Μπορεί στις μέρες μας η αναπαραγωγή της τέχνης και η ευρεία διάδοσή της να είναι κάτι αυτονόητο, πριν από έναν αιώνα όμως δεν ήταν. Για την πλειονότητα η υψηλή τέχνη αφορούσε αποκλειστικά τους συλλέκτες και τους επισκέπτες των εκθέσεων. Η κυκλοφορία αντιτύπων μέσω των εκδόσεων τέχνης και των λιθογραφιών έκανε γνωστούς τους μεγάλους καλλιτέχνες και τα έργα τους προσιτά σε μεγαλύτερο τμήμα του φιλότεχνου κοινού.
Η έκθεση «Μνήμες λουσμένες στο όνειρο» που πραγματοποιείται στο Ίδρυμα Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή στο Παγκράτι, με τίτλο δανεισμένο από ποίημα του νομπελίστα από τη Γουατεμάλα Miguel Ángel Asturias, αποκαλύπτει ένα υπέροχο και πολύχρωμο μικροσύμπαν αστείρευτης δημιουργικότητας οκτώ θρυλικών καλλιτεχνών και πολυφωνίας, καθώς παρουσιάζει τη σχέση τους με την (ανα)παραγωγή της δουλειάς τους με πολλαπλές τεχνικές: λιθογραφίες, γκραβούρες, ανάγλυφα, οξυγραφίες, χαρακτικά, κεραμικά, εκδόσεις.
Και είναι μεγάλη τύχη να μπορείς να έρθεις σε επαφή με όλον αυτόν τον συχνά αναγνωρίσιμο, χάρη στα μέσα της σύγχρονης εποχής, θαυμαστό «κόσμο» των έργων των Maillol, Τoulouse-Lautrec, Μatisse, Legér, Picasso, Braque, Μiro και Balthus, σπουδαίων καλλιτεχνών που πειραματίστηκαν με τα νέα μέσα και τις νέες τεχνικές της εποχής τους γιατί κατάλαβαν πρώτοι τις δυνατότητές τους. Κατάλαβαν ότι τους δινόταν η ευκαιρία να ξεφύγουν από τη μοναξιά του ατελιέ τους και των περιορισμών του καβαλέτου τους, προσεγγίζοντας διαφορετικές μεθοδολογίες δημιουργίας, να συνεργαστούν με εξαιρετικούς τεχνίτες, κορυφαίους στο είδος τους, να εντάξουν στα δικά τους έργα γραπτά κείμενα και ποίηση. Πάνω απ’ όλα, είχαν τη δυνατότητα να κάνουν, όπως είπαμε, γνωστή την τέχνη τους σε όλους.
Η έκθεση «Μνήμες λουσμένες στο όνειρο» του Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή στο Παγκράτι αποκαλύπτει ένα υπέροχο και πολύχρωμο μικροσύμπαν αστείρευτης δημιουργικότητας οκτώ θρυλικών καλλιτεχνών και μεγάλης πολυφωνίας, καθώς παρουσιάζει τη σχέση τους με την (ανα)παραγωγή της δουλειάς τους με πολλές τεχνικές: λιθογραφίες, γκραβούρες, ανάγλυφα, οξυγραφίες, χαρακτικά, κεραμικά, εκδόσεις.
Η έκθεση αποτελείται από 90 έργα, λιθογραφίες, γκραβούρες, κεραμικά κ.ά. Σχεδόν όλα συνοδεύονται από μια ενδιαφέρουσα ιστορία καθώς κανείς από τους προαναφερθέντες δημιουργούς δεν αφέθηκε τόσο εύκολα στα μέσα που του προσφέρθηκαν, οι συνεργασίες τους ήταν συχνά δύσκολες, οι απαιτήσεις τους πολλές φορές έφταναν στα όριά τους τους έμπειρους κατά τ’ άλλα τυπογράφους, χαράκτες και κεραμίστες, οδηγώντας τους σε απόγνωση, ωστόσο τα αποτελέσματα μέχρι και σήμερα είναι θαυμάσια και αποκαλυπτικά της ιδιοφυΐα τους, κι αυτό το αποδεικνύει η Συλλογή Γουλανδρή περίτρανα.
Αρχικά με μια σειρά λιθογραφιών του Aristide Maillol (1861-1944), που μεταπήδησε στη γλυπτική μετά τα 40, καθώς πίστευε ακράδαντα ότι ο καλλιτέχνης οφείλει να είναι πολυσχιδής. Ο ίδιος το είχε αποδείξει επιδιδόμενος, εκτός από το σχέδιο, τη χαρακτική, την κεραμική και την ξυλογλυπτική και στο κέντημα. Το λεύκωμα που εξέδωσε τέσσερα χρόνια μετά τον θάνατό του, το 1948, ο εκδοτικός οίκος Flammarion με λιθογραφίες αποκαλύπτει αυτή την εντυπωσιακή πλευρά του διάσημου γλύπτη. Η σχεδόν αρχιτεκτονική προσέγγιση του γυναικείου σώματος, οι ογκώδεις, στέρεες και γλυπτικές θηλυκές σιλουέτες, πηγή έμπνευσης μεταγενέστερων γλυπτών, μαρτυρούν έναν αισθησιασμό πρωτόγνωρο για την εποχή του. Συμπληρωματικά, το υπέροχο «Φθινοπωρινό τοπίο» προδίδει τη σχέση του με το κίνημα των Nabi.
Ο πάντα αγαπητός Henri de Toulouse-Lautrec (1864-1901) ήταν δημοφιλής χάρη στις αφίσες του όσο ζούσε, αν και σκανδάλιζε η σύνδεσή του με τον κόσμο της νύχτας, των καμπαρέ και των οίκων ανοχής. Οι λιθογραφίες του πρόσφεραν ελευθερία έκφρασης που λίγοι ομότεχνοί του είχαν πετύχει. Εκείνος είχε την ευφυΐα να ακούσει τις προτροπές των ιδιοκτητών του οίκου Goupil & Cie και να δημιουργήσει γι’ αυτούς γραφιστικά αριστουργήματα. Ωστόσο η μεγάλη καταξίωση ήρθε μετά θάνατον, συγκεκριμένα χάρη σε έκθεση του Musée des Arts Décoratifs το 1901, και σαράντα επτά χρόνια αργότερα, όταν ο σημαντικός εκδοτικός οίκος Librairie Gründ εξέδωσε δώδεκα λιθογραφίες του.
Στην έκθεση παρουσιάζονται εικόνες συνυφασμένες με τον σπουδαίο ζωγράφο, όπως τα καφωδεία με τις τραγουδίστριες, τις χορεύτριες και τις ηθοποιούς, με τις γυναίκες των οίκων ανοχής, λιγότερο γνωστά έργα του όπως οι αναβάτες αλόγων που ζωγράφισε από φυσικού, ο Ναπολέοντας, αλλά και ένα από τα αγαπημένα του έργα που αποτελεί και την αφίσα της έκθεσης, «Η επιβάτιδα», ένα πρόσωπο που για χάρη του άλλαξε κάποτε τον προορισμό ενός ταξιδιού του· ξεκινώντας από το Μαλρομέ με καράβι, αντί να πάει στο Μπορντό, ακολουθώντας την, κατέληξε στη Λισαβόνα.
Ο Henri Matisse (1869-1954), καθηλωμένος στο κρεβάτι με σοβαρά προβλήματα υγείας, αναγκάζεται να δουλεύει με χρωματιστά χαρτιά, σκαρώνοντας μοναδικά κολάζ. Ο Τεριάντ ανακαλύπτει αυτή του την πλευρά και τον πείθει να κάνουν μαζί ένα «βιβλίο-λουλούδι». Έτσι γεννήθηκε το λεύκωμα «Τζαζ» του 1947, μια σειρά συνθέσεων-έργων ζωγραφισμένων με γκουάς και χειρόγραφων κειμένων εμπνευσμένων από τα ζώα και τους ακροβάτες του τσίρκου. Αποτέλεσε την αφετηρία των μεγαλύτερων έργων του, ενώ αργότερα επηρέασε καλλιτέχνες όπως ο Ρόθκο και ο Χόκνεϊ.
Ίσως το πιο αναγνωρίσιμο έργο της έκθεσης να είναι το «Περιστέρι» του Pablo Picassο (1881-1973) που ο ζωγράφος σχεδίασε για το Παγκόσμιο Συνέδριο Υποστηρικτών της Ειρήνης το 1949. Πρόκειται για το σύμβολο ειρήνης που υιοθέτησε και καθιέρωσε με μια του απόφαση ο ΟΗΕ το 1970. Ο επισκέπτης της έκθεσης έχει τη χαρά να δει από κοντά μια σειρά από κεραμικά ανάγλυφα από τα 3.500 πρωτότυπα έργα από πηλό που δημιούργησε μέσα στα 30 χρόνια συνεργασίας του με το εργαστήρι Madoura των Georges και Suzanne Ramié στο Βαλορίς της Νότιας Γαλλίας, όπου και εγκαταστάθηκε μετά το 1947. Οι πειραματισμοί με την κεραμική τού πρόσφεραν χαρά αλλά και μεγάλη ικανοποίηση: χρησιμοποιώντας σμάλτο ζωγράφιζε στον πηλό εκκεντρικά σχέδια που κινδύνευαν να σπάσουν στο ψήσιμο, αλλά εκείνος επέμενε και τελικά κέρδισε το στοίχημα. Οι απόπειρες έπαιρναν από μήνες έως και χρόνια να αποδώσουν το τέλειο που αναζητούσε. Μια κανάτα, νεκρές φύσεις, το «Μπούστο με καρό μπλούζα» της ερωμένης του, Ζακλίν, αποζημιώνουν κάθε φιλότεχνο.
Όταν ο Fernand Léger (1881-1955) επιστρέφει μετά από έξι χρόνια στη Νέα Υόρκη όπου είχε αποδράσει λόγω του πολέμου, ο Τεριάντ του προτείνει να κάνει ένα λεύκωμα με λιθογραφίες. Εκείνος, μετά από σκέψη, αποφασίζει να ασχοληθεί με τις παιδικές του αναμνήσεις από το τσίρκο Μedranο και να υπογράψει το κείμενο. Μετά από τέσσερα χρόνια επίμονης δουλειάς γεννήθηκε το «Τσίρκο» που όμως, λόγω του αιφνίδιου θανάτου του, έμεινε ανολοκλήρωτο. Ωστόσο το αντίγραφο της έκδοσης με 34 έγχρωμες και 29 ασπρόμαυρες συνθέσεις μάς αφήνει άναυδους. Ένα ποδήλατο που διασχίζει τη γαλλική ύπαιθρο, χωρικοί, ζώα, αγροτικά μηχανήματα, και μετά η παρέλαση με ακροβάτες, κλόουν, χορεύτριες και άλογα αποτελούν μια πανδαισία χρωμάτων και σχημάτων.
Το ίδιο συμβαίνει και με τα έργα του Joan Miro (1893-1938), ο οποίος, χάρη στη γνωριμία του με την οικογένεια εμπόρων τέχνης Maeght από τον Νότο, πέτυχε θαυμαστά αποτελέσματα. Ο σπουδαίος Καταλανός καλλιτέχνης, σε διάστημα μεγαλύτερο από τρεις δεκαετίες, δημιούργησε 1.800 πρωτότυπες λιθογραφίες και γκραβούρες. Για να τα πιστοποιήσει ως έργα τέχνης τα υπέγραφε με τα αρχικά «H.C.» (εκτός εμπορίου). Αυτά αποτελούν την πηγή έμπνευσης των τριών συνθέσεων που εκτίθενται.
Ο Balthus (1908-2001), ερωτευμένος με μια γυναίκα που ήταν αρραβωνιασμένη με άλλον, αλλά εν τέλει παντρεύτηκε εκείνον, δημιούργησε για χάρη της τα «Ανεμοδαρμένα Ύψη». Ταυτίστηκε με την ιστορία της Emily Brontë και εικονογράφησε μεταξύ του 1933 και του 1935 μια σειρά σχεδίων που αργότερα ενέπνευσαν κορυφαίους πίνακές του. Οκτώ από τα σχέδια δημοσιεύτηκαν αρχικά το 1935 στην καλλιτεχνική επιθεώρηση «Minotaure» χάρη στον Τεριάντ. Αλλά ήταν το 1989 που οι εκδόσεις Séguier τον έκανε πραγματικά διάσημο, παρουσιάζοντας δώδεκα από εκείνα τα προσχέδια, μεταφερμένα σε λιθογραφίες δίπλα σε αποσπάσματα του κλασικού μυθιστορήματος.
Τέλος, μια επιλογή για τον επισκέπτη της έκθεσης είναι και η «Θεογονία» του Georges Braque (1882-1954), μια σειρά δεκαέξι συνθέσεων που επιλέχθηκαν από πολυάριθμα σχέδια που έφτιαξε ο καλλιτέχνης μεταξύ 1932 και 1935 και συνοδεύεται από το κείμενο του Ησιόδου στα αρχαία ελληνικά. Πρόκειται για οξυγραφίες τυπωμένες στο εργαστήρι του Έλληνα ζωγράφου στο Παρίσι Δημητρίου Γαλάνη, που είχε αποκτήσει το πιεστήριο του Degas. Ο Braque ήθελε, μέσα από το έργο του 7ου αιώνα π.Χ. που περιγράφει τη δημιουργία του σύμπαντος και την καταγωγή των θεών, να δείξει ότι, αντλώντας από την ελληνική μυθολογία, μπορούσε να αναδείξει την καθαρότητα των μορφών και την οικουμενικότητα των θεμάτων.
Η έκθεση συνοδεύεται από πολλές λεζάντες που αναφέρονται στα περίφημα εργαστήρια της εποχής, στους σπουδαίους τεχνίτες, στους εκδότες και στους εμπόρους τέχνης που καθόρισαν τη σχέση των καλλιτεχνών με την αναπαραγωγή των έργων τους σε πολλαπλά αντίτυπα. Μια χαριτωμένη λεπτομέρεια είναι ότι μέσα από απόσπασμα της ταινίας «Moulin Rouge» του Τζον Χιούστον από το 1952 που αφηγείται τη ζωή του Τοulouse-Lautrec ταξιδεύουμε στο πραγματικό εργαστήριο λιθογραφιών των αδελφών Mourlot, απ' όπου πέρασαν όλοι αυτοί οι καλλιτέχνες και όσοι τους μιμήθηκαν έκτοτε.
Moulin Rouge Official Trailer #1 - JosÉ Ferrer Movie (1952)
