ENA ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΑΤΟ ΓΕΓΟΝΟΣ, που σημαίνει το άνοιγμα ενός νέου κεφαλαίου για το πλούσιο αρχείο του Νίκου Καζαντζάκη, είναι η πρόσφατη ανακοίνωση της απόκτησης των δικαιωμάτων έκδοσης του συνόλου του έργου του από τις εκδόσεις Διόπτρα.
Όπως δήλωσαν και οι υπεύθυνοι των εκδόσεων, η συμφωνία ήταν το αποτέλεσμα μιας έντονης προεργασίας και προετοιμασίας μηνών, καθώς ήταν πολλές οι λεπτομέρειες που έπρεπε να αποσαφηνιστούν σχετικά με ένα από τα πλουσιότερα αρχεία, αν όχι το πλουσιότερο, στην Ελλάδα.
Σε ανακοίνωσή τους οι εκδόσεις Διόπτρα, μάλιστα, δήλωσαν ότι πρόκειται για το πιο σημαντικό μεταβατικό σημείο από την ίδρυσή τους και ότι έχουν απόλυτη επίγνωση της μεγάλης ευθύνης που επωμίζονται. «Το όραμά μας είναι να απευθυνθούμε στις νέες γενιές αναγνωστών, ανοίγοντας την πύλη που κρύβει το τεράστιο έργο του μεγάλου Κρητικού συγγραφέα» δήλωσαν σχετικά, αφήνοντας να εννοηθεί ότι θα προχωρήσουν στον εκσυγχρονισμό του αρχείου και το άνοιγμα του έργου του Νίκου Καζαντζάκη σε ευρύ φάσμα αναγνωστικού κοινού.
Όπως όλα δείχνουν, αυτός είναι και ο στόχος της Νίκης Σταύρου, πνευματικής έως τώρα δικαιούχου και διευθύντριας των εκδόσεων Καζαντζάκη, που αποφάσισε να παραχωρήσει τα δικαιώματα του έργου του σε έναν εκδοτικό οίκο που απευθύνεται σε διαφορετικούς αναγνώστες και έχει μεγάλο φάσμα εκδοτικής παραγωγής.
Πιθανότατα ο «Ανήφορος» γράφτηκε ως ένα έργο αντιπολεμικό με πολιτικό μήνυμα, μετά τα αρνητικά σχόλια που δέχτηκε ο συγγραφέας από τους κριτικούς της εποχής για τον «Ζορμπά».
Αφού ευχαρίστησε τη Νίκη Σταύρου, ο Κωνσταντίνος Παπαδόπουλος, υπεύθυνος της Διόπτρας, δήλωσε πως «στόχος των εκδόσεων δεν είναι μόνο τα βιβλιοπωλεία αλλά και τα σχολεία, τα πανεπιστήμια, οι βιβλιοθήκες, τα μουσεία και οτιδήποτε αφορά τον κόσμο των γραμμάτων» και δεσμεύτηκε να αναλάβει «μια σειρά από μεγάλες δράσεις που θα δυναμώσουν τη φωνή του Καζαντζάκη στον εικοστό πρώτο αιώνα, σε στενή συνεργασία με τη Διεθνή Εταιρεία Φίλων Καζαντζάκη και το Μουσείο Νίκου Καζαντζάκη».
Το εγχείρημα εκτός από πολύ σημαντικό λόγω της σπουδαιότητας του ονόματος του Νίκου Καζαντζάκη, μοιάζει ιδιαίτερα φιλόδοξο, δεδομένου ότι ο συγγραφέας υπήρξε πολυγραφότατος και ασχολήθηκε πραγματικά με κάθε είδος λογοτεχνίας, από ποίηση (δραματική, επική, λυρική) έως μυθιστόρημα (στα ελληνικά και στα γαλλικά), ταξιδιωτικό και παιδικό, ενώ τεράστια υπήρξε και η αλληλογραφία του, από την οποία μπορεί κανείς να αντλήσει πολλαπλά συμπεράσματα, και αναφορικά με το έργο του.
Μεγάλο ήταν και το μεταφραστικό του έργο σχεδόν απ’ όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες (ελληνικά, γαλλικά, ιταλικά, αγγλικά, γερμανικά και ισπανικά), τα θεατρικά του και τα άγνωστα στο ευρύ κοινό κινηματογραφικά σενάρια. Το κύριο σώμα του έργου του αποτελείται κατά κύριο λόγο από την Ασκητική, που δεσπόζει στο κέντρο του τεράστιου καζαντζακικού σύμπαντος, αλλά και η Οδύσσεια, το μνημειώδες αυτό μεταφραστικό έπος.
Η συγκρότηση του αρχείου Καζαντζάκη ξεκίνησε το 1976 από τον ιδρυτή του Μουσείου Καζαντζάκη Γιώργο Ανεμογιάννη και οι συλλογές του εμπλουτίστηκαν από τη δωρεά σημαντικού μέρους του κατατετμημένου προσωπικού αρχείου του συγγραφέα από τη σύζυγό του Ελένη. Πολλοί ήταν, επίσης, οι ιδιώτες, κυρίως συγγενείς γνωστών συγγραφέων, που πρόσφεραν υλικό και επιστολές του Καζαντζάκη στο αρχείο.
«Ανήφορος»: Το μοναδικό ανέκδοτο έως τώρα έργο του Καζαντζάκη και η ιστορία του
Ιδιαίτερη έμφαση φαίνεται να δίνουν οι εκδόσεις Διόπτρα στο μοναδικό αδημοσίευτο μυθιστόρημα του μεγάλου Κρητικού συγγραφέα, που γράφτηκε αμέσως μετά τον Ζορμπά, τον Ανήφορο, δηλώνοντας σχετικά πως νιώθουν «ξεχωριστό δέος» που καλούνται να εκδώσουν για πρώτη φορά αυτό το έργο και να το προσφέρουν «σε όσους αγάπησαν τον μεγάλο λογοτέχνη αλλά και στις νέες γενιές και στην ελληνική πολιτιστική κληρονομιά».
Το χειρόγραφο του Καζαντζάκη φυλασσόταν στο Μουσείο Καζαντζάκη, στην ιδιαίτερη πατρίδα, τους Βαρβάρους (σημερινή Μυρτιά), με αριθμό καταγραφής ΑΥΤ.086. Οι φιλόλογοι γνωρίζουν το δέος που προκαλεί στον επιστήμονα η ανακάλυψη ενός «χαμένου» ή «ανύπαρκτου» χειρογράφου, καθώς καλούνται, ακριβώς σαν τους αρχαιολόγους, να το φέρουν στο φως, να το αποκωδικοποιήσουν και να το τεκμηριώσουν, ώστε να του δώσουν τη δέουσα θέση.
Η μεταγραφή ενός χειρογράφου συνιστά ένα πολύ σημαντικό στάδιο στην ερευνητική προσέγγιση, καθώς είναι μια εργασία που γίνεται άπαξ και είναι άμεσα συνδεδεμένη με το όνομα του ανθρώπου που την καθιστά εφικτή. Από κει και πέρα, το μεταγραμμένο κείμενο ανοίγει τα ενδεχόμενα στην περαιτέρω διερεύνηση σχετικά με τη θέση που κατέχει στο corpus του εκάστοτε συγγραφέα και παραδίδεται στην επιστημονική κοινότητα.
Επομένως, ανακαλύπτοντας ότι πίσω από τον ανέκδοτο έως τώρα Ανήφορο κρύβεται το όνομα του Νίκου Μαθιουδάκη, που δεν μετέγραψε απλώς το χειρόγραφο αλλά έχει ασχοληθεί και επιστημονικά και με το θέμα, ενώ ταυτόχρονα υπήρξε επιστημονικός σύμβουλος του αρχείου του Νίκου Καζαντζάκη, του ζητήσαμε να τοποθετήσει τον Ανήφορο στο συνολικότερο έργο του Καζαντζάκη.
«Ο Ανήφορος ήταν ένα “άγνωστο” έργο ή, καλύτερα, ένα “χαμένο” μυθιστόρημα που δυστυχώς παραμένει ανέκδοτο μέχρι σήμερα» μας εξήγησε, αποκαλύπτοντας τη συναρπαστική ιστορία του.
«Όταν το 2018, σε συνεργασία με την Παρασκευή Βασιλειάδη, ανακαλύψαμε, μεταγράψαμε για πρώτη φορά, τεκμηριώσαμε και μελετήσαμε τον Ανήφορο, γεννήθηκαν αυθόρμητα κάποια ερωτήματα σχετικά με το έργο αλλά και τη μη έκδοσή του, μια και ο Καζαντζάκης το έγραψε το 1946, οπότε είχε χρόνο, αν ήθελε, να το εκδώσει.
Μια πρώτη σκέψη που προέκυψε κατά την ενδελεχή μελέτη που κάναμε στο ανέκδοτο έργο είναι πως πιθανότατα ο Ανήφορος γράφτηκε ως ένα έργο αντιπολεμικό με πολιτικό μήνυμα, μετά τα αρνητικά σχόλια που δέχτηκε ο συγγραφέας από τους κριτικούς της εποχής για τον Ζορμπά, καθώς δεν έκανε καμία αναφορά στα ζοφερά χρόνια της Κατοχής, τον πόνο και τις κακουχίες του ελληνικού λαού από το ναζιστικό καθεστώς.
Μια δεύτερη σκέψη είναι γιατί παράμεινε ανέκδοτο το μυθιστόρημα και η απάντηση είναι μία και σαφής, και προκύπτει από την εξέταση της αλληλογραφίας του συγγραφέα με την Έλλη Λαμπρίδη: ο Καζαντζάκης έγραψε τον Ανήφορο προκειμένου να μεταφραστεί αμέσως στα αγγλικά, έργο που ανέλαβε η επιστήθια φίλη του. Γι’ αυτό στο τέλος του μυθιστορήματος εγκιβωτίζει ολόκληρη την Ασκητική, με σκοπό να διαδώσει και την ιδεοφιλοσοφία του».
Στο σημείο αυτό ο Νίκος Μαθιουδάκης σημειώνει πως, εν τέλει, η πρώτη έκδοση της Ασκητικής στα αγγλικά γίνεται το 1960, μετά τον θάνατο του συγγραφέα, από τον Kimon Friar. Επομένως, κατά τη γνώμη του και σύμφωνα με την επιστημονική δουλειά που έχει κάνει στο χειρόγραφο, ο Κρητικός λογοτέχνης θέλει να κάνει την «έξοδό» του στους αγγλόφωνους αναγνώστες, επιχειρώντας με τον Ανήφορο να δηλώσει έντονα τις αντιπολεμικές του θέσεις αλλά και τις φιλοσοφικές του απόψεις, απευθυνόμενος μάλιστα σε διεθνές και όχι σε ελληνικό κοινό.
«Ο Ανήφορος μεταφράζεται στα αγγλικά, αλλά δεν καταφέρνει να εκδοθεί», εξηγεί χαρακτηριστικά. «Οπότε ο Καζαντζάκης εγκαταλείπει το έργο σε ένα συρτάρι, ενώ μετά από κάποια χρόνια χρησιμοποιεί αποσπάσματά του, τα οποία συμπεριλαμβάνει αυτούσια ή τα μεταπλάθει σε άλλα έργα του, όπως ο Καπετάν Μιχάλης, το Ταξιδεύοντας: Αγγλία και η Αναφορά στον Γκρέκο. Επομένως, το χειρόγραφο του Ανήφορου χάθηκε, όπως θα λέγαμε, μέσα στο υπόλοιπο αρχειακό υλικό, μια και δεν αναγράφεται πουθενά, σε καμιά σε σελίδα του ολόγραφου, ρητά ο τίτλος του», μας εξηγεί ο Νίκος Μαθουδιάκης.
Ωστόσο ο κύκλος των ανέκδοτων ή, για να είμαστε πιο ακριβείς, άγνωστων έργων του Νίκου Καζαντζάκη δεν τελειώνει με τον Ανήφορο, αφού ελάχιστοι γνωρίζουν τα πρώτα του έργα, όπως το ερωτικό δράμα Ξημερώνει.
«Όντως, το Ξημερώνει δεν ήταν γνωστό στο ευρύ κοινό, καθώς βγήκε σε μορφή βιβλίου μόλις το 2013», αποσαφηνίζει ο Νίκος Μαθιουδάκης, ο οποίος μετέγραψε, μελέτησε και προχώρησε στην έκδοση του βιβλίου σε συνεργασία με τον φιλόλογο Θανάση Καρασίμο.
Το χειρόγραφο του συγκεκριμένου έργου φυλάσσεται στο Αρχείο της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος, όπως και τα χειρόγραφα δύο άλλων καζαντζακικών θεατρικών έργων, του Έως πότε; και του Φασγά. Και τα τρία έργα (μαζί με τον Πρωτομάστορα) ανήκουν στην πρώιμη λογοτεχνική περίοδο του Καζαντζάκη.
«Το Έως πότε; και ο Φασγάς τεκμηριωθήκαν και μελετήθηκαν από δύο φοιτήτριές μου στο πλαίσιο του μεταπτυχιακού προγράμματος του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου, και είχα τη χαρά να επιβλέψω στενά τη δουλειά τους. Ευχής έργο είναι να εκδοθούν σε μορφή βιβλίου για να μπορέσει το αναγνωστικό κοινό να τα διαβάσει και να τα απολαύσει. Έτσι, θα ολοκληρωθεί ένας κύκλος έκδοσης των ανέκδοτων πρωτότυπων έργων του Καζαντζάκη», μας εξηγεί χαρακτηριστικά.
Διερωτώμενοι σχετικά με τον αν υπάρχει κι άλλο ανέκδοτο υλικό, δεν μπορούμε να μην αναφερθούμε στο άγνωστο έως τώρα Φτερωτό Άλογο, ένα πανέμορφο παραμύθι του συγγραφέα, εμπνευσμένο από τις Χίλιες και μία νύχτες που είχαμε την τύχη να δούμε στο θέατρο, αλλά όχι σε μορφή βιβλίου.
«Η απάντησή μου είναι κατηγορηματικά “ναι”. Υπάρχει κι άλλο άγνωστο ή ανέκδοτο υλικό, το οποίο όμως έχει κυρίως ερευνητικό ενδιαφέρον και αφορά περισσότερο τους επιστήμονες και λιγότερο τους αναγνώστες. Υπάρχουν χιλιάδες επιστολές που είναι σημαντικό να εκδοθούν, καθώς με τη βοήθειά τους μπορούμε να σκιαγραφήσουμε ένα ιδιότυπο πορτρέτο του Καζαντζάκη ως ανθρώπου και ως συγγραφέα. Υπάρχουν αρκετά σημειωματάρια στα οποία ο συγγραφέας έγραφε σκέψεις, σημείωνε λέξεις, σχεδίαζε έργα.
Υπάρχουν, βεβαίως, και πολλά σπαράγματα αρχειακού υλικού που μπορεί να φανούν χρήσιμα στους μελλοντικούς ερευνητές, μπορεί και όχι. Φυσικά, δεν μπορούμε να γνωρίζουμε αν θα εμφανιστεί και κάποιο άλλο χειρόγραφο τεκμήριο στο μέλλον. Σε κάθε περίπτωση, απαιτεί μεγάλη προσοχή η τεκμηρίωση οποιουδήποτε ευρήματος αλλά και η γνήσια απόδοσή του στον Καζαντζάκη.
Αναφορικά με το Φτερωτό άλογο, το υπέροχο παραμύθι, όπως λέτε, επιτρέψτε μου να μιλήσω πιο προσωπικά, καθώς ήταν το πρώτο χειρόγραφο του Καζαντζάκη που μετέγραψα και τεκμηρίωσα. Με τη λαχτάρα του νέου ερευνητή το μελέτησα και το παρουσίασα, προσκεκλημένος του Μουσείου Καζαντζάκη το 2011, και με την ίδια θέρμη διαπραγματεύτηκα, εκπροσωπώντας τις εκδόσεις Καζαντζάκη, τη συνεργασία με το Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, όπου ανέβηκε σε παιδική παράσταση το 2018, σε σκηνοθεσία του Βασίλη Μαυρογεωργίου.
Πρέπει να σημειωθεί, προς αποφυγή παρεξηγήσεων, πως το Φτερωτό άλογο είναι μια πρωτότυπη διασκευή του Νίκου Καζαντζάκη που μεταπλάθει δημιουργικά ένα παραμύθι από τις Χίλιες και μία νύχτες, εγκιβωτίζοντας όμως σε αυτό πολλά καζαντζακικά στοιχεία και μοτίβα. Δεν σας κρύβω πως ενδόμυχη επιθυμία μου ήταν και είναι να εκδώσω το παραμύθι αυτό, μια και η κυκλοφορία του σε μορφή βιβλίου είναι μια δουλειά που διακόπηκε κατά τη διάρκεια της εικονογράφησής του».
Ο κόσμος του Νίκου Καζαντζάκη αποκαλύπτει, τέλος, ένα τεράστιο γλωσσολογικό πλούτο για τον οποίο έχει μιλήσει εκτενώς ο Νίκος Μαθουδιάκης στη διδακτορική του διατριβή που έχει κυκλοφορήσει με τον τίτλο Η Οδύσ[σ]εια των λέξεων από την Κάππα Εκδοτική:
«Στην Οδύσ[σ]εια των λέξεων ουσιαστικά παρουσιάζω το ταξίδι των λέξεων μέσα σε ένα λογοτεχνικό δημιούργημα, από την έμπνευση και τη γραφή τους από τον συγγραφέα μέχρι την ανάγνωση και την κατανόησή τους από τον αναγνώστη, επικεντρώνοντας φυσικά την έρευνά μου στην Οδύσεια του Νίκου Καζαντζάκη, η οποία πρέπει να σημειώσω πως αποτελεί θεματικά τη συνέχεια της Οδύσσειας του Ομήρου.
Στην καζαντζακική Οδύσεια ο Κρητικός λογοτέχνης αφενός αναπλάθει την ιδεοφιλοσοφία που παρουσίασε στην Ασκητική, αφετέρου προβάλλει το γλωσσικό του “πιστεύω”, τον πολυεπίπεδο γλωσσολογικό του κόσμο. Με γνώμονα τις χιλιάδες νεολογικές αθησαύριστες λέξεις του, προβάλλει τις απόψεις του για τον σύγχρονο άνθρωπο, εμπνεόμενος από το πρότυπο του μυθικού Οδυσσέα. Κατά τη γνώμη μου, ο ομηρικός Οδυσσέας, από πολυμήχανος και πολιταξιδεμένος νοσταλγός της πατρίδας, μεταμορφώνεται στον καζαντζακικό ήρωα, σε κλωθονούση και κοσμοπαρωρίτη επαναστάτη ιδεών και ιδανικών.
Κλωθονούσης ως αυτός που δημιουργεί πολύπλοκα σχέδια με τον νου του, σκεπτόμενος πανέξυπνα και ευφάνταστα, που έχει την ικανότητα να μηχανεύεται με ευφυή τρόπο. Κοσμοπαρωρίτης ως αυτός που έμεινε ως αργά τον κόσμο τριγυρνώντας, που ταξιδεύει αδιάκοπα. Κάπως έτσι ο Καζαντζάκης μας προτρέπει/προκαλεί να σκεφτούμε το έργο του και να ταξιδέψουμε στα χειρόγραφα κατάλοιπά του, αναζητώντας πιθανότατα τον ίδιο τον συγγραφέα μέσα σε αυτά».
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.
