Ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος περιγράφει ένα περιστατικό οφθαλμαπάτης στον διαγωνισμό μεταξύ δυο διάσημων ζωγράφων, του Ζεύξη και του Παρράσιου. Ο Ζεύξης ζωγράφισε μια εικόνα με σταφύλια τόσο ρεαλιστικά ώστε τα πουλιά πέταξαν κάτω για να τα τσιμπήσουν, όμως στη συνέχεια εξαπατήθηκε και ο ίδιος όταν ζήτησε να αφαιρεθεί η κουρτίνα μπροστά από τον πίνακα του Παρρασίου, που δεν ήταν πραγματική αλλά ψευδαισθητική. Και ομολόγησε ότι εκείνος μπόρεσε να εξαπατήσει τα πετεινά του ουρανού και όχι έναν καλλιτέχνη. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι οι κουρτίνες και τα σταφύλια εμφανίζονται σε πίνακες των κυβιστών σε καίριες στιγμές της εξέλιξης του κινήματος.
Τον αγώνα Ζεύξη - Παρρασίου τον επανέλαβαν στις αρχές του 20ού αιώνα ο Πάμπλο Πικάσο, ο Ζορζ Μπρακ και ο Χουάν Γκρις, γνωρίζοντας καλά τη ρητορική και την ανταγωνιστική πρακτική του trompe l'oeil, έχοντας μελετήσει από τον Πολ Σεζάν, τον ήρωά τους, τι σημαίνει διάσπαση, επανασύνθεση και πολλαπλές προοπτικές.
Είναι η εποχή που μελετούν τα αφρικανικά γλυπτά, αποσαφηνίζοντας τη γεωμετρία των σωμάτων, πυροδοτώντας ένα κίνημα που κράτησε μέχρι το ξέσπασμα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και άλλαξε την ιστορία της δυτικής τέχνης με ένα νέο είδος εικόνας για πρώτη φορά μετά από 500 χρόνια, που ξεκίνησε από το «Maisons à l'Estaque» (1907) του Ζορζ Μπρακ, και προχωρούσε στη σφυρηλάτηση μιας ακόμη πιο ριζοσπαστικής μορφής, του κολάζ, που «μόλυνε» τον χώρο της καλής τέχνης με απορρίμματα από τις εφημερίδες και τα μαγαζιά.
Ενώ ο Πικάσο και ο Μπρακ απολάμβαναν να καταστρέφουν τις συμβάσεις της ζωγραφικής, ο κύριος στόχος του Γκρις ήταν να ευχαριστήσει το μάτι. Όπως το έθεσε ο ίδιος ο καλλιτέχνης, «προτιμώ το συναίσθημα που διορθώνει τον κανόνα». Παρά τη ριζοσπαστική του αντιμετώπιση του εικαστικού χώρου, οι ισορροπημένες συνθέσεις, τα κορεσμένα χρώματα και τα παραδοσιακά θέματα έκαναν τα έργα του δημοφιλή.
Η δημιουργική αναμέτρηση των Πικάσο, Μπρακ και Γκρις και η χρήση της δεξιοτεχνίας του παρελθόντος για να σπάσουν κάθε δεσμό με την παράδοση είναι το θέμα της έκθεσης του Μητροπολιτικού Μουσείου Νέας Υόρκης «Ο κυβισμός και η παράδοση Trompe L'Oeil», μιας έκθεσης που «κλείνει το μάτι» στον επισκέπτη και ξεκινά από τα στούντιο των καλλιτεχνών στη Μονμάρτη για να τον ξεγελάσει με αντιληπτικά και ψυχολογικά παιχνίδια που περιπλέκουν τους ορισμούς της αλήθειας και της μυθοπλασίας.
Πολλές ιδιότητες που θεωρούνται διακριτές στον κυβισμό, στην πραγματικότητα αξιοποιήθηκαν από τους ειδικούς του trompe l'oeil κατά τη διάρκεια των αιώνων και οι νεαροί καλλιτέχνες των αρχών του 20ού αιώνα επινόησαν νέους τρόπους για να μπερδέψουν τον θεατή, τόσο παρωδώντας όσο και αποτίνοντας φόρο τιμής στα κλασικά τεχνάσματα trompe l'oeil, αμφισβητώντας τη φύση της αναπαράστασης, θέτοντας φιλοσοφικά ερωτήματα σχετικά με το πραγματικό και το ψεύτικο, το εφήμερο και το διαρκές, τα οποία αντηχούν έντονα σήμερα.
Στο Παρίσι, λίγα χρόνια πριν από τη συντριβή της Ευρώπης, ο Ζορζ Μπρακ και ο Πικάσο δεν είναι ούτε τριάντα ετών και φτιάχνουν πίνακες που δεν μοιάζουν με τίποτα προηγούμενο. Το αντικείμενο απεικονίζεται απ' όλες τις πλευρές του, οι οποίες παρουσιάζονται ως μικρές επιφάνειες, η παλέτα των χρωμάτων είναι περιορισμένη. Ο Μπρακ φτιάχνει τα «Violin et Palette» και «Piano et Mandore», ο Πικάσο το «Le Joueur de guitare». Λίγο αργότερα χρησιμοποιούν έντονα χρώματα και την τεχνική των κολάζ
Το πρώτο κολάζ είναι ένα έργο του Μπρακ το οποίο ονόμασε «Compotier et Verre» (1912). Ο ζωγράφος επιλέγει με προσοχή τις πλευρές του αντικειμένου που θα προβάλει στον πίνακα και ενσωματώνει στοιχεία της πραγματικότητας. Η χρήση των υλικών όπως ψεύτικο ξύλο και μάρμαρο κάνει τον Πικάσο να κατασκευάσει κάτι παρόμοιο, το «Guitare et Bouteille de Bas». Ο Πικάσο προτείνει μία τολμηρή και καινοτόμα λύση: τη συγκέντρωση και συγχώνευση φτωχών υλικών όπως το χαρτόνι, το ξύλο και η κλωστή.
Αυτά που σήμερα θεωρούμε κυβιστικά αριστουργήματα είναι τα έργα που δημιούργησαν έναν αποκαλυπτικό διάλογο σχετικά με τις στρατηγικές κατασκευής και αποδόμησης του επιπέδου της εικόνας και τα παράδοξα της οπτικής ψευδαίσθησης και της εξαπάτησης. Το status quo των έργων αλλάζει, υποκλίνεται στη ριζοσπαστική εφεύρεση και η απόρριψή του μπορεί να συμβαδίζει με την εκ νέου ανακάλυψη παλαιότερων καλλιτεχνικών παραδόσεων.
Ο κυβισμός ανθίζει σαν κίνημα, διακόπτεται από τον πόλεμο και εμφανίζεται ξανά το 1917 χάρη στον Ζορζ Μπρακ, τον Χουάν Γκρις και στην υποστήριξη του έμπορου τέχνης Λεόνς Ρόζενμπεργκ και διαρκεί μέχρι τη δεκαετία του '20, όταν κάνουν τη σαρωτική τους εμφάνιση ο σουρεαλισμός και η αφηρημένη τέχνη.
Η νέα άποψη για τη ζωγραφική για καθέναν από τους καλλιτέχνες έχει άλλη αφετηρία εκκίνησης. Ο Πικάσο αισθάνεται λιγότερη ικανοποίηση από τη «ροζ περίοδο», αναζητά να μελετήσει τη μονολιθική επιβλητικότητα της βαρβαρικής, ιβηρικής και κέλτικης γλυπτικής, που τον οδηγεί στην αναπαράσταση μορφών που περιορίζονται στα στοιχειώδη γνωρίσματά τους.
ου κινούν το ενδιαφέρον οι μεγάλες συνθέσεις και το αριστούργημα αυτής της περιόδου, «Οι Δεσποινίδες της Αβινιόν», που σήμερα θεωρείται κομβικό έργο στην ανάπτυξη τόσο του κυβισμού όσο και της σύγχρονης τέχνης, αντλεί από τις ανθρώπινες υπεραπλουστευμένες μορφές. Όταν συνεργάζεται με τον Μπρακ αρχίζουν να πειραματίζονται κολλώντας αντικείμενα, υφάσματα και χαρτιά στα έργα τους.
Το 1912 ο Πκάσο τοποθετεί ένα κομμάτι ύφασμα στο έργο του «Still Life with Chair Caning», ο Μπρακ πειραματίζεται διαρκώς, ακόμα και όταν επέστρεψε από τον πόλεμο θεμελιώνοντας τον συνθετικό κυβισμό. Χρησιμοποιεί γεωμετρικό λεξιλόγιο, αντιρρεαλιστικά χρώματα, σχηματοποιεί τις μορφές, χρησιμοποιεί πουλιά και σύμβολα.
Πολλοί πιστεύουν ότι ήταν στη σκιά του Πικάσο, ότι το έργο του υποτιμήθηκε. Σήμερα, έχει αποτιμηθεί αλλιώς, ο τρόπος που παρουσιάζει τα αντικείμενα στα έργα του γίνεται αφετηρία νέων συζητήσεων, όπως γίνονταν ορατά στον θεατή από διάφορες οπτικές γωνίες και θέσεις μέσα στον χώρο. Άλλωστε και ο ίδιος υποστήριζε ότι «δεν υπάρχει στην τέχνη παρά ένα πράγμα που αξίζει: αυτό που δεν μπορεί να εξηγηθεί».
Ενώ ο Πικάσο και ο Μπρακ απολάμβαναν να καταστρέφουν τις συμβάσεις της ζωγραφικής, ο κύριος στόχος του Γκρις ήταν να ευχαριστήσει το μάτι. Όπως το έθεσε ο ίδιος ο καλλιτέχνης, "προτιμώ το συναίσθημα που διορθώνει τον κανόνα". Παρά τη ριζοσπαστική του αντιμετώπιση του εικαστικού χώρου, οι ισορροπημένες συνθέσεις, τα κορεσμένα χρώματα και τα παραδοσιακά θέματα έκαναν τα έργα του δημοφιλή.
Όπως ο Πικάσο και ο Μπρακ, ενσωμάτωσε στο έργο του εφημερίδες και διαφημίσεις. Ενώ όμως εκείνοι είχαν την τάση να κόβουν αυτά τα στοιχεία σε κομματάκια, εκείνος αφήνει περισσότερα από τα αρχικά κομμάτια των διαφημίσεων και των εφημερίδων ανέπαφα, σαν να ήθελε να διατηρήσει την ακεραιότητα των πρωτοτύπων. Ο Γκρις απογείωσε την ποπ κουλτούρα στη σφαίρα της υψηλής τέχνης και αποτελεί σημαντικό πρόδρομο των καλλιτεχνών του νταντά και της ποπ αρτ, όπως οι Μαρσέλ Ντισάν, Στιούαρτ Ντέιβις και Άντι Γουόρχολ. Ήταν οραματιστής και η δέσμευσή του στη διεπιστημονική συνεργασία ήταν μια ιδέα που απέκτησε δυναμική και έγινε κεντρική στη σύγχρονη τέχνη.
Πικάσο, Μπρακ και Γκρις δείχνουν με το έργο τους ότι τα «ταπεινά» θέματα μπορούν να έχουν βαθιά νοήματα. Ότι τα αντικείμενα που έχουν επιλεγεί μπορεί να αντικατοπτρίζουν μια υψηλότερη φιλοσοφική πολυπλοκότητα από την προφανή. Όταν ο Πικάσο και Μπρακ φτιάχνουν νεκρές φύσεις, καταργούν τον τρόπο του Σεζάν και πηγαίνουν στις ρίζες της ολλανδικής τέχνης, με όργανα, ποτήρια και διακοσμητικά στοιχεία των ανθρώπων που ζουν εκεί, κοντά στα έργα, δίπλα στα ξεθωριασμένα λουλούδια, μια μελαγχολική αναφορά στην ιδέα του θανάτου και της ματαιότητας. Και λίγο αργότερα, κινέζικες πορσελάνες, μπουκάλια κρασιού και εφημερίδες μπερδεύονται σε μια επιφάνεια, σαν υπενθύμιση θανάτου και εφήμερου των χθεσινών ειδήσεων.
Με την εφεύρεση του κολάζ το 1912, οι κυβιστές άνοιξαν έναν δεύτερο δρόμο για τον μοντερνισμό, θόλωσαν τα όρια, αναστάτωσαν την ακαδημαϊκή ζωγραφική, έκαναν το φτηνό ακριβό και το αντίθετο. Έκαναν αυτό που κάνει η τέχνη σήμερα, επαναχρησιμοποιεί και νοηματοδοτεί ξανά το έργο και το αντίγραφο, σαν μέρος της κυβιστικής ψευδαίσθησης, μιας απάτης σε ένα νέο σχήμα εικόνων για έναν κόσμο που κινείται ταχύτερα από ποτέ.
Η απόλυτη δέσμευσή τους σε μια εικόνα αντάξια της εποχής τους, με την ομορφιά και τα σκουπίδια στο ίδιο τελάρο, αντικατοπτρίζει πολλά περισσότερα από έναν νέο κόσμο. Τον συγκροτεί μέσα στα έργα τέχνης ζωντανό και θραυσματικό και τρομακτικό για να φανερώσει τη νέα όψη, που κλείνει το μάτι σε κάθε βεβαιωμένη πραγματικότητα.
σχόλια