Ιδέες για να καθυστερήσουμε το τέλος του κόσμου

Ένας Ευρωπαίος ερευνητής στις αρχές του 20ού αιώνα διέσχιζε τις Ηνωμένες Πολιτείες όταν βρέθηκε σε έδαφος των Χόπι. Έψαχνε για κάποιον στο χωριό που θα μπορούσε να τον βοηθήσει να συναντήσει μία σοφή γηραιά γυναίκα από την οποία θα έπαιρνε συνέντευξη. Όταν τελικά μπόρεσε να τη συναντήσει, στεκόταν ακίνητη δίπλα σε έναν βράχο. Αφού περίμενε για λίγο, ο ερευνητής ρώτησε τελικά:

- Δεν πρόκειται να μου μιλήσει;
Τότε το άτομο που είχε διευκολύνει τη συνάντηση απάντησε:
- Μιλάει με την αδελφή της.
- Μα είναι μια πέτρα", αντέτεινε ο ερευνητής. Και ο συνοδός είπε:
- Πράγματι, που είναι το πρόβλημα;

Ailton Krenak, Idées pour retarder la fin du monde, éditions Dehors (2020), 64 σελ.

Ιδέες για να καθυστερήσουμε το τέλος του κόσμου — O Ailton Krenak σε νεαρότερη ηλικία. Instituto Socioambiental - ISA.

Franz Himmelbauer
Antiopées - 18.05.2005 /lundi matin - 20.05.2025.

Ο Ailton Krenak είναι αυτό που οι Λευκοί (οι Βραζιλιάνοι και μαζί τους οι άλλοι Λευκοί) αποκαλούν "Ινδιάνο". Επειδή οι Ισπανοί και οι Πορτογάλοι, όταν ξεκίνησαν για να βρουν μια νέα διαδρομή προς τις Ινδίες, που νόμισαν ότι τις βρήκαν άλλοι στην Καραϊβική και άλλοι στις ακτές της μετέπειτα Βραζιλίας, οι άνθρωποι που συνάντησαν σε αυτήν την "ανακάλυψη" της Αμερικής ήταν υποχρεωτικά Ινδιάνοι. Αλλά "η Βραζιλία δεν υπήρξε ποτέ", λέει ο Ailton Krenak, "η Βραζιλία είναι μια εφεύρεση. Γεννήθηκε ακριβώς από την εισβολή, πρώτα από τους Πορτογάλους, έπειτα από τους Ολλανδούς, έπειτα πάλι από τους Γάλλους, οι οποίοι όλοι τους είχαν σκοπό να μην σταματήσει ποτέ αυτή η εισβολή". Πρέπει να ακούσουμε προσεκτικά αυτές τις τελευταίες λέξεις: η εισβολή συνεχίζεται. Πρόκειται για γενοκτονία - συγγνώμη, για δεκάδες γενοκτονίες, αφού μιλάμε για δεκάδες λαούς που εξοντώθηκαν δια πυρός και σιδήρου, αλλά και από ιούς και άλλα βακτήρια που έφεραν οι εισβολείς. Αρχίζουμε να το γνωρίζουμε. Αυτό που ο λευκός κόσμος δεν έχει ακόμη παραδεχτεί είναι ότι παρατείνοντας αυτή την εισβολή και την κοσμοκτονία, προετοιμάζει ο ίδιος τις συνθήκες για τον δικό του χαμό - ίσως και αυτού που αποκαλεί "ανθρωπότητα", η οποία, για τον Krenak δεν υπάρχει, όπως δεν υπάρχει και Βραζιλία.

"Ο Ailton Krenak γεννήθηκε το 1953 στην κοιλάδα του Rio Doce, στην πολιτεία Minas Gerais στα υψίπεδα της νοτιοανατολικής Βραζιλίας, την περιοχή του λαού Krenak, στον οποίο ανήκει και του οποίου το περιβάλλον έχει πληγεί από τις εξορυκτικές δραστηριότητες". (Απόσπασμα από το σημείωμα που έγραψε γι' αυτόν ο Γάλλος εκδότης του: Dehors) Είναι μία από τις λίγες διεθνώς αναγνωρισμένες προσωπικότητες με καθοριστική συμμετοχή στους αγώνες των ιθαγενών της Βραζιλίας " [...] η φωνή του", προσθέτει η Els Lagrou στον επίλογό της στο Réveil des peuples de la Terre (Η αφύπνηση των λαών της Γης), "έχει γίνει ένα απαραίτητο σημείο αναφοράς για ένα τμήμα του βραζιλιάνικου πληθυσμού. Τα βιβλία του διαβάζονται στα σχολεία και αναφέρονται σε ομιλίες που μεταδίδονται από μεγάλα τηλεοπτικά κανάλια". Η φήμη του πηγάζει από τη δέσμευσή του στον αγώνα για την αναγνώριση της ύπαρξης των αυτόχθονων πληθυσμών. "Ήμασταν πάντα σε πόλεμο", λέει στη συνέντευξη που παρατίθεται παραπάνω. Η προσωπική του ζωή είναι συνυφασμένη με αυτόν τον πολέμο. Αυτό είναι που ανακαλύπτεις όταν διαβάζεις τα κείμενα που συνθέτουν την Αφύπνιση των Λαών της Γης. Σε αυτές τις συνεντεύξεις, ο Krenak αφηγείται πώς ο ίδιος συμμετείχε στην οργάνωση του αγώνα και στη συνέχεια στην εκπροσώπησή του, πρώτα σε εθνικό επίπεδο στη Βραζιλία και στη συνέχεια σε διεθνές επίπεδο. Το αποτέλεσμα είναι ένα απόλυτα συναρπαστικό βιβλίο, όπως και τα άλλα δύο που εκδόθηκαν (και επανεκδόθηκαν) συγχρόνως από τις εκδόσεις Dehors. Βρίσκομαι έτσι αντιμέτωπος με την ίδια δυσκολία που είχε και ο Viveiros de Castro, ο οποίος ξεκινούσε τον πρόλογό του ως εξής:

"Είναι δύσκολο να πεις κάτι περισσότερο για κείμενα που ήδη τα λένε όλα, όπως συμβαίνει με αυτές τις συνεντεύξεις του Ailton Krenak, έναν από τους μεγαλύτερους πολιτικούς και πνευματικούς ηγέτες που αναδείχθηκαν κατά την αφύπνιση των ιθαγενών της Βραζιλίας στα τέλη της δεκαετίας του 1970. Υπάρχει μεγάλος πειρασμός να παραθέσεις μόνο αποσπάσματα, να υπογραμμίσεις ορισμένα αξιομνημόνευτα σημεία, πράγμα που θα έκανε τον πρόλογο αυτό πολύ μακρύ, γιατί είναι πάρα πολλά. Θα ήταν ίσως προτιμότερο να συστήσουμε στον αναγνώστη να παραλείψει αυτή την εισαγωγή και να περάσει κατευθείαν στο λόγο του βιβλίου. (Αυτό λένε όλοι οι πρόλογοι βιβλίων που δεν τους χρειάζονται)". (Η αφύπνιση..., σ. 13).

Πράγματι, έχω μουτζουρώσει σχεδόν μια στις δύο σελίδες σε αυτά τα τρία βιβλία και θα δυσκολευόμουν πολύ να αναφέρω όλα αυτά τα αποσπάσματα...

Δεν θα σταθώ πολύ στις Ιδέες για να καθυστερήσουμε το τέλος του κόσμου, εφόσον ο Jean-Christophe Goddard έχει ήδη γράψει γι' αυτό το βιβλίο στο Lundi matin όταν κυκλοφόρησε η πρώτη του γαλλική έκδοση. Θα ήθελα, ωστόσο, να επισημάνω δύο ή τρεις ιδέες που μου έκαναν εντύπωση. Πρώτα απ' όλα, στο πρώτο από τα δύο κείμενα που απαρτίζουν το βιβλίο και που του δίνουν τον τίτλο του, ο Krenak αναρωτιέται "πώς, τα τελευταία δύο ή τρεις χιλιάδες χρόνια, καταλήξαμε να κατασκευάσουμε την ιδέα της ανθρωπότητας; Μήπως αυτή δεν είναι η ρίζα των κακών επιλογών που κάνουμε και που έχουν δικαιολογήσει τη χρήση τόσης πολλής βίας στην ιστορία;" Και επιμένει σε αυτό λίγο πιο κάτω: "Είμαστε πραγματικά μία ανθρωπότητα;" Φυσικά, το υπογράμμισα με το μολύβι μου, αναρωτώμενος σε τι με παρέπεμπε αυτή η σκέψη... Και σκέφτηκα τον Μισέλ Φουκώ στο Λέξεις και Πράγματα. Δεν θα παραθέσω εδώ τα τελευταία λόγια αυτού του κορυφαίου βιβλίου, τα οποία είναι ήδη πολύ γνωστά ("Ο άνθρωπος είναι μια πρόσφατη εφεύρεση, της οποίας η αρχαιολογία της σκέψης καταδεικνύει εύκολα την πρόσφατη ημερομηνία ύπαρξης. Και ίσως το επικείμενο τέλος του", κ.λπ.). Αλλά μάλλον αυτά τα παρακάτω, από την τελευταία ενότητα του Κεφαλαίου ΙΧ, που φέρει τον ενδιαφέροντα τίτλο: "Ο ανθρωπολογικός ύπνος".

"Σε όλους εκείνους που εξακολουθούν να θέλουν να μιλούν για τον άνθρωπο, τη βασιλεία του ή την απελευθέρωσή του, σε όλους εκείνους που εξακολουθούν να θέτουν ερωτήματα για το τι είναι κατ' ουσίαν ο άνθρωπος, σε όλους εκείνους που θέλουν να ξεκινούν από αυτόν για να αποκτήσουν πρόσβαση στην αλήθεια, σε όλους εκείνους από την άλλη πλευρά που ανάγουν όλη τη γνώση στις αλήθειες του ίδιου του ανθρώπου, σε όλους εκείνους που δεν θέλουν την τυποποίηση χωρίς την προσφυγή στην ανθρωπολογία, που δεν θέλουν να καταφεύγουν στη μυθολογία χωρίς να απομυθοποιούν, που δεν θέλουν να σκεφτούν χωρίς να σκέφτονται αμέσως ότι ο άνθρωπος είναι αυτός που σκέφτεται, σε όλες αυτές τις αριστερές και αριστερίζουσες μορφές προβληματισμού, δεν μπορούμε παρά να αντιτάξουμε το φιλοσοφικό γέλιο - το σιωπηλό δηλαδή, σε ένα βαθμό."
.

Και ιδού μια ιστορία που διηγήθηκε ο Krenak κατά τη διάρκεια του ίδιου συνεδρίου, η οποία, ενώ απηχεί το φουκωικό "φιλοσοφικό γέλιο", μου φαίνεται ότι απεικονίζει αρκετά συγκεκριμένα τι καλύπτει αυτό το ζήτημα της "ανθρωπότητας":

Ένας Ευρωπαίος ερευνητής στις αρχές του 20ού αιώνα διέσχιζε τις Ηνωμένες Πολιτείες όταν βρέθηκε σε έδαφος των Χόπι. Έψαχνε για κάποιον στο χωριό που θα μπορούσε να τον βοηθήσει να συναντήσει μία σοφή γηραιά γυναίκα από την οποία ήθελε να πάρει συνέντευξη. Όταν τελικά μπόρεσε να την συναντήσει, στεκόταν ακίνητη δίπλα σε έναν βράχο. Αφού περίμενε για λίγο, ο ερευνητής ρώτησε τελικά:

Ο Krenak συνεχίζει λέγοντας ότι παντού στον κόσμο υπάρχουν άνθρωποι που μιλούν με πέτρες ή βουνά. Και μας θέτει το εξής ερώτημα: "Γιατί δεν ενθουσιαζόμαστε με αυτές τις ιστορίες; Γιατί επιλέγουμε να τις απορρίπτουμε ή να τις αντικρούουμε υπέρ μιας παγκοσμιοποιημένης και επιφανειακής αφήγησης, που προσπαθεί να μας πει σε όλους την ίδια ιστορία;" (Ιδέες, σελ. 25) Η απάντηση είναι απλή, τρομακτικά απλή: οι άνθρωποι διαχωρίζονται από τη Γη - μετατρέπονται σε παραγωγούς και καταναλωτές - αυτό που ο Μαρξ περιέγραψε ως διαδικασία πρωταρχικής συσσώρευσης (σήμερα μεταφράζεται συνήθως ως "αρχική", αλλά σε αυτό το πλαίσιο μου αρέσει το "πρωταρχική"...), μια διαδικασία που συνεχίζεται σήμερα με όλο και πιο σκληρό τρόπο στην Αμαζονία και αλλού. Μια διαδικασία που κάθε μέρα επισπεύδει, αν όχι το τέλος του κόσμου, τότε το τέλος ενός κόσμου: έτσι,

"Το 2015, ο Watu, ο ποταμός αυτός που συνόδευσε τις ζωές μας και τις ζωές των προγόνων μας στις όχθες του Rio Doce, ο οποίος ρέει μεταξύ των πολιτειών Minas Gerais και Espírito Santo, μολύνθηκε πλήρως από τοξικά υλικά σε μια έκταση άνω των εξακοσίων χιλιομέτρων. Το σπάσιμο δύο φραγμάτων που συγκρατούσαν τα απόβλητα των ορυχείων μας άφησε όλους ορφανούς βυθίζοντας τον ποταμό, όπως και εμάς, σε κώμα. Αυτό το έγκλημα - που δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ατύχημα - επηρέασε τις ζωές μας τόσο ριζικά που μας βύθισε στις πραγματικές συνθήκες ενός κόσμου που έφτασε στο τέλος του ("Du rêve et de la terre", στο Ιδέες..., σ. 39).

Ωστόσο, ο Ailton Krenak και ο λαός του δεν προτίθενται να εξαφανιστούν - έχουν ήδη μια ορισμένη εμπειρία από το τέλος του κόσμου εδώ και πεντακόσια χρόνια... Ο Krenak αναφέρεται, μεταξύ άλλων, στο βιβλίο του Davi Kopenawa, Η Πτώση του ουρανού, το οποίο "έχει τη δύναμη να δείξει σε εμάς, που βουλιάζουμε σε αυτό το είδος του τέλους του κόσμου, τον τρόπο με τον οποίο ένα σύνολο πολιτισμών και λαών είναι ακόμη ικανοί να ζουν σήμερα σε αυτόν τον πλανήτη, μοιράζοντας μια εντελώς διαφορετική κοσμοθεωρία, ζώντας στο περιβάλλον τους με τέτοιο τρόπο ώστε τα πάντα να διαθέτουν νόημα". (Ιδέες... σελ. 29). Αλλά.

"Η εποχή μας έχει ειδικευτεί στη δημιουργία της έλλειψης: έλλειψη νοήματος για τη ζωή στην κοινωνία, έλλειψη νοήματος για την ίδια την εμπειρία της ζωής. Αυτό δημιουργεί μια τεράστια μισαλλοδοξία απέναντι σε οποιονδήποτε είναι ακόμα ικανός να βιώσει την ευχαρίστηση του να είναι ζωντανός, να χορεύει, να τραγουδά. Και υπάρχουν πολλοί μικροί αστερισμοί ανθρώπων διάσπαρτοι σε όλο τον κόσμο που χορεύουν, τραγουδούν, κάνουν τη βροχή να πέφτει. Το είδος της ανθρωπότητας ζόμπι που καλούμαστε να ενσωματώσουμε δεν μπορεί να ανεχτεί τόση ευχαρίστηση, τόση απόλαυση της ζωής. Έτσι, ο μόνος τρόπος για να μας κάνουν να εγκαταλείψουμε τα όνειρά μας είναι να κηρύξουν το τέλος του κόσμου. Η πρόκληση η δική μου, η ιδέα του να καθυστερήσουμε το τέλος του κόσμου προτείνει ακριβώς αυτό: ας αναπτύξουμε τις δυνάμεις μας για να μπορούμε πάντα να λέμε μια ακόμη ιστορία, μια άλλη αφήγηση. Αν το καταφέρουμε, τότε θα καθυστερήσουμε το τέλος του κόσμου (Ιδέες..., σ. 30).

Αυτό δεν σας θυμίζει τίποτα; Τότε δεν έχετε διαβάσει ακόμα τις Χίλιες και μία Νύχτες. Είστε τυχεροί: έχετε μπροστά σας πολύ όμορφες στιγμές ανάγνωσης...

Αλλά ξεφεύγω από το θέμα - και συνειδητοποιώ ότι εξακολουθώ να μιλάω για το πρώτο από αυτά τα τρία βιβλία - και επιπλέον, για εκείνο που αποτελεί επανέκδοση... Φοβάμαι ότι αυτό το σημείωμα αρχίζει να γίνεται δύσπεπτο, οπότε νομίζω ότι θα το σταματήσω εδώ. Γι' αυτό θεωρήστε ότι πρόκειται για ένα πρώτο μέρος - συνεχίζεται.