Πάντα υπάρχουν άνθρωποι πέριξ των τυράννων, πρόθυμοι να κάνουν τη βρώμικη δουλειά, να κόψουν κεφάλια ανθρώπων, να καθαρίσουν κάποιον αφού τον βασανίσουν πριν. Είναι οι ελίτ που γίνονται κατά κανόνα οι λακέδες και τα πρωτοπαλλήκαρα των τυράννων, τουλάχιστον όπως το αντιλαμβανόταν ο Σαίξπηρ. Είναι άνθρωποι με τίτλους. Είναι άνθρωποι με φανταχτερές θέσεις. Είναι άνθρωποι με πλούτο που νομίζουν ότι θα επωφεληθούν από όλο αυτό ή ότι θα μπορέσουν να κρατηθούν μακριά από το μεγάλο κύμα περιττωμάτων που εξαπολύουν στην κοινωνία. Η διαφθορά της ελίτ στον Σαίξπηρ.
Κόλλησα λίγο με τον Greenblatt. Ξεκίνησα και το συναρπαστικότατο Will in the World: How Shakespeare Became Shakespeare, που είχε εκδοθεί το 2004. Mε την ευκαιρεία, δημοσιεύω αποσπάσματα από μια δημόσια συζήτησή του με τον Stuart Kells του αυστραλιανού πανεπιστημίου La Trobe. Η συζήτηση έγινε τον Μάιο του 2021 με αφορμή τον «Τύραννο», το τελευταίο βιβλίο του, με το οποίο ασχοληθήκαμε προχθές. Θίγει το ερώτημα, πώς άνθρωποι διεστραμένοι ανεβαίνουν στην εξουσία με την σύμφωνη γνώμη του λαού και πώς οι ελίτ γίνονται πρόθυμα οι λακέδες και τα πρωτοπαλλήκαρα των τυράννων. Αναφέρεται και σε άλλα στοιχεία του θαύματος που είναι ο Σαίξπηρ, π.χ. στην μανία του με τις νέες λέξεις ή στην δεινότητά του να τροποποιεί και εξελίσσει αυτό που ήταν ήδη γνωστό, ακόμη και δημοσιευμένο από άλλους ― καθώς, ως γνωστόν, ήταν λαμπρός και αδίστακτος κλέφτης!
H μετάφραση, δική μου, πρόχειρη.
Η ΣΥΖΗΤΗΣΗ
Stephen Greenblatt: Το 1987, πριν από πολύ καιρό δηλαδή, με κάλεσαν να δώσω την κεντρική ομιλία στις Shakespeare Tage, τις "Ημέρες Σαίξπηρ", στη Βαϊμάρη, η οποία βρισκόταν στην Ανατολική Γερμανία, στο κομμουνιστικό τμήμα. Πήγα και ήταν μια αξέχαστη εμπειρία. Πρώτα απ' όλα, με φιλοξένησαν στο περίφημο ξενοδοχείο Elephant του δέκατου όγδοου αιώνα. Όταν πήγα στη ρεσεψιόν για να κάνω check-in, ο υπάλληλος είπε ότι επειδή ήμουν ο κεντρικός ομιλητής θα μου έδιναν το καλύτερο δωμάτιο του ξενοδοχείου. Ήταν το αγαπημένο δωμάτιο του Χίτλερ, είπαν. Υπήρχε μπαλκόνι και το πλήθος μαζευόταν κάτω από το μπαλκόνι και τραγουδούσε: "Lieber Führer, komm heraus aus dem Elefantenhaus", που σημαίνει "Αγαπητέ Φύρερ, έλα έξω, έξω από το Elephant House". Ήταν ένα είδος αστείου του Μελ Μπρουκς "Πόσο χαριτωμένος είσαι μικρέ μου Φύρερ".
Είπα ότι θα προτιμούσα να μη μείνω σε αυτό το δωμάτιο και ο υπάλληλος εξέφρασε την έκπληξή του. Υπήρχαν πολλές φορές αυτής της επίσκεψης που ήταν ενοχλητικές, αλλά η πιο αξιοσημείωτη στιγμή ήρθε όταν πραγματοποιήθηκε μια φοιτητική παράσταση του Άμλετ. Η φοιτητική παράσταση δεν ήταν καλύτερη από ό,τι είναι συνήθως οι φοιτητικές παραστάσεις, αλλά ήταν καλή ως προς το ότι κατάλαβε ότι ο Άμλετ είναι ένα έργο με θέμα τους φοιτητές που σπουδάζουν στο εξωτερικό. Ο Άμλετ είναι στο Γουάινμπεργκ, ο Οράτιος είναι στο Γουάινμπεργκ, ο Λαέρτης είναι στο Παρίσι, ο Ρόζενκραντζ και ο Γκίλντενστερν είναι οι φίλοι του, όλοι σπουδάζουν στο εξωτερικό. Όλοι επιστρέφουν στη Δανία για την κηδεία ή για το γάμο. Και υπάρχει μια σκηνή στο έργο στην οποία ο Λαέρτης ζητάει άδεια από τον βασιλιά, από τον τύραννο ή τον δολοφόνο όπως ξέρουμε, να επιστρέψει στο Παρίσι επειδή γίνεται ο γάμος. Και ο βασιλιάς ρωτάει τον Λαέρτη αν έχει την άδεια του πατέρα του, και ο πατέρας του Πολώνιος λέει: "Ναι, έχει την άδειά μου", και τότε σε αυτή την παράσταση ο ηθοποιός που υποδυόταν τον βασιλιά πήγε σε ένα γραφείο, άνοιξε ένα συρτάρι, έβγαλε ένα ανατολικογερμανικό διαβατήριο, το σφράγισε και το έδωσε στον Λαέρτη για να πάει στο Παρίσι.
Όλο το κοινό έμεινε άναυδο! Κοίταξα γύρω μου, στο σκοτάδι, και κανείς δεν εξέφρασε τίποτα. Παρόλο που άκουσα τις βαριές ανάσες, όλοι είχαν πολύ ουδέτερα πρόσωπα και συνειδητοποίησα, φυσικά, όχι μόνο ότι επρόκειτο για μια πολιτική χειρονομία, αλλά ότι ήταν μια στιγμή κατά την οποία άνθρωποι πυροβολούνταν επειδή προσπαθούσαν να περάσουν τα σύνορα για να πάνε στη Γαλλία. Ήταν μια φοιτητική παραγωγή και ήταν τρομερά φορτισμένη.
Συνειδητοποίησα επίσης ότι αυτό είναι το έργο του Σαίξπηρ από το 1600. Έτσι λειτουργεί. Πάντα λειτουργούσε έτσι, πάντα είχε ένα είδος πολιτικής σύνδεσης. Πάντα στοχαζόταν την τυραννία και την ελευθερία, και εγώ απλώς έβλεπα την εκδοχή εδώ και τώρα. Αυτό κρύβεται πίσω από τον λόγο για τον οποίο ήθελα να γράψω αυτό το βιβλίο όσο και η εκλογή του άθλιου Ντόναλντ Τραμπ.
Stuart Kells: Μία από τις μεταφορές και τις αναλογίες που χρησιμοποιείτε στο βιβλίο είναι η ιδέα ότι ο Σαίξπηρ έγραφε σε μια εποχή που υπήρχε πολύ περιορισμένη προσωπική ελευθερία. Ουσιαστικά ήταν ένα αστυνομικό κράτος και υπήρχε κάποιος τον οποίο αναφέρετε ως "Αγαπητό Ηγεμόνα", δηλαδή η Βασίλισσα, και υπήρχε ένας μηχανισμός λογοκρισίας και παρακολούθησης. Χρησιμοποιήσατε την αναλογία ότι, σήμερα, θα ήταν σαν να έγραφε ο Σαίξπηρ τα έργα του στο Ιράν ή στη Σαουδική Αραβία ή σε κάποιο άλλο κατασταλτικό κράτος. Μπορείτε να μιλήσετε λίγο περισσότερο για αυτόν τον τρόπο γραφής κάτω από πολύ δύσκολες συνθήκες; Και για τη συγγραφή ως μέσο αμφισβήτησης των τυράννων;
SG: Πρέπει να δείτε ότι ο Σαίξπηρ γράφει σε μια κοινωνία που βρισκόταν σε μια διαρκή κατάσταση πολιορκίας. Υπάρχει ένας γενικευμένος φόβος για την τρομοκρατία σε εθνικό επίπεδο. Δεν υπήρχαν πολλά πράγματα σε σχέση με τα δικαιώματα κατ' αρχάς, στην πραγματικότητα πολύ λίγη ανοχή περί δικαιωμάτων, αντιθέτως υπάρχει περιορισμός των περισσότερων από τα πράγματα στα οποία θα βασιζόσουν για να σε προστατεύσουν σε μια δύσκολη κατάσταση. Δεν μπορούσες να μιλήσεις ανοιχτά σε μια ταβέρνα, σίγουρα δεν μπορούσες να μιλήσεις ανοιχτά σε οποιονδήποτε δημόσιο χώρο στον οποίο θα μπορούσαν να σε ακούσουν χωρίς να διακινδυνεύσεις να καρφώσουν τ' αυτί σου στον κύφωνα ή να σου κόψουν το χέρι ή να σου κόψουν το κεφάλι.
Ήταν λοιπόν εξαιρετικά επικίνδυνο και είναι μια εποχή που σε μεγάλο βαθμό μοιάζει με εκείνη του δημοσιογράφου που μπαίνει στην πρεσβεία της Σαουδικής Αραβίας στην Κωνσταντινούπολη και τον τεμαχίζουν σε μικρά κομματάκια. Αυτό σίγουρα συνέβη τον δέκατο έκτο αιώνα. Και το παράδοξο, και αυτό είναι το μεγάλο παράδοξο του Σαίξπηρ, είναι ότι σε αυτόν τον κόσμο της ακραίας καταπίεσης, ο Σαίξπηρ μπορεί να βάζει χαρακτήρες να σηκώνονται στη σκηνή και να λένε: "Ένας σκύλος υπακούει στο θώκο", ή "Είναι αιρετικός αυτός που ανάβει τη φωτιά και όχι εκείνη που καίγεται σ' αυτήν".
Αν τα έλεγες αυτά τα πράγματα σε διαφορετικό πλαίσιο, αν τα έλεγες στην ταβέρνα, δεν θα έβγαινες από την ταβέρνα ασφαλής. Αλλά ο Σαίξπηρ είχε μπροστά του στο κοινό, δύο ή τρεις χιλιάδες ανθρώπους και μπορούσε να πει αυτά τα πράγματα. Γιατί; Επειδή τα έλεγε σε ένα θεατρικό έργο. Επειδή λέγονται από τον Βασιλιά Ληρ. Τα λέει η Πωλίνα στο Χειμωνιάτικο παραμύθι. Αυτό είναι ένα περίεργο φαινόμενο. Ο καθένας μαθαίνει να διαβάζει ανάμεσα στις γραμμές και να ακούει πράγματα -όπως διαπίστωσα στο κοινό στη Βαϊμάρη το 1987- να ακούει και να βλέπει πράγματα που κανονικά δεν θα τολμούσε να διανοηθεί.
SK: Ένα από τα περίεργα φαινόμενα της περιόδου Τραμπ ήταν το πώς περιβαλλόταν από λακέδες και υποτακτικούς, ορισμένοι από τους οποίους ήταν αρκετά πιστοί, επιδιώκοντας και τα δικά τους συμφέροντα. Είτε στον Σαίξπηρ είτε στην πολιτική, μπορείτε να πείτε κάτι για το φαινόμενο του λακέ ή του νεροκουβαλητή της τυραννίας;
SG: Ο λακές και οι υποτακτικοί είναι σα να βρίσκονται στον πάτο της κοινωνίας. Και υπάρχουν πολλοί από αυτούς τους πρόθυμους εκτελεστές που εκτελούν τις εντολές του Ριχάρδου Γ', που ο Σαίξπηρ τους παρατήρησε εις βάθος και τους έδωσε σάρκα και οστά, αλλά είναι κάπως παραπλανητικό να τους λες απλώς λακέδες και υποτακτικούς, επειδή συχνά είναι αριστοκράτες στον Σαίξπηρ. Είναι άνθρωποι που, όπως ο Μπάκιγχαμ και ο Χέιστινγκς και οι παρόμοιοι, αν σκεφτείς τους τυράννους του κόσμου μας, τον Πούτιν ή τον Ερντογάν ή τον Μπολσονάρου ή τον Όρμπαν ή τον Ντουτέρτε ή, ίσως τραβώντας το σχοινί, τον Ντόναλντ Τραμπ, οι ανάλογοι λακέδες τους είναι οι ελίτ.
Πάντα υπάρχουν άνθρωποι γύρω τους πρόθυμοι να κάνουν τη βρώμικη δουλειά, να κόψουν κεφάλια ανθρώπων, να καθαρίσουν κάποιον αφού τον βασανίσουν πριν. Αλλά το θέμα είναι, πώς αυτοί οι άνθρωποι φτάνουν στην εξουσία; Διότι στην πραγματικότητα είναι οι ελίτ που γίνονται κατά κανόνα οι λακέδες και τα πρωτοπαλλήκαρα των τυράννων, τουλάχιστον όπως το αντιλαμβανόταν ο Σαίξπηρ. Είναι άνθρωποι με τίτλους. Είναι άνθρωποι με φανταχτερές θέσεις. Είναι άνθρωποι με πλούτο που νομίζουν ότι θα επωφεληθούν από όλο αυτό ή ότι θα μπορέσουν να κρατηθούν μακριά από το μεγάλο κύμα περιττωμάτων που εξαπολύουν στην κοινωνία.
SK: Έχω ήδη πει στο παρελθόν ότι οι σπουδές του Σαίξπηρ βρίσκονται σε μια χρυσή εποχή. Υπάρχει ζωηρό ενδιαφέρον για τον Σαίξπηρ. Υπήρξαν σημαντικές ανακαλύψεις - συμπεριλαμβανομένου του αντιγράφου του ίδιου του Μίλτωνος από το πρώτο Folio - και νέοι ισχυρισμοί, όπως ότι ο Sir Thomas North υπήρξε πηγή για τον Σαίξπηρ. Έχει σημειωθεί άνθιση της επιστημονικής έρευνας σε τομείς όπως ο Σαίξπηρ και η φυλή ή ο Σαίξπηρ και το φύλο. Έχουν κυκλοφορήσει ένα σωρό νέα βιβλία, μεταξύ των οποίων ο Σαίξπηρ και το χιπ-χοπ και, ενδεχομένως, να μην αποκλείουμε ένα νέο βιβλίο του Μπόρις Τζόνσον για τον Σαίξπηρ. Γιατί ο Σαίξπηρ εξακολουθεί να είναι τόσο επίκαιρος;
SG: Ο Σαίξπηρ κατάλαβε κάτι, ίσως με τον βαθύτερο τρόπο από οποιονδήποτε συγγραφέα μετά τους αρχαίους, μετά τον κόσμο του Ομήρου και του Σοφοκλή, κατάλαβε ότι η τέχνη έχει την ικανότητα να παραμένει ζωντανή μόνο αν μετεξελίσσεται. Κατάλαβε με έναν ιδιάζοντα τρόπο την αρχή της εξέλιξης. Και η αρχή της εξέλιξης είναι ότι δεν καθορίζεις εσύ το νόημα των πραγμάτων. Δίνεις στα πράγματα τη δυνατότητα, όπως άλλωστε συμβαίνει και στη βιολογία, να μεταλλάσσονται, να αλλάζουν, να προσαρμόζονται στις περιστάσεις. Αφήνεις το ράμφος να γίνει μακρύτερο αν χρειαστεί να τραβήξεις τους σπόρους από το βάθος ενός λουλουδιού. Τα θεατρικά του έργα το κάνουν αυτό.
Ο Σαίξπηρ ήταν μια ιδιοφυία, όχι με τον τρόπο που σκεφτόμαστε στη ρομαντική ποίηση την ιδιοφυία ― δηλαδή, την αμιγή ανακάλυψη ενός πράγματος― αλλά μια ιδιοφυΐα της προσαρμογής, μια ιδιοφυΐα τού να αντιλαμβάνεσαι και να καταλαβαίνεις. Σχεδόν με όλα όσα έγραψε, ήταν σα να έβρισκε το τρόπο πώς να χρησιμοποιήσει αυτό που ήδη κυκλοφορούσε. Πώς να το εκμεταλλευτεί. Πώς να το μεταμορφώσει. Πώς να εμπιστευτεί την τυχαιότητα. Πώς να εμπιστευτεί την έκπληξη. Πώς να χρησιμοποιήσει τους περιορισμούς μέσα στους οποίους λειτουργούσε ως καλλιτέχνης. Πώς να κατανοήσει τη θέση της τύχης και όχι απλώς του ευφυούς σχεδιασμού.
Δεν θα μπορούσε να περιμένει ακαδημαϊκούς και συγγραφείς όπως εγώ. Αν είχε διαβάσει τα πάντα και είχε σκεφτεί τα πάντα, δεν υπάρχει περίπτωση να τα είχε καταφέρει. Αλλά δημιούργησε δομές που εξελίσσονται, που προσαρμόζονται στις μεταβαλλόμενες συνθήκες. Και η ιδιοφυία του είναι ότι επέτρεψε τη μετάλλαξη. Γι' αυτό είναι ακόμα ζωντανός. Γι' αυτό νοιαζόμαστε γι' αυτόν. Για έναν καλλιτέχνη που μπόρεσε να δημιουργήσει μεταλλάξεις από τις κοινές καταβολές μας. Οι καταβολές δεν ήταν δικές του. Αυτός «απλώς» ανακάτεψε τα δεδομένα. Και είχε τη περίεργη αντίληψη να ξέρει ότι θέματα όπως οι αλαζονικές γυναίκες, οι ομοφυλόφιλοι, οι Εβραίοι, οι μαύροι, είναι ενδιαφέροντα για την εποχή του, όπως αποδεικνύεται ότι είναι ενδιαφέροντα ακόμη και 400 χρόνια μετά.
SK: Γνωρίζω ότι έχετε ασχοληθεί με τις νέες φράσεις και λέξεις που εμφανίζονται για πρώτη φορά στον Σαίξπηρ. Μπορείτε να μου μιλήσετε λίγο γι' αυτό; Για τον Σαίξπηρ ως δημιουργό λέξεων;
SG: Ο Σαίξπηρ είχε εμμονή με τις λέξεις. Προφανώς, πρέπει να έμοιαζε λίγο με τον Τζέιμς Τζόις. Πρέπει να ήταν στο αίμα του. Είναι δύσκολο να σκεφτείς ότι θα μπορούσε να πετύχει κάτι τέτοιο χωρίς να το έχει από την αρχή στον οργανισμό του. Έτσι, πρόκειται σαφώς για κάποιον που είχε εμμονή με τη γλώσσα, εμμονή με τα λογοπαίγνια. Όπως πιθανώς γνωρίζετε, τον 18ο αιώνα ο Σάμιουελ Τζόνσον ήταν μεγάλος θαυμαστής του Σαίξπηρ, αλλά είπε ότι το λογοπαίγνιο ήταν η μοιραία Κλεοπάτρα για τον Σαίξπηρ, για την οποία ήταν πρόθυμος να εγκαταλείψει τον κόσμο. Νομίζω ότι χάθηκε για τα καλά!
Αλλά είναι αλήθεια, είναι σαν να ήταν κάποιος που δεν μπορεί να συγκρατηθεί -ήθελε να ακούει τις λέξεις να προσκρούουν η μία στην άλλη και να παίζουν η μία με την άλλη. Και έτσι ένα πράγμα που πρέπει να πούμε, για να προσδιορίσουμε ή να περιπλέξουμε αυτό στο οποίο και οι δύο, νομίζω, συμφωνούμε, είναι ότι ο Σαίξπηρ δεν είναι θαυμαστός για την εφεύρεση αλλά για τη χρήση, για την ανακύκλωση, για την αναδιαμόρφωση όσων έρχονταν στον δρόμο του. Κάνει κάτι παράξενο με την αγγλική γλώσσα. Έχει ένα γιγαντιαίο λεξιλόγιο. Αδιανόητα μεγάλο. Και είναι ένα λεξιλόγιο που είναι επίσης γεμάτο με λέξεις που δεν έχουν χρησιμοποιηθεί, τουλάχιστον σε έντυπη μορφή, στο παρελθόν. Αν ψάξεις να βρεις τον αριθμό των λέξεων που, σύμφωνα με το Oxford English Dictionary, χρησιμοποιούνται για πρώτη φορά στον Σαίξπηρ, κατακλύζεσαι από έναν εξωφρενικό αριθμό λέξεων.
Ακόμη και σε μεμονωμένα έργα όπως ο Άμλετ, όπου χρησιμοποιούνται δεκάδες και δεκάδες λέξεις για πρώτη φορά σε έντυπη μορφή. Και τότε το ερώτημα είναι, πώς θα μπορούσε το κοινό να καταλάβει τι λέγεται; Πώς και δεν ακουγόταν ως ασυναρτησίες; Και μέρος της απάντησης είναι ότι ο Σαίξπηρ είναι πολύ έξυπνος ώστε να καθορίζει αυτό που κάνει. Όταν χρησιμοποιεί μια λέξη όπως "δολοφονήσει", η οποία χρησιμοποιείται για πρώτη φορά στον Μακμπέθ - φροντίζει να την ορίσει αμέσως μετά. Αυτό είναι μέρος της τεχνικής του. Αλλά μέρος της τεχνικής του είναι επίσης ότι συνδυάζει λέξεις που δεν έχουν συνδυαστεί ξανά. "Like John-a-dreams, unpregnant of my cause" λέει ο Άμλετ. Unpregnant; Mη- έγκυος; Αγκάστρωτος; Eίναι η πρώτη φορά που χρησιμοποιείται μια τέτοια λέξη. Δεν υπάρχουν πολλοί άνθρωποι που κυκλοφορούν ανέγκυοι! Αλλά ο Σαίξπηρ είχε την ιδέα να συνδυάσει το "un" και το "pregnant". Και υπάρχουν πάμπολλα τέτοια παραδείγματα. [Σ.μ.: Οι τρείς μεταφράσεις που κοίταξα, Καψάλη, Χειμωνά, Μπελλιέ, δεν τόλμησαν να μεταφράσουν τη λέξη και μάλλον καλά έκαναν. Ο Ρώτας που δεν έχω εύκαιρο, ίσως και να έχει τολμήσει... ]
SK: Τι μπορούμε να διακρίνουμε στον Σαίξπηρ που θα μας βοηθήσει να κατανοήσουμε με μια άλλη τυραννία του σήμερα, δηλαδή το διαδίκτυο;
SG: Κατά μία έννοια η απάντηση είναι πολύ σύντομη. Ο Σαίξπηρ δεν θα μπορούσε να κατανοήσει τον τρόπο με τον οποίο λειτουργούν οι αλγόριθμοι, π.χ., για να δημιουργούν κλειστές κοινότητες που ακούνε μόνο συγκεκριμένα επιχειρήματα ξανά και ξανά και ξανά. Νομίζω όμως ότι η απάντηση μπορεί να έχει κι άλλες πτυχές. Πρώτα απ' όλα, ο Σαίξπηρ εργαζόταν σε ένα νέο μέσο, το θέατρο ― και την ιδέα ενός νέου μέσου που αλλάζει την εικόνα των πάντων θα μπορούσε να την είχε κατανοήσει , όπως την είχε κατανοήσει και τότε. Το ότι είναι σε θέση να ελέγχει το νέο μέσο, να το ελέγχει για αγαθό σκοπό και όχι για κακό, είναι εκείνο που νομίζω τον απασχολούσε περισσότερο.
Υπό αυτή την έννοια, το λαϊκό θέατρο, το οποίο ήταν ολοκαίνουργιο στην εποχή του Σαίξπηρ, ήταν ένα νέο μέσο, το οποίο απευθυνόταν σε χιλιάδες ανθρώπους με έναν τρόπο που δεν είχε ξανασυμβεί από την παρακμή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Θέλω να πω, πρόκειται για ένα εντυπωσιακό νέο μέσο. Και θα δείτε τον Σαίξπηρ να σκέφτεται τους κινδύνους του νέου μέσου, σε μορφές όπως ο Ιάγος, ο Ριχάρδος Γ', ή ο Αντώνιος στο Αντώνιος και Κλεοπάτρα. Τον βλέπεις να μελαγχολεί για το πώς αυτό το μέσο, το οποίο διαμορφώνει τα συναισθήματα χιλιάδων ανθρώπων, μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την κατάληψη της εξουσίας. Και τον βλέπεις να σκέφτεται επίσης βαθιά για το πώς θα μπορούσε με το θέατρο να αντισταθεί σε αυτή την εξουσία.
