Ο πρώτος Ευρωπαίος φιλέλληνας και η άγνωστη ιστορία του

Η μοναχική διαδρομή του πρώτου Ευρωπαίου φιλέλληνα Facebook Twitter
Ο Μαρτίνος Κρούσιος c.1600. Πηγή: Δημόσια Βιβλιοθήκη της Νέας Υόρκης
0


ΟΤΑΝ Ο ΟΘΩΜΑΝΟΣ σουλτάνος Μωάμεθ (ή Μεχμέτ) Β΄ κατέλαβε την Κωνσταντινούπολη το 1453, το σοκ για την χριστιανική Ευρώπη υπήρξε πολύ ισχυρό. Σύμφωνα με τον Πάπα Πίο Β', η πτώση της βυζαντινής πρωτεύουσας δεν ήταν τίποτα λιγότερο από «έναν δεύτερο θάνατο για τον Όμηρο και τον Πλάτωνα». Άλλοι θρηνούσαν για την καταστροφή εκκλησιών ή τη μετατροπή τους σε τζαμιά, συμπεριλαμβανομένης της Αγίας Σοφίας, και φοβούνταν ότι οι Οθωμανοί θα μπορούσαν να ξεριζώσουν εκ βάθρων τον χριστιανικό τρόπο ζωής.

Αλλά καθώς οι Οθωμανοί εξαπλώνονταν στην Ελλάδα, καταλαμβάνοντας την Αθήνα το 1456 και το μεγαλύτερο μέρος της Πελοποννήσου λίγα χρόνια αργότερα, ελάχιστοι στη Λατινική Ευρώπη γνώριζαν πολλά για τη μεταβυζαντινή τύχη της χώρας. Οι συνθήκες ζωής των Ελλήνων αποτελούσαν κυρίως αντικείμενο εικασιών, και οι φόβοι για τη μοίρα τους υπό την οθωμανική κατοχή υπερίσχυαν των προσπαθειών να διαπιστωθεί η πραγματικότητα της κατάστασής τους.

Πολύ πριν η δυσχερής θέση των Ελλήνων συγκινήσει τον Λόρδο Βύρωνα, ο Κρούσιος γνώριζε για την κατάσταση της ελληνικής εκκλησίας, μελετούσε την ελληνική δημώδη γλώσσα και συγκέντρωνε υλικό για την ελληνική ενδυμασία και τα δημοτικά τραγούδια.

Υπήρξε όμως ένας Ευρωπαίος του 16ου αιώνα ο οποίος ακολούθησε διαφορετική πορεία. Για σχεδόν 40 χρόνια, ένας Λουθηρανός καθηγητής της ελληνικής γλώσσας, ο Μαρτίνος Κρούσιος (1526-1607), συνέταξε μια πλούσια καταγραφή της ελληνικής ζωής υπό την οθωμανική κυριαρχία. Πολύ πριν η δυσχερής θέση των Ελλήνων συγκινήσει τον Λόρδο Βύρωνα, ο Κρούσιος γνώριζε για την κατάσταση της ελληνικής εκκλησίας, μελετούσε την ελληνική δημώδη γλώσσα και συγκέντρωνε υλικό για την ελληνική ενδυμασία και τα δημοτικά τραγούδια. Και το έκανε αυτό από τη μικρή πόλη του Τύμπινγκεν, μιας γερμανικής πανεπιστημιούπολης, χωρίς να επισκεφθεί ποτέ την Ελλάδα – αδυνατώντας να πάει εκεί ο ίδιος γιατί δεν είχε τα μέσα και, όπως του άρεσε να τονίζει, γιατί η διδασκαλία του δεν του άφηνε ελεύθερο χρόνο.

Η μοναχική διαδρομή του πρώτου Ευρωπαίου φιλέλληνα Facebook Twitter
Χάρτης της Αθήνας του 16ου αιώνα σχεδιασμένος από τον Μαρτίνο Κρούσιο.

Πώς έγινε ο Κρούσιος ο σημαντικότερος ειδικός για την οθωμανική Ελλάδα στην Ευρώπη; Το εκτεταμένο αρχείο του προσφέρει σημαντικά στοιχεία καθώς άφησε πίσω του ένα εννιάτομο ημερολόγιο –κάθε τόμος ήταν γύρω στις χίλιες σελίδες– μαζί με πολυάριθμα σημειωματάρια και εκατοντάδες βιβλία, γεμάτα με σχόλια και παραπομπές. Σ’ αυτά τα έγγραφα συγχωνεύονται το προσωπικό και το επαγγελματικό: κατέγραφε ακόμα και τη διάταξη των καθισμάτων για τα δείπνα και τους φοιτητές που φιλοξενούνταν μαζί του τόσο σχολαστικά όσο και τα βιβλία που διάβαζε, τις ειδήσεις που έφταναν σε αυτόν και όλα όσα ανακάλυπτε για την οθωμανική Ελλάδα.

Οι ταξιδιωτικές περιγραφές του Πιερ Μπελόν (1517-1564) και τα ιστορικά έργα του Λαόνικου Χαλκοκονδύλη (περ. 1430-1490) ταξίδεψαν τον Γερμανό μελετητή σε έναν κόσμο που δεν θα έβλεπε ποτέ, ενώ διάφορα ελληνικά κείμενα, όπως ένα βιβλίο με οδηγίες πλεύσης ή οι αποδόσεις της Ιλιάδας και των μύθων του Αισώπου, τον βοήθησαν να αντιληφθεί την εξέλιξη της γλώσσας. Οι Γερμανοί πληροφοριοδότες στην Κωνσταντινούπολη ήταν μια άλλη σημαντική πηγή πληροφοριών: απόφοιτοι του Πανεπιστημίου του Τύμπινγκεν είχαν ενταχθεί στην αυτοκρατορική πρεσβεία ως εφημέριοι, απ' όπου του έστελναν επιστολές, χειρόγραφα, αντικείμενα –συμπεριλαμβανομένου ενός αρχαίου χάλκινου νομίσματος με την εικόνα του Ομήρου– καθώς και λεπτομερείς παρατηρήσεις για τις εκκλησίες στις οποίες εισέρχονταν, τις τελετές στις οποίες συμμετείχαν και τους ανθρώπους που συναντούσαν.

Το 1573, για παράδειγμα, κάποιος Στέφαν Γκέρλαχ του έστειλε μια υποβλητική περιγραφή σχετικά με το ντύσιμο των Ελληνίδων: «Καλύπτουν τα μαλλιά τους με ατόφιο χρυσάφι. Στολίζουν το κεφάλι και τα αυτιά τους με πολύτιμους λίθους και πολυτελή σκουλαρίκια... Και με τα άλλα στολίδια τους δεν συναγωνίζονται απλώς την αυτοκράτειρά μας. Την αφήνουν πολλά μίλια πίσω».

Περισσότερο από οτιδήποτε άλλο όμως, ο Κρούσιος βασιζόταν στις επαφές και τις συνομιλίες του με τους ίδιους τους Έλληνες – όχι στην Ελλάδα φυσικά, αλλά στο σπίτι του στο Τύμπινγκεν. Συνολικά μίλησε με περίπου σαράντα Έλληνες και Ελληνίδες που ταξίδευαν στη χριστιανική Ευρώπη σε αναζήτηση βοήθειας και κάποια στιγμή πέρασαν και από την πόλη του. Ο Κρούσιος τους πρόσφερε ένα κρεβάτι και τους έδωσε φαγητό και χρήματα κι εκείνοι ως αντάλλαγμα, του έδωσαν πολύτιμες πληροφορίες για τη γλώσσα, τον πολιτισμό και τη θρησκεία τους. Τον βοήθησαν να σχεδιάσει χάρτες, της Αθήνας, για παράδειγμα, αλλά και του Αγίου Όρους, του σημαντικότερου τόπου του μοναχισμού στην ελληνική ορθοδοξία. Και τον βοήθησαν να οπτικοποιήσει τον ελληνικό κόσμο μέσα από ζωντανές περιγραφές που ο ίδιος ονόμασε «λεκτικές ζωγραφιές».

Οι φιλοξενούμενοί του τον βοήθησαν επίσης να αποκωδικοποιήσει τα ελληνικά βιβλία του, καθώς η γλώσσα ήταν διαφορετική από τα αρχαία ελληνικά που δίδασκε στο πανεπιστήμιο. Ο πρώτος φιλοξενούμενός του ήταν ο Ελληνοκύπριος Σταμάτιος Δονάτος, ο οποίος έφτασε στο Τύμπινγκεν το 1579, και αποτέλεσε, όπως έγραψε ο Κρούσιος, ένα «ζωντανό λεξικό», αποδίδοντας χιλιάδες λέξεις κατά τη διάρκεια της εβδομάδας που πέρασαν διαβάζοντας μαζί βιβλία. Αυτό ήταν ένα διόλου ευκαταφρόνητο κατόρθωμα. Ο Δονάτος δεν γνώριζε παρά μόνο λίγες λέξεις στα γερμανικά. Έτσι, αυτός και ο Κρούσιος έπρεπε να ερμηνεύουν τα κείμενα χρησιμοποιώντας διαφορετικές γλώσσες, συμπεριλαμβανομένων των ιταλικών και των λατινικών, και μερικές φορές άλλους τρόπους επικοινωνίας: «Συχνά μου εξηγούσε τις λέξεις με χειρονομίες και παραφράσεις», εξηγούσε ο Κρούσιος στο σημειωματάριό του.

Το αποτέλεσμα της ισόβιας έρευνας του Γερμανού ελληνιστή ήταν ένα σύνολο γνώσεων που δεν είχε προηγούμενο στην εποχή του. Ορισμένα από τα ευρήματά του δημοσιεύτηκαν στο βιβλίο του «Turcograecia» του 1584, ένα πρωτοποριακό έργο γεμάτο στοιχεία που ο Έντουαρντ Γκίμπον ανέφερε επανειλημμένα στο κλασικό του βιβλίο «Ιστορία της παρακμής και της πτώσης της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας» (1776-89). Ωστόσο, σε γενικές γραμμές η «Turcograecia» ξεχάστηκε, όπως και ο ίδιος ο Κρούσιος και τα σημειωματάριά του. Ο Λέοπολντ φον Ράνκε θα τον θυμόταν ως τον πρώτο φιλέλληνα της Ευρώπης, αλλά στην πραγματικότητα δεν ήταν βαθιά εξοικειωμένος με το έργο του. Πράγματι, η «Turcograecia» πούλησε ελάχιστα αντίτυπα και οι πολύχρωμες βινιέτες στα σημειωματάρια του συγγραφέα της παρέμειναν ανεξερεύνητες μέχρι τον 20ό αιώνα.

Αποτελεί μια μικρή ειρωνεία –την οποία σίγουρα ο Κρούσιος θα εκτιμούσε– το γεγονός ότι χρειάστηκε ένας Οθωμανός Έλληνας από την Κωνσταντινούπολη, ο Βασίλειος Αθ. Μυστακίδης (1859-1933), για να επιστήσει την προσοχή στο αρχείο του Γερμανού ιστορικού ως σημαντική αλλά ανεκμετάλλευτη πηγή για την ελληνική ιστορία των οθωμανικών χρόνων. Μετά από τριετή παραμονή στο Τύμπινγκεν, ο Μυστακίδης δημοσίευσε μια σειρά άρθρων που αναπαρήγαγαν αποσπάσματα από τα σημειωματάρια και τα ημερολόγια του, καθιστώντας φανερό το πώς ο Κρούσιος, χωρίς ποτέ του να ταξιδέψει, είχε γίνει ο σημαντικότερος ειδικός της εποχής του για την οθωμανική Ελλάδα.

Με στοιχεία από History Today

Αρχαιολογία & Ιστορία
0

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Εν μέσω των γυναικών της αμαρτίας. Μια επίσκεψη στα Βούρλα τον Φλεβάρη του 1936

Αρχαιολογία & Ιστορία / Εν μέσω των γυναικών της αμαρτίας. Μια επίσκεψη στα Βούρλα τον Φλεβάρη του 1936

Η συγγραφέας, δημοσιογράφος και φεμινίστρια Λιλίκα Νάκου επισκέφθηκε το –υπό κρατική διαχείριση– πορνείο των Βούρλων τον Φλεβάρη του 1936, συνομίλησε με τις «γυναίκες της αμαρτίας» και μετέφερε τις εντυπώσεις της.
ΤΑΣΟΣ ΘΕΟΦΙΛΟΥ
Μέλι, Ρόδια, Aμβροσία: Τι έτρωγαν τελικά στον Όλυμπο οι Θεοί;

Αρχαιολογία & Ιστορία / Μέλι, Ρόδια, Aμβροσία: Τι έτρωγαν τελικά στον Όλυμπο οι Θεοί;

Τόσο οι γραπτές πηγές όσο και η εικονογραφία της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας αποκαλύπτουν ότι οι θεοί και οι ήρωες ήταν μάλλον εκλεκτικότεροι των θνητών ως προς τη διατροφή τους. Και τα φαγητά τους έκρυβαν κίνητρα πέρα από την πείνα...
ΑΓΙΑΤΗ ΜΠΕΝΑΡΔΟΥ
Ματίας Ρουστ: Μια ατέλειωτη ιστορία των ’80s

Αρχαιολογία & Ιστορία / Ματίας Ρουστ: Μια ατέλειωτη ιστορία των ’80s

Το βράδυ της 28ης Μαΐου 1987 ο 18χρονος Γερμανός προσγειώνεται με ένα Cessna στην Κόκκινη Πλατεία για να αποδείξει ότι «αν κάποιος σαν εμένα μπορεί να περάσει σώος και αβλαβής στην άλλη πλευρά, τότε δεν υπάρχει τόσο μεγάλος κίνδυνος, και ίσως να μπορούμε να τα βρούμε όλοι μεταξύ μας».
ΜΑΚΗΣ ΜΑΛΑΦΕΚΑΣ
Η Μεγαλόχαρη ως αστυνομικό λαγωνικό 

Αρχαιολογία & Ιστορία / Τα «αντιλωποδυτικά θαύματα» της Παναγίας

Μια δημοσιογραφική έρευνα που έκανε το 1933 ο αστυνομικός ρεπόρτερ Ευστάθιος Θωμόπουλος κατέγραψε τους άθλους της Παναγίας· από την Κρήτη μέχρι τη Ροδόπη, οι πιστοί «έβλεπαν» τη δράση της, ένιωθαν ευγνώμονες και τη μαρτυρούσαν.
ΤΑΣΟΣ ΘΕΟΦΙΛΟΥ
Γιατί έθαβαν βρέφη μέσα σε αγγεία στο Βαθύ της Αστυπάλαιας;

Ιστορία μιας πόλης / Γιατί έθαβαν βρέφη μέσα σε αγγεία στο Βαθύ της Αστυπάλαιας;

Τι το ιδιαίτερο συμβαίνει στο Βαθύ της Αστυπάλαιας και τι συνεχίζει να αποκαλύπτει η αρχαιολογική έρευνα στην περιοχή; Η Αγιάτη Μπενάρδου συζητά με τον Ανδρέα Βλαχόπουλο.
ΑΓΙΑΤΗ ΜΠΕΝΑΡΔΟΥ
«ΒΙΑΣ»: Τα αρχαιολογικά τοπία ως ζωντανά οικοσυστήματα

Αρχαιολογία & Ιστορία / Καμπανούλες στους Δελφούς, Πέρδικες στο Σούνιο. Ό,τι φυτρώνει και ζει στους αρχαιολογικούς χώρους

Μια πρωτοποριακή επιστημονική προσέγγιση του πολιτιστικού τοπίου αποκαλύπτει έναν άγνωστο κόσμο χιλιάδων ζώων και φυτών σε είκοσι εμβληματικούς αρχαιολογικούς χώρους της χώρας. 
ΝΤΙΝΑ ΚΑΡΑΤΖΙΟΥ
Βασίλης Λαμπρινουδάκης: Ο αρχαιολόγος πίσω από το νέο μουσείο της Επιδαύρου

Οι Αθηναίοι / Βασίλης Λαμπρινουδάκης: Ο αρχαιολόγος πίσω από το νέο μουσείο της Επιδαύρου

Από τις ανασκαφές στην Επίδαυρο και τη Νάξο, ο ομότιμος καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας αφηγείται μια ζωή αφιερωμένη στην ανάδειξη της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Και όπως λέει, το πιο πολύτιμο εύρημα δεν ήταν αρχαιολογικό – ήταν η γυναίκα του.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
Ο Δεσποτόπουλος και το αθηναϊκό όνειρο του μοντερνισμού

Ιστορία μιας πόλης / Ο Δεσποτόπουλος και το αθηναϊκό όνειρο του μοντερνισμού

Από το Ωδείο Αθηνών έως τη Σουηδία της εξορίας, ο Ιωάννης Δεσποτόπουλος δεν υπήρξε μόνο ένας σπουδαίος αρχιτέκτονας, αλλά και ένας διανοούμενος που οραματίστηκε μια πιο δημοκρατική, λειτουργική και πολιτισμένη πόλη. Ποια είναι η παρακαταθήκη του στη σύγχρονη Ελλάδα; Η Αγιάτη Μπενάρδου μιλά με τον Λουκά Μπαρτατίλα.
ΑΓΙΑΤΗ ΜΠΕΝΑΡΔΟΥ
Τι σήμαινε να είσαι ψυχικά ασθενής στην αρχαία Αθήνα;

Ιστορία μιας πόλης / Τι σήμαινε να είσαι ψυχικά ασθενής στην αρχαία Αθήνα;

Πώς κατανοούσαν οι αρχαίοι Έλληνες την ψυχική ασθένεια; Ήταν θεϊκή τιμωρία, παθολογία του σώματος ή ένα υπαρξιακό βάρος που αποτυπωνόταν στη λογοτεχνία και στο θέατρο; Η Αγιάτη Μπενάρδου συνομιλεί με τον Γιώργο Καζαντζίδη, Αναπληρωτή Καθηγητή Λατινικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Πατρών, για τον τρόπο με τον οποίο η αρχαιοελληνική κοινωνία εξηγούσε, απεικόνιζε και αντιμετώπιζε τις ψυχικές διαταραχές.
ΑΓΙΑΤΗ ΜΠΕΝΑΡΔΟΥ
«Army of Lovers», όπως «Στρατός Εραστών»

Οθόνες / «Army of Lovers»: Μια ταινία για τα ζευγάρια εραστών του Ιερού Λόχου

Ο σκηνοθέτης Λευτέρης Χαρίτος εξηγεί πώς αποφάσισε να θίξει ένα θέμα που για αιώνες θεωρείται ταμπού: τις ερωτικές σχέσεις μεταξύ αντρών στην Αρχαία Ελλάδα, ακόμη και στο πεδίο της μάχης.
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ