Όταν το Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας ετοίμαζε το 2012 στη Βίλλα Καπαντζή στη Θεσσαλονίκη την έκθεση "Η Δύση της Ανατολής" με αφορμή τα εκατόχρονα από την απελευθέρωση της πόλης, εμφανίστηκε ένα νεαρός συλλέκτης, ο αρχιτέκτονας Γιώργος Δέλλιος και πρόσφερε μία φωτογραφία που είχε στην κατοχή του, η οποία ήταν τραβηγμένη το 1873 και θεωρήθηκε τότε η παλιότερη απεικόνιση της Θεσσαλονίκης. Επρόκειτο για φωτογραφία σε εξαιρετική κατάσταση, τυπωμένη σε χαρτί αλμπουμίνας –ένα είδος επικάλυψης του φωτογραφικού χαρτιού με αυγό, το οποίο με τον καιρό δημιουργεί αυτό το κιτρινωπό χρώμα που μιμούμαστε σήμερα ως πολυκαιρισμένο και αποκαλούμε «σέπια»– αλλά αγνοούσαμε το όνομα του φωτογράφου. Έτσι, βαφτίστηκε με το όνομα του πρώτου κατόχου της που ήταν ο Χέρμπερτ Σέυς, αξιωματικός του Βρετανικού πολεμικού ναυτικού, ο οποίος την αγόρασε από τη Θεσσαλονίκη μεταξύ του 1875 και του 1878, το διάστημα κατά το οποίο το πλοίο του διέσχιζε τα νερά της ανατολικής Μεσογείου και ανάμεσα στα σημαντικά λιμάνια που άραξε ήταν και αυτό της Θεσσαλονίκης. Άλλωστε ο Δέλλιος είχε στην κατοχή του ολόκληρο άλμπουμ με φωτογραφίες που ο Σέυς αγόρασε από την Παλαιστίνη και τη Μάλτα ενώ ο παλαιοπώλης, στα χέρια του οποίου βρέθηκαν στην Αμερική, είχε μέχρι και το paybook του, το υπηρεσιακό του βιβλιάριο από τη Βρετανία.
Στη φωτογραφία του Σέυς, η οποία είναι τραβηγμένη από τους κήπους του Μπέστσιναρ που δεν υπάρχουν πια –βρισκόντουσαν εκεί που σήμερα βρίσκεται η 4η προβλήτα του λιμανιού–, δεν φαίνονται τα θαλάσσια τείχη της πόλης γιατί είχαν μερικώς κατεδαφιστεί στο ύψος του λιμανιού. Φαίνεται όμως το πρώτο Δημαρχείο που χτίστηκε το 1869, οι περίφημες οικίες Άμποτ και Αλλατίνι, το κτίριο της Καθολικής Αποστολής –στη θέση του μετέπειτα νοσοκομείου Άγιος Παύλος–, ενώ μπροστά στον Τοπχανέ φαίνεται μια ατμομηχανή και η θαλάσσια σκάλα των Ανατολικών Σιδηροδρόμων.
Το δίχως άλλο ήταν η παλιότερη φωτογραφική απεικόνιση της πόλης που είχε εντοπιστεί, αλλά, όπως μας εξήγησε ο επιμελητής της έκθεσης και διευθυντής του παραρτήματος του ΜΙΕΤ στη Θεσσαλονίκη, κ. Γιάννης Επαμεινώνδας: «Ενώ πιστεύαμε ότι ήταν όντως η παλιότερη διασωσμένη φωτογραφία, βρέθηκε μια άλλη του 1863 ένα δίπτυχο-πανόραμα, τραβηγμένη από την ίδια γωνία με εκείνη, που όμως δείχνει όλη τη Θεσσαλονίκη, από τον Λευκό Πύργο μέχρι την τελευταία άκρη που είναι η έξοδος του Αγίου Δημητρίου. Ανήκει στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Βιέννης και χρειάστηκε να εξασφαλιστούν δικαιώματα για την αναπαραγωγή της. Εντέλει στην έκθεση κάλυπτε 6 μέτρα μήκος. Η φωτογραφία είναι του Ούγγρου Γιόσεφ Σέκελι ο οποίος πήρε μέρος ως επίσημος φωτογράφος σε μια εξερευνητική αποστολή στα Βαλκάνια που ξεκίνησε από τη Βιέννη και κατέληξε στη Θεσσαλονίκη. Μόλις 25 χρόνια μετά την ανακάλυψη της φωτογραφίας, πολύ λίγες αποστολές είχαν την τύχη να συνοδεύονται από φωτογράφο. Σήμερα σώζονται 50 φωτογραφίες του, εκ των οποίων οι 5 αφορούν τη Θεσσαλονίκη και οι 2 αποτελούν αυτό το εξαιρετικό πανόραμα. Αυτό είναι μοναδικό, γιατί το 1863 ακόμα δεν είχαν κατεδαφιστεί τα θαλάσσια τείχη –αυτό έγινε το 1870– και δεν είχαμε καμία φωτογραφική αποτύπωση τους. Αν και από απόσταση, δίνει αρκετές πληροφορίες: σώζεται και ο Πύργος της Αποβάθρας που επίσης τον βλέπουμε πρώτη φορά, το Πρόπυλο των Δώδεκα Αποστόλων επίσης για πρώτη φορά, η οικία του Τζέκη Άμποτ που αργότερα αγοράστηκε από την Οθωμανική Τράπεζα και, μετά την ανατίναξή της από τους Βουλγάρους το 1903, ανασκευάστηκε από τον Ποζέλι και σήμερα είναι το Κρατικό Ωδείο Θεσσαλονίκης στη συμβολή Φράγκων και Λέοντος Σοφού, πράγματα που σπανίζουν. Ενώ στη φωτογραφία του 1873 τα τείχη είχαν πια κατεδαφιστεί. Εντέλει, βρέθηκε και μια τρίτη φωτογραφία, του Γάλλου Αλφόνς Ρουμπελαίν που ζούσε στη Σμύρνη, επίσης του 1873, τραβηγμένη στον αντίποδα της φωτογραφίας του Σέυς, δηλαδή από τον Όσιο Δαυίδ, που είναι στην Άνω Πόλη, προς το λιμάνι. Είναι σαν η μία να κοιτάζει την άλλη».
Ο συλλέκτης Γιώργος Δέλλιος δώρισε ολόκληρη τη συλλογή του στο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ, περί τις 350 ιστορικές φωτογραφίες, μέρος της οποίας αποτέλεσε το υλικό, μαζί με παλιότερες γνωστές φωτογραφίες της εξαιρετικής έκδοσης που μόλις κυκλοφόρησε «Θεσσαλονίκη 1863-1873». Στη διάρκεια της προετοιμασίας του βιβλίου προέκυψαν και 5 χάρτες των Ανατολικών Σιδηροδρόμων, που παραχώρησε ο τοπογράφος Δημήτρης Καρανταΐδης. Αυτή η γερμανικών συμφερόντων εταιρία ήταν που έφερε το τρένο στη Θεσσαλονίκη στα 1871-1872 και ανήκε στον Βαυαρό βαρόνο Χιρς, που είχε έδρα του το Παρίσι και μετά τη Βιέννη. Οι χάρτες καταγράφουν την περιοχή του σταθμού και του λιμανιού ανά περίπου δεκαετία ξεκινώντας από τον πρώτο το 1873, με την ίδρυση του σταθμού, τον δεύτερο το 1882, μετά το 1899, το 1900 και το 1914. Είναι γερμανόγλωσσοι εκτός του τελευταίου που είναι γαλλόγλωσσος. Πέντε οριζοντιογραφίες που δείχνουν την εξέλιξη της περιοχής μέσα στα χρόνια, δηλαδή τι κτήρια προστίθενται ενώ ο συνδυασμός με τις φωτογραφίες, αποκάλυψαν ασύλληπτα στοιχεία για την πόλη. Το σημαντικότερο ήταν η ταυτοποίηση του πρώτου Τελωνείου που κανείς δεν το ήξερε, καθώς είναι σημειωμένο επάνω στον χάρτη μαζί με την Καραντίνα, που σηματοδοτούν και την πρώτη πλατεία της πόλης. Τα όριά της ήταν κάπως ασαφή αλλά τώρα πιστοποιούνται πλήρως. Βρισκόταν εκεί που σήμερα είναι η πλατεία Πετρακάκη στα Λαδάδικα, τη συνοικία της Θεσσαλονίκης που κτίστηκε στο σημείο του επιχωματωμένου λιμανιού του Μεγάλου Κωνσταντίνου. Ως γνωστό το νέο Τελωνείο κτίστηκε αργότερα μπροστά στον Τοπχανέ. Το πρώτο Τελωνείο λοιπόν, το οποίο φαίνεται και στη φωτογραφία του Σέκελι, βρισκόταν δίπλα στο εξαιρετικό κτίριο της Καραντίνας, που θύμιζε λίγο Βενετία, με τοξωτές καμάρες, κουρτίνες και τέντες. Όπως συμπληρώνει ο κ. Επαμεινώνδας: «Όσο το βλέπαμε τόσο αναρωτιόμασταν τι μπορούσε να είναι. Υπάρχει και σε έναν πίνακα, αλλά μόλις τώρα, με τον χάρτη, ταυτοποιήθηκε. Στο κέντρο αυτής της πλατείας, που ήταν ένα μεϊντάνι παλιάς εποχής, με την κίνηση που είχαν τότε τα λιμάνια με τους αχθοφόρους, υπάρχει και ένα κυκλικό κτήριο που θεωρούσαμε ότι μπορούσε να είναι στέρνα για το πότισμα των ζώων, υπήρχαν τέτοιες σε άλλα σημεία της πόλης, ήταν και γνωστό από μια καρτ ποστάλ, αλλά τελικά αποδείχθηκε ότι είναι ένα καφέ κυκλικό με τζαμιλίκια ολόγυρα και κωνική στέγη».
Το βιβλίο, πέρα από τις τρεις παλιότερες φωτογραφίες της Θεσσαλονίκης από τον 19ο αιώνα, συμπληρώνεται από άλλες 170 γνωστές φωτογραφίες, και τους χάρτες του λιμανιού και του σταθμού. Ανάμεσα στις φωτογραφίες αναγνωρίζουμε μνημεία σε διαφορετικές χρονικές φάσεις, όπως η κρήνη του Σέιχ Σου, που στα τουρκικά σημαίνει «η βρύση του Σεΐχη», το οθωμανικό δικαστήριο και ο Άγιος Δημήτριος. Όλα αυτά συναπαρτίζουν ένα ακόμα βιβλίο-μαρτυρία της τρανής ιστορίας της Θεσσαλονίκης.
info:
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1863-1873
Οι παλαιότερες φωτογραφίες, οι πρώτοι χάρτες της περιοχής σταθμού και λιμανιού
Επιμέλεια: Γιάννης Επαμεινώνδας
Εισαγωγή: Αλέκα Καραδήμου Γερόλυμπου
Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Θεσσαλονίκη 2014
