Ποιητής, εκδότης, δημοσιογράφος, ραδιοφωνικός παραγωγός, θεατρικός συγγραφέας. Ο Γιώργος Χρονάς, ο στενός συνεργάτης του Τσαρούχη που συμμετείχε ως ηθοποιός στις «Τρωάδες» της οδού Καπλανών το 1977, ο συνεργάτης του Χατζιδάκι στο Τρίτο και ο άνθρωπος πίσω από το «Εργοτάξιο Εξαιρετικών Αισθημάτων» - Οδός Πανός, ένα ασπρόμαυρο περιοδικό και μαζί εκδοτικός οίκος, που τόσο θεματικά όσο και αισθητικά επηρέασε καθοριστικά τη γενιά των εντύπων από το 1981 και μετά, ενώ ανέδειξε πλήθος νέων λογοτεχνών, επιτέλους αυτοβιογραφείται.
Από το βιβλίο, που έχει τον τίτλο «Το όνομά μου είναι Γιώργος Χρονάς», παρελαύνει μια ολόκληρη εποχή μυθικών προσώπων με τα οποία συνδέθηκε στενά και για όλα έχει κάτι να πει. Για τον ίδιο είναι σαν μια ακτινογραφία. Ένα ασκημένο μάτι θα διακρίνει πίσω από τις λέξεις όλα όσα επέλεξε να κρατήσει μέσα του.
— Φαίνεται ότι μετά από τόσες ζωές μυθικών καλλιτεχνών που συγγράψατε, ήρθε η ώρα για την αυτοβιογραφία σας.
Έχω μια φωνή μέσα μου που μου λέει τι να κάνω. Αυτήν άκουσα και τώρα. Ξεκίνησα μέσα στον Αύγουστο και κάθε μέρα έγραφα τέσσερις ώρες στο βιβλιοπωλείο και τέσσερις ώρες στο σπίτι μου, κάτι παράξενο για μένα γιατί εδώ και καιρό έχω αποφασίσει να αφήσω τα μολύβια κάτω και να ασχολούμαι μόνο με το περιοδικό και τις εκδόσεις μας, που δεν είναι και λίγο πράγμα, συν τις εκθέσεις βιβλίου ‒ παλιά πήγαινα σε πολλές, τώρα πηγαίνω σε δύο, Αθήνα και Θεσσαλονίκη. Μου έλεγαν συνεχώς πολλοί άνθρωποι, ευγενικοί και σπουδαίοι, ότι αφού γνώρισες αυτούς τους ανθρώπους, πες μας κάτι γι’ αυτούς.
«Πηγή κύκνων [ήταν η Ομόνοια]. Ερχόντουσαν οι κύκνοι για να πεθάνουν, ή να ζήσουν. Ακόμα και τα νέα παιδιά έμπαιναν σε ένα δύσκολο έργο: να ερωτευτούν, να τους ξεγελάσουν, να τους πουν ότι με μια μακαρονάδα θα τους διορίσουν σε υπουργείο. Ήταν μια εποχή με ψέματα. Και όνειρα. Φαντασία, αναγκαστικά».
— Μοιάζει να τους προστατεύετε, χωρίς να αποκαλύπτετε πολλά.
Έγραψα όσα μπορούσα να πω, τα περισσότερα είναι τελείως προσωπικά και μερικά τα κρατώ για τον εαυτό μου· όταν φύγω για τους Ουρανούς θα τα πάρω μαζί μου. Για τον Θεό. Ή τους θεούς. Αν τα ’γραφα όλα θα σκιζόταν ο ναός κάθετα. Πολλά τα γράφω στα 27 βιβλία μου – πεζά, ποιήματα, θέατρο. Δεν επιδίωξα να γράψω ένα πεζό ποίημα γιατί το ποίημα έχει τους νόμους του, όπως και το πεζό τους δικούς του. Έχω αρκετά πεζά μου βιβλία στα οποία μπορείτε να δείτε τι έχω παρακολουθήσει από θέατρο, μουσική, μπαλέτο, όπερα, σινεμά, γιατί νομίζουν ότι μόνο όταν διαβάζεις βιβλία, γράφεις βιβλία.
Εγώ έχω δει 15 διαφορετικές τέχνες, και εικαστικές. Στα πρώτα σαλόνια που διάβασα για την τέχνη μου, τα ποιήματα, με τα οποία μπήκα στη γραφή και στο βιβλίο, ήταν εικαστικών, κατά παράξενο τρόπο. Οι οποίοι, όπως ξέρετε, αυτό που σκέφτονται το κάνουν άυλη τέχνη, παράλληλη, θα έλεγα, της μουσικής. Δηλαδή με την εικόνα εκφράζουν ό,τι η μουσική με συναίσθημα, και ο καθένας την αντιλαμβάνεται όπως θέλει, με βάση τις πληροφορίες ζωής ή της τέχνης του.
— Όμως θα ήθελα να μιλήσουμε για εσάς.
Ναι, αλλά όλοι αυτοί είναι οι πρωταγωνιστές μου και με εμπεριέχουν – ο Τσαρούχης, ο Χατζιδάκις, ο Ασλάνογλου, ο Μιχάλης Κατσαρός, η Μαλβίνα Κάραλη. Και ήθελα να χορέψω μαζί τους, γιατί ο χορός απαιτεί δύο πρόσωπα, όπως ξέρετε, και διαλέγω έναν - έναν. Ήταν και μια μέθοδος γραφής αυτή, δεν μπορούσα να τους παρουσιάσω μυθιστορηματικά∙ για κάθε πορτρέτο προσώπου έκανα και μία εκλογή, γιατί είναι άπειρα αυτά που έχω ζήσει μαζί τους κι έχω πάντα οικονομία του λόγου. Θα μπορούσε να είναι άπειρες σελίδες. Ήδη η Αγαθή Δημητρούκα είπε πώς αυτός είναι ο πρώτος τόμος. Δεν θα υπάρξει δεύτερος, αυτόν θα τον πω στον Θεό.
— Καταρχάς, εδώ που φτάσατε, παραμένετε Πειραιώτης ή είστε πια Αθηναίος;
Το έχω ξαναπεί, είμαι ένας Πειραιώτης που εμπορεύομαι στην Αθήνα. Αν είχα την επιχείρησή μου στον Πειραιά, δυστυχώς θα είχε κλείσει. Ανήκω στους Πειραιώτες, όπως ο Τσαρούχης και ο Ροντήρης, ο Παπαμιχαήλ, η Δέσπω Διαμαντίδου, ο Πλωρίτης και, φυσικά, η Παξινού που είπε ότι δεν υπάρχει κοινό, το κοινό το κάνουμε εμείς. Το μόνο κόμπλεξ που είχα από το σχολείο ήταν αυτό που κάνω εγώ να μην μπορεί να το κάνει κανείς. Και το έκανα σε αρκετές τέχνες, και στα ποιήματά μου και στα πεζά μου και στο ραδιόφωνο και στο θεατρικό που έγραψα και έπαιξα, και σε άλλα που το κοινό μπορεί να σας πει, όχι εγώ ο ίδιος.
Ναι, είμαι Πειραιώτης. Ο Χατζιδάκις χαιρόταν που ήμουν Πειραιώτης γιατί, όπως έλεγε, δεν είχε πάει ποτέ στον Πειραιά. Όπως είπα κάποτε σε μια ραδιοφωνική εκπομπή, αν έφερνα ποτέ τον Έλβις Πρίσλεϊ, εκεί θα τον πήγαινα. Ίσως να ήθελε να δει μερικά μνημεία της Αθήνας, αλλά ο Πειραιάς έχει περισσότερα μνημεία που του πάνε, ερείπια πια.
— Έχει τη θάλασσα.
Που έχει και η Θεσσαλονίκη, όπου πηγαίνω πιο συχνά απ’ ό,τι στον Πειραιά. Γιατί στη Θεσσαλονίκη συνάντησα μια σειρά από λογοτέχνες που με στιγμάτισαν. Μερικούς τους είχα συναντήσει και στην Αθήνα, αλλά οι λογοτέχνες στον τόπο τους ανθίζουν αλλιώς. Εκεί ιερουργούν, στην Αθήνα έρχονται σαν επισκέπτες, μέχρι να φύγουν.
— Οπότε κι εσείς είστε ένας μόνιμος επισκέπτης της Αθήνας;
Ναι, είμαι. Η δουλειά μου είναι εδώ, το σπίτι μου, και αγαπώ τους Αθηναίους. Παρά το ότι ο Πειραιάς απέχει ελάχιστα από την Αθήνα, δεν παύει να είναι το Λίβερπουλ, αν θεωρήσουμε Λονδίνο την Αθήνα. Β’ εκλογική περιφέρεια, ένα επίνειο και, όπως συνηθίζω να λέω, ένα ριγμένο επίνειο. Εκεί διαμορφώθηκα μέχρι τα 13 μου και το λεξιλόγιό μου ανήκει στους φτωχούς καλλιτέχνες που έχουν φτωχό λεξιλόγιο. Δεν πάσχω από λεξιλαγνεία που έχουν ο Εμπειρίκος ή ο Καρούζος.
— Πάντως, ενώ ωριμάσατε σε εποχές πολιτικών ταραχών και ζυμώσεων, δεν ήταν αυτές που σας διαμόρφωσαν αλλά κάτι άλλο.
Είχα την ευτυχία να έχω πατέρα που μου έμαθε να είμαι ελεύθερος, και ο Τσαρούχης μου είπε ότι ο Μαρξ παίρνει τα μισά που λέει από το Ευαγγέλιο και τα ενστερνίζεται ως δικά του. Μέσα από την ελευθερία αυτών των δύο ανθρώπων, του πατέρα μου και του Τσαρούχη, όπως και άλλων, του Γκάτσου, του Χατζιδάκι, του Ασλάνογλου, έμαθα να είμαι ελεύθερος και να μην περιορίζομαι σε πολιτικά όρια. Γοητεύτηκα από αυτό που λέει η Μπλανς Ντιμπουά, δεν με ενδιαφέρει η πραγματικότητα, αλλά το όνειρο, η φαντασία.
Επειδή μέσα από τους πολιτικούς ζούμε την ανάλογη ζωή που μας λανσάρουν και μας πουλάνε, εγώ διάλεξα τη δική μου ζωή όσο μπορώ μέσα στα όρια μου, πάντα σε σχέση με αυτά που ορίζουν οι νόμοι. Δεν χρωστάω, δεν κάνω αιτήσεις να πάρω λεφτά, δεν επιχορηγήθηκα ποτέ, μόνο ο κόσμος με στηρίζει, και το λέω ευθέως. Δεν έχω πάρει δάνειο, ούτε θαλασσοδάνειο. Κάνω τη δουλειά μου όπως νομίζω∙ συνηθίζω να λέω ότι στις εκθέσεις βιβλίου γίνεται λαϊκό προσκύνημα.
— Αυτό είναι αποτέλεσμα μιας στάσης ζωής. Προσπαθώ να καταλάβω πώς έγινε και δεν συντονιστήκατε με τη γενιά σας.
Η γενιά μου έχει κολλήσει όπως η βελόνα σε ένα γραμμόφωνο. Εγώ βλέπω άλλα.
— Θυμάστε πού ήσασταν τη βραδιά του Πολυτεχνείου το 1973;
Σχόλασα από τη δουλειά μου στο Σύνταγμα σε ένα γνωστό φωτογραφείο όπου δούλευα –με απέλυσαν μετά‒ και βρέθηκα στην οδό Αιόλου. Θα με είχαν σκοτώσει αν δεν μου είχε πει μια φωνή μέσα μου να βγάλω την ταυτότητά μου και να τη δείχνω αριστερά και δεξιά μου στους αστυνομικούς με τα κλομπ. Αυτοί νόμιζαν ότι είμαι δικός τους και με άφηναν να φεύγω, αλλιώς θα ήμουν με σπασμένο κεφάλι και πεθαμένος. Στην εξέλιξη της νύχτας αυτής, έγινε το Πολυτεχνείο.
— Ήσασταν θρησκευόμενη οικογένεια;
Ναι, αλλά και τα πρώτα θρησκευτικά σκιρτήματα τα ένιωσα στην εκκλησία σαν υγιής άνθρωπος. Είχα υψηλή σεξουαλική κατάσταση ακόμα και ως ανήλικος. Ο Φρόιντ λέει ότι αυτό σε κάνει ευφυή. Έτσι λένε οι μορφωμένοι.
— Εσείς δεν ανήκετε στους μορφωμένους;
Εγώ είμαι με τους αμόρφωτους. Ανήκω στην κατηγορία των λογοτεχνών, όπως ο Παζολίνι και κάποιοι άλλοι, που περιγράφει αμόρφωτους ανθρώπους και απευθύνεται σε μορφωμένους. Πολύ δύσκολη δουλειά, καταλαβαίνετε.
— Πότε νιώσατε την ανάγκη να εκφραστείτε μέσω της ποίησης;
Όπως λέω και στο βιβλίο, οφείλω πολλά στις σχολές Αυγέρη. Οι σχολές Αυγέρη στον Πειραιά τότε ήταν ό,τι είναι στην Αθήνα η Σχολή Μωραΐτη και το Κολέγιο. Πήγαμε στις πρώτες παραστάσεις στο Δημοτικό Θέατρο, συμμετείχαμε σε κάποιες ως κομπάρσοι και βοηθητικοί, κι έτσι έγραψα το πρώτο μου ποίημα «Κωφά ή βωβά». Μαζί με την αρχαία τραγωδία που είδα στο θέατρο της Μεγαλοπόλεως, 8 χρόνων, μια σπουδαία κατάσταση των παιδικών μου χρόνων, μέχρι 15 χρονών είχα διαμορφωθεί.
Περιγράφω στο βιβλίο ότι στην 5η Δημοτικού με σήκωσε ο δάσκαλος να διαβάσω μια έκθεσή μου που ήταν μια φανταστική εκδρομή στο Βουκουρέστι. Αργότερα έκανα σειρά εκπομπών φανταστικών συνεντεύξεων από συγκεκριμένα πρόσωπα, στο Β’ Πρόγραμμα στο ραδιόφωνο. Αργότερα στο Γ’ Πρόγραμμα, στο «Ξενοδοχείο Βαλκάνια», παρουσίαζα ως ρεσεψιόν του, σαν να ήμουν στην υποδοχή του, πρόσωπα που είχαν πεθάνει, όπως ο Μπαχ, ο Πόε, η Μπέτι Ντέιβις, η Γκρέτα Γκάρμπο, ή πρόσωπα που ζούσαν και ερχόντουσαν να μείνουν μια ή δύο βραδιές και τους έπαιρνα συνέντευξη ως ρεσεψιονίστας, πριν τους δώσω δωμάτιο στο ξενοδοχείο. Αυτό έκανα και στο 27ο βιβλίο μου. Όλο από την αρχή.
— Η ποίηση όμως πώς προέκυψε;
Μα σε όλα όσα έκανα υπάρχει η ποίηση.
— Τα ποιήματά σας, όπως και η πρώτη περίοδος της Οδού Πανός, βρίθουν από υπαινικτικές αναφορές στον αρχαίο ομοερωτισμό. Στην αυτοβιογραφία σας δεν φωτίζεται αυτή η πλευρά.
Με προστάτευσε, όπως σας είπα, ο νόμος των προσωπικών δεδομένων. Γιατί σαφώς δεν τα έκανα μόνος μου όσα έκανα. Ένας διάσημος Αθηναίος, ο αριστερός Μπαχαριάν, μου είπε για τα πρώτα τεύχη της Οδού Πανός ότι είναι το πιο αναρχικό περιοδικό. Κάτι είδε μέσα που δεν ήταν μόνο ο έρωτας.
— Η ελευθερία στον έρωτα εμπεριέχει την αναρχική σκέψη και την επανάσταση.
Μα δεν λανσάρω κάτι νέο. Σε αυτήν τη χώρα τα μουσεία και τα αγγεία είναι γεμάτα. Εγώ έρχομαι δεύτερος, τρίτος.
— Λέτε ότι οι μεγάλοι σας δάσκαλοι ήταν ο Κατσαρός και ο Ασλάνογλου.
Ο Κατσαρός μου πέρασε ένα δαχτυλίδι, ηρέμησα την ψυχή του κι εγώ το δέχτηκα, ενώ η ποίησή μου διαφέρει από του Κατσαρού. Μήπως ενώθηκε πνευματικά μαζί μου; Όταν είπα στον Μανόλη Αναγνωστάκη στο βιβλιοπωλείο του στη Θεσσαλονίκη ότι είμαι φίλος του Κατσαρού, μου είπε «το βλέπω». Είχαν βριστεί, ο Αναγνωστάκης τον κατηγόρησε για διάφορα. Και ο Κατσαρός «για τους ποιητές που γράφουν για τις εποχές δίπλα στη θερμάστρα». Αυτό μου το διηγήθηκε ο Μίκης Θεοδωράκης χωρίς να του το ζητήσω. Το γράφω στο βιβλίο μου.
— Από τον Ασλάνογλου τι πήρατε;
Οι λογοτέχνες ανήκουν σε δύο κατηγορίες: σε αυτούς που έχουν διαλυμένο νευρικό σύστημα και σε εκείνους που είναι δυνατοί. Ο Ασλάνογλου ανήκε στους πρώτους, χρειαζόταν μπάτλερ σε 24ωρη βάση. Το αντίθετο είναι ο Χριστιανόπουλος. Κι αυτό αντανακλάται και στην τέχνη του. Ο Ασλάνογλου έπαιξε διαφορετικό ρόλο από εκείνον του Κατσαρού. Ένας άντρας της Θεσσαλονίκης που είχε μια μεγάλη περιουσία, αλλά την έχασε και βιοποριζόταν με μαθήματα γαλλικών, μεροδούλι μεροφάι.
— Για εσάς τι ήταν;
Ήταν φίλος μου, με αναζητούσε, μου έδειχνε τη θέα από το παράθυρο του καμπινέ και έλεγε: «Από εδώ βλέπεις τη Νέα Ορλεάνη». Μεγάλο μάθημα αυτό.
— Το 1978 ο Αλέξης Τραϊανός απόλαυσε πια σε βιβλίο τα ποιήματα του Ασλάνογλου στις εκδόσεις Εγνατία, και μετά τα δικά σας.
Ναι, με τίτλο «Τα μαύρα τακούνια». Πήγαμε σε ένα μπαρ στον Βαρδάρη και με πλησιάσανε γυναίκες και τους είπε να φύγουν. Με ρώτησε μετά αν οι γυναίκες στη συλλογή μου είναι γυναίκες ή τραβεστί και είπα – γυναίκες.
— Ξεκινήσατε έκτοτε έναν διάλογο με αυτή την πλευρά της Θεσσαλονίκης;
Με τραβούσε αυτή η γειτονιά εμένα, προτού δω Φασμπίντερ. Είχα δει, φυσικά, την «Ευδοκία». Είχα το ντοκτορά μου από την «Ευδοκία», που μιλούσα σαν τρελός γι’ αυτήν. Πήγα να δώσω στον Δαμιανό 50.000 δραχμές από κάρτες της «Ευδοκίας» που είχα διαθέσει και μου είπε: «Σε παρακαλώ, κράτα τα». Το ίδιο έγινε και με τον Τάκη Κανελλόπουλο, που πήγα να του δώσω χρήματα από το βιβλίο του και μου είπε «δώσ’ τα σε κανέναν φτωχό», ενώ ήταν πάμφτωχος.
— Αναφέρεστε και στον Δημήτρη Καπετανάκη.
Με έχει επηρεάσει βαθύτατα. Ήταν ο πρώτος που έγραψε κριτική για τον Τσαρούχη, και πέθανε νέος από φυματίωση. Έγραψε στα αγγλικά και στο Λονδίνο θεωρείται μεγάλος Άγγλος ποιητής.
— Κάθε νέα γνωριμία ήταν μια πόρτα που οδηγούσε κάπου.
Εγώ είχα ένα ελάττωμα, να συναντώ ανθρώπους που ήθελα να συναντήσω. Ήθελα να συναντήσω την Μπέλλου∙ τη συνάντησα, το 1973. Αν συνέχιζα μαζί της, θα είχε πει τη ζωή της σ’ εμένα. Αλλά δεν ξαναπήγα. Η Μπέλλου με οδήγησε στη Μέριλιν Μονρόε, να τη δω στο σινεμά, που δεν την είχα δει. Εγώ επειδή μεγάλωσα με εφημερίδες είχα δει σε φωτογραφία να μεταφέρουν τη Μονρόε νεκρή με φορείο… Όταν οι συμμαθητές μου μάθαιναν πόσους κατοίκους έχει το Ρίο ντε Τζανέιρο, εγώ ήθελα να μάθω πόσες εφημερίδες κυκλοφορούσαν και την κυκλοφορία τους. Από 8 χρονών. Αν και πια έχουν μειωθεί, εξακολουθώ να παίρνω τέσσερις την ημέρα.
— Ίσως γι’ αυτό η αισθητική της Οδού Πανός ήταν ασπρόμαυρη και με φωτογραφίες τυπωμένες σαν εφημερίδας, όπως και η θεματική της.
Καταρχάς, δεν υπήρχαν λεφτά, και ήταν φτηνό το μαυρόασπρο. Όσον αφορά τη θεματική, πρέπει να ξέρετε ότι η ανακάλυψη ενός νέου φαρμάκου ή μια ανακοίνωση για τον Πλάτωνα στην Ακαδημία Αθηνών γίνεται ταυτόχρονα με μια γυναίκα που γεννάει σε ένα ΚΤΕΛ και πνίγει το μωρό ή πεθαίνει, κι εμένα με ενδιαφέρει περισσότερο αυτό.
— Δεν σας ενδιέφερε το γιατί γεννάει κρυφά σε μια τουαλέτα των ΚΤΕΛ; Εννοώ, πώς αντικρίζετε τις παθογένειες της κοινωνίας;
Μα δεν φταίει πάντοτε η κοινωνία, φταίει και η οικογένεια. Γιατί να μην αγαπάει μια μαμά την κόρη της επειδή κάποιος την κατέστησε έγκυο;
— Γιατί υπάρχουν κοινωνικές προκαταλήψεις.
Άρα διαιωνίζει η μαμά αυτό που έχει μάθει από τη μαμά και τη γιαγιά της. Γιατί να μη γίνει πιο ωραία μαμά και να αγαπήσει το παιδί της; Κακό είναι; Θα της μάθω εγώ τι να κάνει; Και ποιος θα τη σώσει;
— Αν καταργηθούν κάποιες οπισθοδρομικές αξίες, θα σωθεί.
Εγώ δεν το πιστεύω αυτό, επειδή αργεί η επανάσταση του κόσμου και ο κόσμος ζει σε πρόβλημα. Αυτό δεν συμβαίνει μόνο εδώ όμως, γιατί οι Έλληνες πιστεύουν ότι μόνο αυτοί είναι φτωχοί. Και η Ισπανία πέρασε φτώχεια, και η Ιταλία. Στην ταινία «Μάμα Ρόμα» του Παζολίνι περνάει ένα γουρούνι την ώρα που γιορτάζουν έναν γάμο. Ο Άγιος Πέτρος φαίνεται στο βάθος. Η Κοκκινιά ήταν κοντά στη γειτονιά όπου μεγάλωσα και στην προέκταση έβλεπες τον Παρθενώνα και τον Λυκαβηττό. Να μουρλαθώ και να βλέπω τον Λυκαβηττό και τον Παρθενώνα και να μη βλέπω την Κοκκινιά με τις καλύβες για σπίτια και τα αλλαντικά που έφτιαχναν οι Αρμένηδες;
— Από το βιβλίο σας παρελαύνει μια σειρά μύθων της ελληνικής ζωής, τους οποίους γνωρίσατε στην ωριμότητά τους. Όταν ο Τσαρούχης ήρθε στο διαμέρισμά σας στην Πλάκα, στην Οδός Πανός 17, και κοιμήθηκε στρωματσάδα, πρέπει να ήταν κοντά 70 χρονών τότε.
Σε κουρελού. Δούλεψα για εκείνον ως γραμματέας και έκανα και δουλειές του σπιτιού. Όταν έφευγε, έπαιρνα ηρεμιστικά, με ξεθέωνε. Μου χάρισε μια γραφομηχανή και μου είπε «αυτή είναι η προίκα σου». Ακόμα την έχω, αλλά δεν τη χρησιμοποιώ. Χειρόγραφα γράφω, όπως όλα τα βιβλία μου, και αυτό με την αυτοβιογραφία μου.
— Αποκάλεσε την παρέα σας και το σπίτι σας «το μεγαλύτερο σαλόνι της Μέσης Ανατολής».
Ήταν τρομερά παιδιά, μερικούς τους γνωρίσατε: τον Γιώργο Ορφανό, τον Τουρκοβασίλη, τον Εύμολπο Συναδηνό, τον Χάρη Μεγαλυνό. Παιδιά-θαύματα, όπως τα θαύματα που συνάντησε ο Μπάουι στο Λονδίνο και στη Νέα Υόρκη. Δεν έχω κόμπλεξ να εκτιμήσω το ταλέντο ενός ανθρώπου σε οποιαδήποτε τέχνη, από σκηνοθέτης έως φούρναρης.
— Ο Τσαρούχης σας αποκάλυψε ότι ήταν ερωτευμένος μαζί σας.
Έτσι μου είπε όταν πήγα στη Ρώμη το 1975. Του είπα να αισθάνεσαι άνετα, γιατί οι ερωτευμένοι υποφέρουν ‒ και είναι αλήθεια. Η ερωτική συνάντηση προϋποθέτει δύο συμβαλλόμενα μέρη.
— Και ο Χατζιδάκις σας αποκαλύφθηκε.
Μου είπε ιδιωτικά «είμαι ομοφυλόφιλος», κοινώς «κάντε με ό,τι θέλετε». Αλλά εγώ διέφυγα. Ένα βράδυ μετά τις παραστάσεις του Πολύτροπου περπατήσαμε στα στενά της Πλάκας και του είπα «γίνατε και ανθολόγος ποιήσεως», αναφερόμενος στον «Μεγάλο ερωτικό», κάτι που εν τέλει του άρεσε γιατί του άρεσα εγώ που του μετέφερα τον Πειραιά. Ανανεωνόταν. Με τους μεγάλους καλλιτέχνες που έκανα παρέα ήμουν αυθεντικός. Δεν ζητούσα τίποτε από αυτούς.
— Πώς εξελίχθηκε αυτή η φιλία;
Ραγδαία, με πολλή αγάπη και θαυμασμό. Με πήρε στο Γ’ Πρόγραμμα. Τον πίκρανα όταν πήγα στα Ανώγεια σε ένα συνέδριο που έκανε με όλη την πνευματική Αθήνα παρούσα και είπα ότι «το συνέδριο μυρίζει πτωμαΐνη».
— Τι εννοούσατε με αυτό;
Ότι δεν κατάλαβα τίποτα. Δεν του άρεσε αυτό, το καταλαβαίνω. Είπα στη Μαρία Παπαδοπούλου των «Νέων», που πουλούσαν 250.000 φύλλα την ημέρα: «Αν αυτά που άκουσα είναι σπουδαία και δεν κατάλαβα τίποτα εγώ, είμαι βλαξ. Αλλά μπορεί να μην κατάλαβα τίποτα γιατί έχουν πρόβλημα οι άνθρωποι». Ήταν ένας νεανικός παροξυσμός που δεν θα συνέβαινε τώρα, αλλά τότε ήμουν νέος, ωραίος και τρελός και μπορούσα να λέω ό,τι θέλω. Αν ήταν ένας οποιοσδήποτε άλλος υπάλληλος, θα τον απέλυε. Μου αφαίρεσε τον τίτλο της εκπομπής «Οδός Πανός 17» και με αυστηρότητα ένα βράδυ στην πλατεία όπου σύχναζε στο Παγκράτι μού ζήτησε τους τίτλους των εκπομπών που ετοίμαζα.
Είναι προς τιμή του που με κράτησε με μόνο αυτόν τον περιορισμό, που θεωρώ σικ, γιατί από αυτό ζούσα. Σε μια άλλη περίπτωση θύμωσε μαζί μου γιατί ανακοίνωσα στον Λιάνη ένα διπλό CD που ετοιμάζαμε, ενώ έπρεπε να το πει πρώτος εκείνος. Έβαλα τα κλάματα σε μια ταβέρνα που ήμασταν. Μάθαινα κι εγώ. Τελικά κυκλοφόρησαν από τον Σείριο το 1999, σε ερμηνεία του ίδιου του συνθέτη, μόνο 4 κομμάτια με τίτλο «Μ.Χ. 2000 μ.Χ.» σε οκτώ χιλιάδες αντίτυπα, και «εξαφανίστηκαν».
Γιώργος Χρονάς, Το όνομα μου είναι Γιώργος Χρονάς: Αυτοβιογραφία, Εκδόσεις Οδός Πανός
— Εξαφανίστηκαν και τα Τραμάκια της «Θαλάσσιας εκδρομής», μια παλιότερη έκδοσή σας της Θεσσαλονίκης, για το «Βιβλίο 1», και «Οι λάμπες» σας.
Ναι, σε ροζ εξώφυλλο με ζωγραφιά του Τσαρούχη, ο οποίος πλήρωσε πέντε αγόρια και τα πήγε στη θάλασσα και τα ζωγράφισε γυμνά. Μετά την αρχαιότητα, ο κορυφαίος που κάνει κάτι τέτοιο με γυμνά αγόρια είναι ο Τσαρούχης. Μετά ερχόμαστε εμείς. Με δειλία ο Ασλάνογλου, ο Χριστιανόπουλος άγρια, εγώ επίσης με τον τρόπο μου. Είτε το θέλετε είτε όχι, είμαι ο τελευταίος μετά τον Καβάφη ποιητής που γράφει καβαφικά, χωρίς να μοιάζω καθόλου με τον Καβάφη. Τολμηροί νέοι μπαίνουν κι αυτοί στον αρχαίο χορό.
— Ένας άλλος Σαλονικιός με τον οποίο συνδεθήκατε ήταν ο Δημήτρης Μαρωνίτης.
Του έκανε εντύπωση το αίνιγμά μου ίσως. Του έγινα απωθημένο; Έχω ένα ελάττωμα, είμαι κυνηγός, οπότε δεν με ενδιαφέρουν αυτοί που με κυνηγούν, εκτός αν τους έχω κυνηγήσει πρώτος εγώ.
— Μια άλλη παράδοξη φιλία σας ήταν εκείνη με τον Άκη Πάνου.
Όντως, γιατί ήταν μοναδικός άνθρωπος. Ρωτούσε τον κουμπάρο του Μανίκα για μένα και αν ζούσε, κι αυτός θα μου είχε υπαγορεύσει τη ζωή του. Ήδη μου είχε πει πολλά που δεν λέγονται, ούτε γράφονται.
— Ωστόσο, προλάβατε και καταγράψατε όσα σας αφηγήθηκε η Καίτη Γκρέυ.
Μεγάλη συγγραφέας, την έχω ονομάσει θηλυκό Μαρσέλ Προυστ. Μια σκηνή που στο βιβλίο είναι δύο σελίδες, τον γάμο της στην Αμερική με έναν Ελληνοαμερικάνο, μου την αφηγήθηκε στο ξενοδοχείο της στη Θεσσαλονίκη μέσα σε δύο ώρες.
— Ωστόσο, για το κοινό μεγάλη αφηγήτρια αποδείχθηκε η Πανωραία, η Γυναίκα της Πάτρας.
Ο Χατζιδάκις είπε στον βιβλιοπώλη του στη Θεσσαλονίκη ότι είναι το καλύτερο βιβλίο της ζωής του. Ευτυχήσαμε να έχουμε την πρώτη θεατρική διασκευή από τη Λένα Κιτσοπούλου.
— Πώς σας εμπιστεύτηκε τη ζωή της;
Με το που με είδε. Εγώ έχω το εξής: οι άνθρωποι που συναντώ μιλούν μοναδικά σ’ εμένα χωρίς να το επιδιώκω. Το ίδιο έκαναν η Γιώτα Γιάννα, η Καίτη Ντάλη, η Μπέμπα Μπλανς – ο γαλάζιος άγγελός μας.
— Αυτό συμβαίνει με τους πιο λαϊκούς ανθρώπους ή με όλους;
Τι φαντάζονται σ’ εμένα δεν καταλαβαίνω. Και θέλουν να με ξεπεράσουν διά της διήγησης, και με ξεπερνάνε, ενώ ανήκουν στα άσματα.
— Μια μεγάλη φιλία σας ήταν με τη Μάνια Τεγοπούλου.
Με τη Μάνια γνωριζόμασταν από το 1978, που είχε τις εκδόσεις Άκμων με τον Αρανίτση. Μπαινόβγαινα σπίτι τους, ένα μαγικό σπίτι, και ήταν χαρά μου να βρίσκομαι μαζί τους. Νόμιζα ότι η αδελφή της θα γινόταν η Βλάχου της «Ελευθεροτυπίας», αλλά τελικά εκείνη ακολούθησε καλλιτεχνικό δρόμο, αλλάζοντας το επίθετό της, και η Μάνια ανέλαβε την εφημερίδα. Το λάθος της ήταν που δεν ασχολήθηκε η ίδια. Είχε ζήσει με την τεράστια οικονομική άνεση του πατέρα της και όταν ανέλαβε δεν είχε πείρα. Αλλά ήταν μια γενναία γυναίκα και ως γενναία πέθανε. Οι γενναίοι άνθρωποι πεθαίνουν. Μου έδωσε τη διεύθυνση του ένθετου της «Βιβλιοθήκης» και ενώ μου έκαναν μεγάλο πόλεμο, εκείνη με υποστήριζε.
Αργότερα ήρθε να με δει με τη Γαλλίδα σύντροφο του Γιωτόπουλου της «17 Νοέμβρη» στην παράστασή μου για τον Τζέιμς Ντιν στο Ίδρυμα Κακογιάννη το 2016. Ένα μεσημέρι βρισκόμουν στη Θεσσαλονίκη, χτύπησε το κινητό μου και ανάμεσα σε άλλα μου είπε «για φαντάσου να κυκλοφορούσαμε ακόμα και να έπρεπε να υποστηρίξουμε τον Τσίπρα». Ένας από τους λόγους που έκλεισε η «Ελευθεροτυπία», μου είπε, ήταν γιατί ο Ευάγγελος Βενιζέλος αρνήθηκε στις τράπεζες να της δώσουν δάνειο, καθώς η εφημερίδα είχε υποστηρίξει τον Γιώργο Παπανδρέου. Μου είπε κι άλλα, που γράφω στην αυτοβιογραφία μου.
— Ζήσατε την Ομόνοια παλιότερων εποχών.
Πηγή κύκνων. Ερχόντουσαν οι κύκνοι για να πεθάνουν, ή να ζήσουν. Ακόμα και τα νέα παιδιά έμπαιναν σε ένα δύσκολο έργο: να ερωτευτούν, να τους ξεγελάσουν, να τους πουν ότι με μια μακαρονάδα θα τους διορίσουν σε υπουργείο. Ήταν μια εποχή με ψέματα. Και όνειρα. Φαντασία, αναγκαστικά.
— Πώς αντιμετωπίζετε τις ανθρώπινες απώλειες;
Τους περιέχω όλους. Για μένα, δεν έχει πεθάνει κανείς. Μέχρι να πεθάνω θα τους σέβομαι για όσα μου μάθανε, με τους γονείς μου πρώτους. Τη μητέρα μου, που μου είπε «κάνε ό,τι θέλεις μόνο να μην καπνίζεις», και τον πατέρα μου, που είπε «κάνε τη ζωή σου και άσε τα αυτά». Είχα ελευθερωθεί πλέον με πατρική ευχή. Είχα προνόμιο να έχω γονείς που τους ενδιέφερε να είναι καλά το παιδί τους.
— Δεν σας έλεγξαν ποτέ;
Μία φορά ο πατέρας μου είπε για έναν φίλο που με είδε μαζί του «αυτός σ’ τα τρώει;» και δεν του απάντησα, κατά το «συ είπας». Δεν με ενδιέφεραν τα κουτσομπολιά, ούτε και τα συγγενικά. Καταρχάς δεν μου τα τρώει κανείς αν δεν θέλω να τα δώσω – και αν δεν τα έχω.
— Πόσο γρήγορα πέρασε αυτή η ζωή;
Πολύ αργά και με πολλή δουλειά. Δούλεψα για δέκα ζωές. Και δουλεύω. Όσο φτάνω.
