ΑΠΟ ΜΙΚΡΟΣ Ο ΕΡΜΑΝ ΕΣΕ δυσκολευόταν να χωρέσει σε έναν κόσμο που εξαντλούνταν στις ιδέες και τις λέξεις, ξέροντας πως η πολύτιμη ηρεμία πρέπει να βρίσκεται κάπου αλλού, μακριά από τη βαρβαρότητα του κόσμου: σε έναν ποταμό που κυλάει ξεπλένοντας όλες τις εμμονές −σαν αυτόν του Ηρακλείτου−, στη συμπαντικότητα της φύσης, στον εσωτερικό εαυτό. Παράδοξα όλα αυτά για έναν απόλυτο εκφραστή της κεντροευρωπαϊκής παράδοσης, γεννημένο στο Καλμ της Βυρτεμβέργης το 1877, που διαβάζεται και ακούγεται ανελλιπώς μέχρι σήμερα. Διατηρεί ακόμα την προνομιακή θέση ενός από τους πιο πολυμεταφρασμένους συγγραφείς, τον οποίο παραδόξως αγαπούν όλες οι ηλικίες και άνθρωποι από διαφορετικά πνευματικά περιβάλλοντα. Τον λάτρεψαν ταυτόχρονα οι χίπις, οι εναλλακτικοί αναζητητές του αναχωρητισμού, οι μπιτ και οι καταστασιακοί, οι ταξιδευτές και οι αλλόκοτοι περιπλανώμενοι. Ως συγγραφέας με εμφανείς επιρροές από την ανατολική φιλοσοφία και τον βουδισμό, ο Έσε εξέφρασε την ενότητα που αναζητούσαν οι εραστές της εσωτερικής νηνεμίας, ενώ στο έργο του ανατρέχουν κατά κόρον όλοι όσοι αναζητούν κάτι διαφορετικό από τις αυστηρές θεωρητικές αρχές της ψυχανάλυσης. Φαντάζει ακόμα, χάρη στη διαρκή εσωτερική αναζήτηση που προτάσσουν τα έργα του, σαν ένα πνεύμα παρηγοριάς, ένας σύγχρονος life coach, χωρίς την προφάνεια ενός απλοϊκού καθοδηγητή.
Ο Έσε εξέφρασε την ενότητα που αναζητούσαν οι εραστές της εσωτερικής νηνεμίας, ενώ στο έργο του ανατρέχουν κατά κόρον όλοι όσοι αναζητούν κάτι διαφορετικό από τις αυστηρές θεωρητικές αρχές της ψυχανάλυσης.
Ωστόσο, ο ίδιος δεν ήταν τόσο απλή περίπτωση. Αντιφατικός και ακραίος, μεγαλωμένος σε μια συντηρητική οικογένεια παστόρων, ξεχώριζε από μικρός χάρη στο επαναστατικό του πνεύμα. Μόλις στα 15 του αγόρασε ένα περίστροφο με το οποίο έπαιζε μεθυσμένος διαβάζοντας Ρώσους ποιητές και μυθιστοριογράφους, αντιλαμβανόμενος από νωρίς το χάσμα ανάμεσα στους δυο κόσμους, της Ανατολής και της Δύσης. Γνώριζε, για παράδειγμα, ότι ο πλούτος που του παρείχε η οικογένειά του ήταν πολύ ευμετάβλητος, όπως ο ήρωάς του από τον Σιντάρτα −που ουσιαστικά είναι το άλλο όνομα του πρώτου Βούδα στην ιστορία−, ο οποίος ύστερα από την ανεπιτυχή καταβύθισή του στον υλικό κόσμο, επιστρέφει στην ανάγκη της αλήθειας της ένωσης των αντιθέσεων.
Αν ο έμπορος Καμασβάμι στο άκρως αυτό συμβολικό μυθιστόρημα δείχνει στον ήρωά του πόσο ανώφελη είναι η αποκλειστική ενασχόληση με το κυνήγι του χρήματος, κάτι αντίστοιχο συμβαίνει με τους υπόλοιπους ρέκτες της υποτιθέμενης ευτυχίας. Γιατί αν κάτι έμαθε ο Σιντάρτα του Έσε −κυκλοφορεί σε νέα μετάφραση Μαρίας Αγγελίδου - Άγγελου Αγγελίδη από τις εκδόσεις Διόπτρα− και μας διδάσκει μέχρι σήμερα, είναι ότι δεν υπάρχει καμία μαγική συνταγή για να είναι κανείς ευτυχισμένος: ούτε ο ακραιφνής ασκητισμός των Σαμάνων με την εμμονή στον στωικισμό, ούτε η διανοητική επιδεξιότητα των Βραχμάνων όπως περιγράφεται στο βιβλίο, ούτε καν η ερωτική Κάμαλα αποδεικνύονται αρκετές για να οδηγήσουν σε ένα απελευθερωτικό πνεύμα. Ουσιαστικά ο ήρωάς του, όπως και ο ίδιος, έπρεπε να φτάσει ύστερα από έναν μεγάλο και μακρύ αγώνα στη σιωπηλή σοφία του Βασουντέβα και στο πορθμείο ενός ποταμού που ουσιαστικά συμπλέκει τις αντιθετικές δυνάμεις, το γιν και το γιανγκ, για να αντιληφθεί σε βάθος την ενότητα των αντιθέτων.
Μόνο έτσι, αφού δοκιμαστεί στα λάθη και δει πέρα από τις εγωιστικές συνθήκες των συναισθημάτων −κάτι που τονίζεται και στο άλλο μυθιστόρημά του, τη Γετρούδη− μπορεί κανείς να καταπλεύσει, μετά από τόσες συμβολικές περιπέτειες, προς το πολυπόθητο λιμάνι της σοφίας. Όπως, μάλιστα, μαθαίνουμε από την καίρια εισαγωγή του Φόλκερ Μίχελς στην πρόσφατη έκδοση του Σιντάρτα από τη Διόπτρα, ενώ ο Έρμαν Έσε είχε προβλέψει, στην πρώτη εκδοχή του τελευταίου κεφαλαίου, ο Σιντάρτα να γίνει αντιβασιλέας της χώρας στη θέση του νεαρού βασιλέα Ντεβαντάτα, τελικά το άλλαξε για να αποφύγει οποιαδήποτε ταύτιση με την εξουσία και την εγκόσμια πολιτική. Η αποκάλυψη έγινε σε μια ανακοίνωση του έκτου συνεδρίου για τον Έρμαν Έσε και δημοσιεύτηκε στον συγκεντρωτικό τόμο των σχετικών μελετών.
Ταυτόχρονα, και στο πνεύμα της αναζήτησης του ίδιου του Σιντάρτα, ο Έσε αναρωτιέται κατά πόσο οι λέξεις μπορούν να επικοινωνήσουν τις βαθύτερες αλήθειες ή αν απλώς μας προετοιμάζουν για να τις βιώσουμε. Αντίστοιχη είναι και η λογική που προβάλλει στη Γερτρούδη, όπου ούτε η όμορφη γλώσσα, ούτε η θεσπέσια εικόνα της κεντρικής ηρωίδας, ούτε η αγάπη για τη μουσική είναι ικανές να φέρουν την ευτυχία, προσφέροντας διαρκώς μια αίσθηση ανικανοποίητου. Ειδικά σε έναν κόσμο διαρκών ταραχών και αδυσώπητης ατομικότητας, ένα τέτοιο μήνυμα, που προτάσσει την ενδοσκόπηση πέρα από τα όρια της κυριαρχίας της εικόνας, λειτουργεί ακόμα και σήμερα, ειδικά στις πιο νεαρές ηλικίες, ως πυξίδα. Δεν είναι τυχαία η συγκυρία της επαναφοράς του έργου του από τις εκδόσεις Διόπτρα με νέες μεταφράσεις και ανανεωμένα εξώφυλλα από τον Γιώργο Παναρετάκη, που προσδίδουν μια διάσταση εκμοντερνισμού και επικαιροποίησης.
Σε όλα αυτά τα έργα ο Έρμαν Έσε προέκρινε ως κεντρικό το ταξίδι της εσωτερικής αναζήτησης και της ανίχνευσης της ποιητικής δύναμης που κρύβουν οι δυνάμεις της φύσης, όχι ως στοιχεία παραφοράς, όπως συνήθιζαν να κάνουν τότε οι εκφραστές του γερμανικού ρομαντισμού, αλλά ως δυνάμεις στοχαστικής ηρεμίας και ενότητας. Αυτή ήταν η κατάσταση που επεδίωκε και ο ίδιος στην άκρως παράφορη ζωή του, που συνοδεύτηκε από δυο ανεπιτυχείς γάμους, μια πάλη με τη σχιζοφρένεια, την οποία γνώρισε μέσω των ψυχικών προβλημάτων της πρώτης συζύγου του, μεγαλύτερής του κατά εννέα χρόνια Μαρίας Μπερνούλι −της γνωστής οικογένειας μαθηματικών−, και του αδελφού του.
Εμφανής και η διαρκής ροπή του προς την κατάθλιψη, με την οποία πάλευε από την εφηβική του ηλικία, κουβαλώντας, εκτός από το περίστροφο, πάντα στην τσέπη του ένα γράμμα αυτοκτονίας προς τους γονείς του. Πρόκειται για μια παράφορη ψυχική κατάσταση την οποία επέτεινε ο αδιέξοδος πολιτικοκοινωνικός χώρος στον οποίο μεγάλωσε, με τους διαρκείς πολέμους και τις συγκρούσεις, που τον έκαναν να μιλάει διαρκώς και με ειλικρινή αγωνία για την ανάγκη της ειρήνης. Δεν έμεινε απλώς στα θεωρητικά μηνύματα για κατάκτηση της πνευματικής σοφίας που αναζητούσε από νεαρή ηλικία, όπως ο χαμένος στον κόσμο των παραισθήσεων Ντέμιαν στο ομώνυμο βιβλίο του ή αργότερα το alter ego του, ο Χάρι Χάλερ στον αποκτηνωμένο κόσμο που περιγράφει στον Λύκο της Στέπας (με εκείνη τη συγκλονιστική στιγμή της πραγματικής συνάντησης-επιφοίτησης με το άγαλμα του Γκαίτε). Ήταν η ανάγκη του να αντιταχθεί στην παράνοια των φυλετικών διαχωρισμών και του ναζισμού που τον έκανε να γράφει εν μέσω μιας γενικής παραφροσύνης πως «προσπάθησα να θεμελιώσω ό,τι έχουν κοινό όλα τα δόγματα και όλες οι ανθρώπινες μορφές ευσέβειας, ό,τι βρίσκεται υπεράνω εθνικών διαφορών, ό,τι πιστεύουν και τιμούν όλες οι φυλές και όλα τα άτομα». Και το εννοούσε.
Γι’ αυτό είναι σημαντικό ότι, προτού καταλήξει στο επιστέγασμα της έντονης, συμβολικής μάχης του με τον ναζισμό, που είναι το σπουδαίο Παιχνίδι με τις Χάντρες, το οποίο έγραψε τον τελευταίο χρόνο πριν από την οριστική πτώση της ναζιστικής λαίλαπας, όπως καταθέτει ο Γκούναρ Ντέκερ στη μνημειώδη βιογραφία του Έρμαν Έσε Ο περιπλανώμενος και η σκιά του, «επιχείρησε με κάθε τρόπο να απελευθερώσει το γερμανικό πνεύμα από τη διαστρέβλωση της παντοκρατορίας». Ακόμα και η ρομαντική Γερτρούδη του δεν είναι παρά η μάχη του ερωτοχτυπημένου του ήρωα να ξεφύγει από τον δικό του πόνο, λόγω του ανέφικτου του έρωτα, και να κοιτάξει πέρα από το καλό και το κακό. Αυτή είναι η δυναμική παρακαταθήκη που άφησε ο ίδιος και το στοίχημα ότι η περιπέτεια της ζωής είναι πάντα πιο συναρπαστική από την οδυνηρή εξουσία της πολιτικής ή του πολέμου. Δεν βραβεύτηκε τυχαία με το Νόμπελ λίγο μετά τη λήξη του πολέμου, το 1946, ως ένας από τους ελάχιστους καταξιωμένους Γερμανούς συγγραφείς −μαζί με τον Τόμας Μαν, με τον οποίο διατηρούσε αλληλογραφία για μια περίοδο σαράντα ετών−, ο οποίος προσπάθησε να κρατήσει αποστάσεις από τα ναζιστικά εγκλήματα, προάγοντας τα πνευματικά επιτεύγματα, την ανθρωπιά, την επίγνωση της φαυλότητας και την παγκόσμια ανάγκη για ειρήνη. Γι’ αυτούς ακριβώς τους λόγους τα έργα του μοιάζουν αυτή την περίοδο περισσότερο απαραίτητα από ποτέ.
Βρείτε τα βιβλία του Έρμαν Έσσε στο Lifo Shop
To άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.
To νέο τεύχος της LiFO δωρεάν στην πόρτα σας με ένα κλικ.
