι πολλά αυτά που υποτίθεται πως είχαν πει, τελικά δεν τα είχαν πει ποτέ. Αυτή η επιστροφή στις πηγές είναι το τρίτο καινούργιο στοιχείο που φέρνει η Ζουρντάν με το βιβλίο της.

Υπάρχει όμως κι ένα τέταρτο καινούργιο στοιχείο. Η συγγραφέας προσπαθεί να αναδείξει τα συναισθήματα των ανθρώπων σε αυτόν τον εμφύλιο. «Είναι αναγκαίο να κατανοήσουμε καλύτερα την τρομερή λογική των δράσεων και των αντιδράσεων, όπως και των παθών και των διαθέσεων».

Σε μια εποχή σαν τη δική μας, όπου αναπτύσσεται μια Ιστορία Συναισθημάτων ή ο λεγόμενος sentimental citizen βρίσκεται στο κέντρο της ερμηνείας της πολιτικής και της πολιτικής επικοινωνίας, η Ζουρντάν μας δείχνει την καταγωγή αυτών των φαινομένων και ξαναφέρνει το συναίσθημα στη θέση που πρέπει να έχει.

Αρχιτεκτονημένο γύρω από τρία μεγάλα κεφάλαια με τίτλους «Ο εμφύλιος πόλεμος», «Ο εξωτερικός πόλεμος» και «Εθνικό αφήγημα και Επανάσταση», το βιβλίο της Ζουρντάν επιβλήθηκε σχεδόν αμέσως ως συνεκτικό, πειστικό και ανανεωτικό. 

ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΕΔΩ

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LIFO.

Το νέο τεύχος της δωρεάν στην πόρτα σας με ένα κλικ.

Βιβλίο
0

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

«Μικρή μου, ας τους αφήσουμε αυτούς τους κερατάδες τους καλόγερους»

Lifo Videos / «Μικρή μου, ας τους αφήσουμε αυτούς τους κερατάδες τους καλόγερους»

Η Αγλαΐα Παππά διαβάζει ένα απόσπασμα από τις βέβηλες και αμφιλεγόμενες «120 Μέρες των Σοδόμων» του Μαρκησίου ντε Σαντ, ένα βιβλίο αναγνωρισμένο πλέον ως αξεπέραστο λογοτεχνικό αριστούργημα και χαρακτηρισμένο ως «εθνικός θησαυρός» της Γαλλίας.
THE LIFO TEAM
Το «προπατορικό αμάρτημα» του Τζο Μπάιντεν

Βιβλίο / Ποιο ήταν το θανάσιμο σφάλμα του Τζο Μπάιντεν;

Ένα νέο βιβλίο για τον πρώην Πρόεδρο αποτελεί καταπέλτη τόσο για τον ίδιο όσο και για τη δουλοπρεπή κλίκα πιστών και μελών της οικογένειάς του, που έκαναν το παν για να συγκαλύψουν τον ραγδαίο εκφυλισμό της γνωστικής του ικανότητας.
THE LIFO TEAM
ΕΠΕΞ Συγγραφείς/ Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου

Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου / 8 Έλληνες συγγραφείς ξαναγράφουν τους μύθους και τις παραδόσεις

Η Λυσιστράτη ερμηνεύει τις ερωτικές σχέσεις του σήμερα, η Ιφιγένεια διαλογίζεται στην παραλία και μια Τρωαδίτισσα δούλα γίνεται πρωταγωνίστρια: 8 σύγχρονοι δημιουργοί, που συμμετέχουν με τα έργα τους στο φετινό Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου, συνομιλούν με τα αρχαία κείμενα και συνδέουν το παρελθόν με επίκαιρα ζητήματα.
ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ
Τζούντιθ Μπάτλερ: «Θέλουμε να ζήσουμε με ανοιχτή ή με κλειστή καρδιά;»

Τζούντιθ Μπάτλερ / «Θέλουμε να ζήσουμε με ανοιχτή ή με κλειστή καρδιά;»

Μια κορυφαία προσωπικότητα της σύγχρονης παγκόσμιας διανόησης μιλά στη LiFO για τo «φάντασμα» της λεγόμενης ιδεολογίας του φύλου, για το όραμα μιας «ανοιχτόκαρδης κοινωνίας» και για τις εμπειρίες ζωής που της έμαθαν να είναι «ένας άνθρωπος ταπεινός και ταυτόχρονα θαρραλέος».
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Ντίνος Κονόμος

Βιβλίο / «Ο κύριος διευθυντής (καλό κουμάσι) έχει αποφασίσει την εξόντωσή μου…»

Ο Ντίνος Κονόμος, λόγιος, ιστοριοδίφης και συγγραφέας, υπήρξε συνεχιστής της ζακυνθινής πνευματικής παράδοσης στον 20ό αιώνα. Ο συγγραφέας Φίλιππος Δ. Δρακονταειδής παρουσιάζει έργα και ημέρες ενός ανθρώπου που «δεν ήταν του κόσμου τούτου».
ΦΙΛΙΠΠΟΣ Δ. ΔΡΑΚΟΝΤΑΕΙΔΗΣ
Η ζωή του Καζαντζάκη σε graphic novel από τον Αλέν Γκλικός

Βιβλίο / Ο Νίκος Καζαντζάκης όπως δεν τον είχαμε ξαναδεί σε ένα νέο graphic novel

Ο ελληνικής καταγωγής Γάλλος συγγραφέας Αλέν Γκλικός καταγράφει την πορεία του Έλληνα στοχαστή στο graphic novel «Καζαντζάκης», όπου ο περιπετειώδης και αντιφατικός φιλόσοφος και μυθιστοριογράφος ψυχαναλύεται για πρώτη φορά και συστήνεται εκ νέου στο ελληνικό κοινό.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
«Πετρίτης»: Το πιο γρήγορο πουλί στον κόσμο και η άγρια, αδάμαστη ομορφιά του

Ηχητικά Άρθρα / Πετρίτης: Το πιο γρήγορο πουλί στον κόσμο και η άγρια, αδάμαστη ομορφιά του

Ο Τζoν Άλεκ Μπέικερ αφιέρωσε δέκα χρόνια από τη ζωή του στην παρατήρηση ενός πετρίτη και έγραψε ένα από τα πιο ιδιαίτερα βιβλία της αγγλικής λογοτεχνίας – μια από τις σημαντικότερες καταγραφές της άγριας ζωής που κινδυνεύει να χαθεί για πάντα. Κυκλοφόρησε το 1967 αλλά μόλις τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια οι κριτικοί και το κοινό το ανακάλυψαν ξανά.
M. HULOT
Μπενχαμίν Λαμπατούτ: «Ας μην αφήνουμε τον Θεό στους πιστούς» 

Βιβλίο / Μπενχαμίν Λαμπατούτ: «Αν αξίζει ένα πράγμα στη ζωή, αυτό είναι η ομορφιά»

Εν όψει της εμφάνισής του στη Στέγη Ιδρύματος Ωνάση, στις 21 Μαΐου, ο Λατινοαμερικανός συγγραφέας-φαινόμενο Μπενχαμίν Λαμπατούτ μιλά στη LiFO για τον ρόλο της τρέλας στη συγγραφή, τη σχέση επιστήμης και λογοτεχνίας και το μεγαλείο της ήττας – και δηλώνει ακόμα φανατικός κηπουρός και εραστής της φύσης.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Το πίσω ράφι/ Άντονι Μπέρτζες: «Έρνεστ Χέμινγουεϊ»

Το Πίσω Ράφι / Ο Χέμινγουεϊ ήταν ένας φωνακλάς νταής αλλά κι ένας σπουδαίος συγγραφέας του 20ού αιώνα

Η βιογραφία «Έρνεστ Χέμινγουεϊ - Μια ζωή σαν μυθοπλασία» του Βρετανού συγγραφέα Άντονι Μπέρτζες αποτυπώνει όχι μόνο την έντονη και περιπετειώδη ζωή του κορυφαίου Αμερικανού ομοτέχνου του αλλά και όλο το εύρος της αντιφατικής προσωπικότητάς του.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
21η Διεθνής Έκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης

Βιβλίο / 21η ΔΕΒΘ: Εξωστρέφεια και καλύτερη οργάνωση αλλά μένουν ακόμα πολλά να γίνουν

Απολογισμός της 21ης ΔΕΒΘ που πραγματοποιήθηκε για πρώτη φορά υπό την αιγίδα του νεοσύστατου ΕΛΙΒΙΠ. Σε ποιο βαθμό πέτυχε τους στόχους της και ποια στοιχήματα μένει ακόμα να κερδίσει;
ΚΟΡΙΝΑ ΦΑΡΜΑΚΟΡΗ
Η ποίηση όχι μόνο αλλάζει τον κόσμο, τον δημιουργεί» ​​​​​​/Μια νέα ανθολογία ελληνικής queer ποίησης μόλις κυκλοφόρησε στα ισπανικά /11 Έλληνες ποιητές σε μια νέα ισπανική queer ανθολογία /Queer ελληνική ποίηση σε μια νέα δίγλωσση ισπανική ανθολογία

Βιβλίο / Μια Ισπανίδα καθηγήτρια μεταφράζει ελληνική queer ποίηση

Η María López Villalba, καθηγήτρια Νέων Ελληνικών στο Πανεπιστήμιο της Μάλαγα, μετέφρασε 11 ελληνικά ποιήματα, σε μια πρόσφατη ανθολογία που προσφέρει στο ισπανόφωνο κοινό την ευκαιρία να γνωρίσει τη σύγχρονη ελληνική queer –και όχι μόνο– ποίηση.
M. HULOT
«Κανείς δεν μας επέβαλε να έχουμε όλοι μια μονστέρα στο σαλόνι»

Βιντσέντζο Λατρόνικο / «Κανείς δεν μας επέβαλε να έχουμε όλοι μια μονστέρα στο σαλόνι»

Ο Ιταλός συγγραφέας και υποψήφιος για το βραβείο Booker, Βιντσέντζο Λατρόνικο, μιλά στη LIFO για το πολυσυζητημένο βιβλίο του «Τελειότητα», στο οποίο αποτυπώνει την αψεγάδιαστη αλλά ψεύτικη ζωή μιας ολόκληρης γενιάς ψηφιακών νομάδων στην Ευρώπη, καθώς και τη μάταιη αναζήτηση της ευτυχίας στην ψηφιακή εποχή.
M. HULOT
Μεσσαλίνα: Ακόλαστη μέγαιρα ή πολύ έξυπνη για την εποχή της;

Ηχητικά Άρθρα / Μεσσαλίνα: Ακόλαστη μέγαιρα ή πολύ έξυπνη για την εποχή της;

Το όνομά της έχει συνδεθεί με την εικόνα μιας αδίστακτης, σεξουαλικά ακόρεστης και επικίνδυνης γυναίκας. Ένα νέο βιβλίο, όμως, έρχεται να αμφισβητήσει αυτή τη στερεοτυπική αφήγηση και να φωτίσει μια διαφορετική εκδοχή της ιστορίας της.
ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ
Rene Karabash

Βιβλίο / Rene Karabash: «Θέλω πίσω τη γυναικεία δύναμη που μου στέρησαν οι άνδρες»

Η Βουλγάρα συγγραφέας Rene Karabash μιλά για το μυθιστόρημά της «Ορκισμένη», που τιμήθηκε με το βραβείο Ελίας Κανέτι, και στο οποίο εστιάζει στην ιστορία των «ορκισμένων παρθένων» γυναικών των Βαλκανίων που επέλεξαν να ζήσουν ως άνδρες.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
Δυο γυναίκες συγγραφείς αποκαλύπτουν τα κρυφά μυστικά της γραφής

Βιβλίο / Όλες οι γυναίκες του κόσμου στο νέο βιβλίο της Αμάντας Μιχαλοπούλου

Στο «Μακρύ ταξίδι της μιας μέσα στην άλλη», η μητρότητα γίνεται ο συνδετικός κρίκος που ενώνει όλες τις μητέρες και όλες τις κόρες με τις γυναίκες της Ιστορίας που θαυμάσαμε, αλλά και τις ανώνυμες «Παναγίες» που κράτησαν στους ώμους τους τα βάρη της ανθρωπότητας.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
«Ένας μύθος λέει πως αν χάσεις κάτι στην Αθήνα, θα το βρεις στον Ελαιώνα»

Βιβλίο / «Ένας μύθος λέει πως αν χάσεις κάτι στην Αθήνα, θα το βρεις στον Ελαιώνα»

Στο νέο του βιβλίο, «Lost Things Found», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Hyper Hypo, ο εικαστικός φωτογράφος Αντώνης Θεοδωρίδης εξερευνά τον μαγικό κόσμο της υπαίθριας αγοράς του Ελαιώνα.
ΙΩΝΑΣ ΚΑΛΛΙΜΑΝΗΣ
Ντιντιέ Εριμπόν: «Καιρός για ένα κίνημα των ηλικιωμένων!»

Ντιντιέ Εριμπόν / Ντιντιέ Εριμπόν: «Να πάψουμε να βλέπουμε τους ηλικιωμένους ως κοινωνικούς παρίες»

Από τους σημαντικότερους και πιο επιδραστικούς σύγχρονους Γάλλους στοχαστές, ο Ντιντιέ Εριμπόν συνδύασε στα βιβλία του τα δύσκολα βιώματα της νεότητάς του με μια εμπεριστατωμένη, αλλά και εικονοκλαστική, κοινωνικοπολιτική «ακτινογραφία» της γαλλικής κοινωνίας. 
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ