Το 2021 θα γιορτάσουμε την επέτειο των 200 χρόνων από την Επανάσταση του 1821. Τα γεγονότα, οι ήρωες, οι καθοριστικές μάχες, ο ξεσηκωμός των υπόδουλων Ελλήνων εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, το πάθος και οι προσδοκίες για ελευθερία και η αυτοδιάθεση καθιστούν την επέτειο της Παλιγγενεσίας το πιο σημαντικό γεγονός στην Ιστορία της νεότερης Ελλάδας και παράλληλα αποτελούν τους λόγους που συντέλεσαν στη θεμελίωση του νεοελληνικού κράτους. Η Ελληνική Επανάσταση ήταν ένα γεγονός που σφράγισε καταλυτικά την εποχή της νεωτερικότητας και εντάσσεται στα κομβικά σημεία της ευρωπαϊκής ιστορίας του 19ου αιώνα.
Στο πλαίσιο αυτό το Μουσείο Μπενάκη, με τη σύμπραξη της Τράπεζας της Ελλάδος, της Εθνικής Τράπεζας και της Alpha Bank, διοργανώνει μια σπουδαία επετειακή έκθεση με τον τίτλο «1821 Πριν και Μετά». Τα εγκαίνια θα πραγματοποιηθούν τον Μάρτιο του 2021 και θα διαρκέσει έως τον Νοέμβριο του ίδιου χρόνου. Θα στεγαστεί στο κτίριο του Μουσείου Μπενάκη στην οδό Πειραιώς 138, καταλαμβάνοντας όλους τους εκθεσιακούς του χώρους.
Εκεί οι επισκέπτες θα έχουν την ευκαιρία να ξεναγηθούν σε διάφορες πτυχές των 100 χρόνων Ιστορίας, να θυμηθούν σπουδαίες στιγμές του Αγώνα αλλά και να γνωρίσουν όλες εκείνες τις αθέατες όψεις της νεότερης ελληνικής ιστορίας από το 1770 έως το 1870, προσφέροντας μια πλήρη ιστοριογραφική αφήγηση. Ουσιαστικά, 100 χρόνια Ιστορίας θα αναπτυχθούν σε 3.500 τετραγωνικά μέτρα.
Τομείς όπως η παιδεία, η οικονομία, η πολιτική, η κοινωνία και ο ρόλος της Εκκλησίας εντάσσονται στον κύριο άξονα της έκθεσης και συμβάλλουν στο ιδεολογικό πλαίσιο της εποχής με σκοπό την αναζήτηση της εθνικής ταυτότητας και την ενίσχυσης της συλλογικής μνήμης.
Για την οργάνωση αυτής της μεγαλειώδους έκθεσης συνάντησα τους επιμελητές της και υπεύθυνους των Ιστορικών Αρχείων του Μπενάκη, Τάσο Σακελλαρόπουλο και Μαρία Δημητριάδου, στο Μουσείο Μπενάκη Ελληνικού Πολιτισμού, το οποίο στεγάζεται σε ένα από τα ωραιότερα νεοκλασικά κτίρια της Αθήνας. Λαμβάνοντας όλα τα μέτρα ασφαλείας, συζητήσαμε στον τρίτο όροφο του μουσείου για την προετοιμασία της έκθεσης έχοντας ως φόντο μερικά από τα ιστορικά κειμήλια που ανήκουν στη συλλογή του Μουσείου Μπενάκη.
«Η έκθεση θα απαρτίζεται από σχεδόν 1.200 αντικείμενα, προερχόμενα στην πλειονότητά τους από τις συλλογές του μουσείου, ενώ επιλέχθηκαν ανάμεσα σε περίπου 8.000 αντικείμενα. Συγχρόνως, η έκθεση θα αρθρωθεί σε τρεις ενότητες: η πρώτη ξεκινά από το 1770 και τα Ορλωφικά και φτάνει έως την έναρξη της Επανάστασης το 1821. Η δεύτερη αφορά την εξέλιξη του Αγώνα και ολοκληρώνεται με τη διακυβέρνηση του νεοσύστατου κράτους από τον Ιωάννη Καποδίστρια. Η τρίτη ενότητα, που ξεκινά με την άφιξη του νεαρού βασιλιά Όθωνα το 1833, ολοκληρώνεται το 1870», λέει στη LiFO ο ιστορικός Τάσος Σακελλαρόπουλος.
Και προσθέτει: «Στήνουμε μια ολόκληρη αφήγηση, η οποία θα πλαισιωθεί από χρηστικά αντικείμενα και τεκμήρια της ζωής των Ελλήνων, ώστε να αναδειχθεί η καθημερινότητα της εποχής. Μας ενδιέφερε να δώσουμε στον επισκέπτη την εικόνα ενός μεγάλου συνόλου αποτελούμενου από Έλληνες, Τούρκους, Εβραίους και Αρμένιους, αναπτυγμένου στο πλαίσιο της συνύπαρξης. Ειδικότερα, πρόκειται για μια πληθώρα από άγνωστα ντοκουμέντα που αναφέρονται στα καθημερινά προβλήματα των απλών ανθρώπων αλλά και στον τρόπο που ζούσαν και αποτυπώνονται σε γκραβούρες, αντικείμενα και έργα τέχνης».
Την ίδια στιγμή, η Μαρία Δημητριάδου επισημαίνει: «Η εκθεσιακή αφήγηση θα πραγματοποιηθεί μέσα από έργα τέχνης και αρχειακά τεκμήρια που διαθέτουν στις συλλογές τους οι τρεις τράπεζες, καθώς και από το πλούσιο υλικό που διαθέτει το Μουσείο Μπενάκη σε τεκμήρια εκείνης της εποχής, τα οποία συγκεντρώθηκαν χάρη στους δεσμούς εμπιστοσύνης που διατηρούσε, ήδη από την ίδρυσή του, με τις οικογένειες των αγωνιστών και των πρωταγωνιστών της Επανάστασης του 1821. Μέσα από σημαντικά ζωγραφικά έργα, προσωπικά αντικείμενα πρωταγωνιστών της Επανάστασης και ιστορικά κειμήλια, πλαισιωμένα από σπάνιο αρχειακό υλικό, θα ζωντανέψουν η πορεία προς την Εθνική Επανάσταση, η εξέλιξη του πολέμου της ανεξαρτησίας, η ολοκλήρωση του Αγώνα, η δημιουργία του νέου ελληνικού κράτους και οι πρώτες δεκαετίες της ανάπτυξης και λειτουργίας του. Παράλληλα, η αφήγηση θα πλαισιωθεί από χρηστικά αντικείμενα και τεκμήρια της ζωής των Ελλήνων με τρόπο που να αποδίδει και την καθημερινότητα των ιστορικών περιόδων της έκθεσης».
Η αφετηρία της έκθεσης αφορά μια περίοδο κατά την οποία άρχισαν να διαφαίνονται τα σημάδια αποσύνθεσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας αλλά και να ξεκινούν οι πρώτες μορφές κοινωνικής οργάνωσης και το αίσθημα αυτοσυνειδησίας. Επίσης, στην έκθεση θα παρουσιαστούν η συγκρότηση του ελληνικού χώρου, η συμβολή της εμπορικής διασποράς, όπως και οι συνδετικοί κρίκοι μέσω της παιδείας και της γλώσσας.
«Πρόκειται για μια έκθεση που την προετοιμάζουμε πάνω από τέσσερα χρόνια και οφείλει το μέγεθος της σε δύο βασικά στοιχεία: στα τεκμήρια της συλλογής του Μουσείου Μπενάκη αλλά και στη σύμπραξη των τριών τραπεζών. Αυτό που προσωπικά μάς κέντρισε περισσότερο ήταν η προσωπικότητα του ιδρυτή του μουσείου, Αντώνη Μπενάκη», υποστηρίζει ο κ. Σακελλαρόπουλος και με τη σειρά της η κ. Δημητριάδου συμπληρώνει: «Γνωρίζαμε τον πλούτο των συλλογών του μουσείου, αλλά ανακαλύψαμε το βάθος και το είδος του συλλέκτη Αντώνη Μπενάκη. Έτσι, αποφασίσαμε να δείξουμε και τεκμήρια τα οποία δεν έχουν εκτεθεί ξανά».
Ποιο αντικείμενο ή έργο τέχνης ξεχωρίζουν; Η κ. Δημητριάδου επιλέγει τον κόκκινο επενδύτη του Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη, ενώ ο κ. Σακελλαρόπουλος, από την πλευρά του, θα ξεχωρίσει το σπαθί του ήρωα επαναστάτη Γιάννη Δασκαλογιάννη. Ανάμεσα στα πολύ ενδιαφέροντα εκθέματα εμφανίζεται για πρώτη φορά κι ένας τόμος των «Times» του Λονδίνου, στον οποίο υπάρχει ένα ειδησάριο από την άνοιξη του 1821, που αναφέρεται στο ξέσπασμα της Ελληνικής Επανάστασης.
Σκοπός της έκθεσης, όπως υπογραμμίζουν οι επιμελητές, είναι να αναδείξει όλα τα θέματα της εκάστοτε περιόδου, διατηρώντας αμείωτο το ενδιαφέρον των επισκεπτών. Τομείς όπως η παιδεία, η οικονομία, η πολιτική, η κοινωνία και ο ρόλος της Εκκλησίας εντάσσονται στον κύριο άξονα της έκθεσης και συμβάλλουν στο ιδεολογικό πλαίσιο της εποχής με σκοπό την αναζήτηση της εθνικής ταυτότητας και την ενίσχυσης της συλλογικής μνήμης.
Στο κλείσιμο της έκθεσης θα κυριαρχεί το έργο-ορόσημο της διάνοιξης της διώρυγας του Ισθμού της Κορίνθου ως μια νότα αισιοδοξίας, όπως εξηγούν οι δύο επιμελητές. Κοινό σημείο αναφοράς αποτελούν τρεις πίνακες του Κωνσταντίνου Βολανάκη –ανήκουν στις τρεις συν-διοργανώτριες τράπεζες– που εκτίθενται για πρώτη φορά μαζί, έχοντας ελάχιστες διαφορές μεταξύ τους.
Με τι σκέψεις επιθυμούν να φεύγουν οι επισκέπτες από την έκθεση; «Στόχος μας είναι να μεταδώσουμε μια ευγενική πατριωτική ευαισθησία, καθώς και μια αισιοδοξία, σε συνδυασμό πάντοτε με την επιστημονική λειτουργία. Ας μην ξεχνάμε ότι η Επανάσταση είναι ένα στοιχείο ενοποιητικό» απαντά ο κ. Σακελλαρόπουλος. «Θέλαμε να διακρίνεται το πατριωτικό αίσθημα, χωρίς να διολισθαίνει σε εθνικιστικά μονοπάτια. Είναι διαφορετικό να εκτιμάς και να σέβεσαι το παρελθόν και διαφορετικό να το απαξιώνεις» προσθέτει η κ. Δημητριάδου.
Στη συνέχεια, οι δύο επιμελητές μάς ξεναγούν σε κάποια από τα εκθέματα της έκθεσης. Μεταξύ άλλων, εντυπωσιάζει η χειρόγραφη παρτιτούρα του Νικολάου Μάντζαρου της δεύτερης και πλέον άρτιας μελοποίησης του έργου του Διονυσίου Σολωμού «Ύμνος εις την Ελευθερίαν», με δερμάτινη στάχωση, χρυσοτυπία, αφιέρωση στον Όθωνα και χρονολογία 1843. Επίσης, ένα από τα σπουδαιότερα κειμήλια είναι το Σύνταγμα της Ελλάδος του 1844, όπως και το τραπέζι του υπασπιστηρίου των ανακτόρων στο οποίο ο Όθωνας το υπέγραψε. Σημαντικά είναι επίσης μια ξύλινη σφραγίδα με την προτομή του Ρήγα Φεραίου, της φωτεινής μορφής του ελληνικού διαφωτισμού, το χρυσοκέντητο οικόσημο της οικογένειας Υψηλάντη με χρονολογία 1797 όπως και ο Αλή Πασάς σε υδατογραφία πάνω σε ύφασμα του 1824, μια ισχυρότατη πολιτική φυσιογνωμία στα Βαλκάνια τις αρχές του 19ου αιώνα.
Αναμφίβολα, είναι μια έκθεση που προσφέρει μια ιδανική ευκαιρία για αναστοχασμό και συμβάλλει στην κατάθεση προβληματισμών και σκέψεων. Η προετοιμασία ενός αγώνα, οι εσωτερικές έριδες και οι διενέξεις αλλά και ο ρόλος των Μεγάλων Δυνάμεων στην Επανάσταση είναι μερικές από τις θεματικές που καλύπτουν αυτήν τη συναρπαστική ιστορική διαδρομή. Τέλος, δίνει τη δυνατότητα στο ευρύ κοινό, μέσω του πλούσιου εκθεσιακού υλικού, να ανατρέξει στη γέννηση του νεοελληνικού κράτους, σε κομβικά γεγονότα του Αγώνα, στις μορφές της Παλιγγενεσίας των Ελλήνων αλλά και σε αρχειακά τεκμήρια που σκιαγραφούν το πριν και το μετά της Ελληνικής Επανάστασης. Μια έκθεση με συνθετική και κριτική ματιά που καλύπτει τις ιστοριογραφικές απαιτήσεις, λειτουργώντας ως ένα χρήσιμο εκπαιδευτικό εργαλείο που εξιστορεί το εθνικό μας αφήγημα.
Μουσείο Μπενάκη - Πειραιώς 138 (Μάρτιος 2021 - Νοέμβριος 2021)
Ξεδιπλώνοντας 100 χρόνια ιστορίας σε μια έκθεση - «1821 Πριν και Μετά»
