ΜΕΤΑ ΤΟ ΤΕΛΟΣ της προβολής του «Blue Velvet» του Ντέιβιντ Λιντς, σε ένα από τα πολλά αφιερώματα στο σινεμά του εκλιπόντα σκηνοθέτη τον περασμένο μήνα, δύο κορίτσια το πολύ 30 ετών συζητούσαν πίσω μου για τις ταινίες του αφιερώματος. Η μία περιέγραφε στην άλλη την πλοκή μιας ταινίας που είχε δει την προηγούμενη μέρα. Μου πήρε αρκετή ώρα για να συνειδητοποιήσω πως μιλούσαν για το «Mulholland Drive», την πιο διάσημη ταινία του Λιντς, που προβλήθηκε πρώτη φορά το 2001. Είχα πειστεί από τον τρόπο τους πως μιλούσαν για μια παντελώς άγνωστη ταινία νέας εσοδείας. Ασφαλώς αυτού του είδους οι προβολές συγκεντρώνουν κάθε φορά και νεοφώτιστους στο σινεμά μεγάλων σκηνοθετών, αλλά με εντυπωσίασε το γεγονός ότι δεν είχαν την παραμικρή ιδέα για τις ταινίες ή τον σκηνοθέτη.
Ο 18χρονος γιος φίλων, σε ένα επιτραπέζιο παιχνίδι από εκείνα στα οποία καλείσαι να περιγράψεις λέξεις που οι άλλοι δεν βλέπουν, όταν του έπεσε το λήμμα «Μάνος Χατζιδάκις», ήταν αδύνατο να ανακαλέσει ποιος ακριβώς είναι ο Μάνος Χατζιδάκις. Είχε μόνο μια αμυδρή ιδέα πως είναι μάλλον τραγουδιστής. Για να βοηθήσει τους συμπαίκτες του να τον βρουν από το μικρό όνομα, τον συνέκρινε με τον γνωστό YouTuber Manos.
Έντρομοι οι γονείς του όταν ανακάλυψαν το κραυγαλέο κενό στις γνώσεις του, του άρχισαν εντατικά μαθήματα στη μουσική του μεγάλου συνθέτη. Γνώριζε τον YouTuber Manos αλλά όχι τον Χατζιδάκι. Και γιατί άραγε να τον γνωρίζει; Ο 27χρονος YouTuber Manos, κατά κόσμον Γιώργος Μανωλόπουλος, με τις εκατομμύρια προβολές στα κωμικά βίντεο μαγειρικής που ανεβάζει στο κανάλι του, μπορεί για έναν 18χρονο να είναι πιο γνωστός από τον Μάνο Χατζιδάκι.
Το σημείο μηδέν που μετάλλαξε οριστικά τον κόσμο όπως τον γνωρίζαμε και ευθύνεται κατά κύριο λόγο για το γεγονός ότι το generation gap έχει γίνει πια αβυσσαλέο, είναι φυσικά η ψηφιακή επανάσταση.
Την επαύριον του θανάτου της Marianne Faithfull, της θρυλικής μορφής των ’60s, συζητώντας με την 23χρονη κόρη φίλης που ζει μόνιμα στο Λονδίνο, ανακάλυψα πως μόνο εξ όψεως γνώριζε τη Βρετανίδα τραγουδίστρια. Θα όφειλε άραγε να τη γνωρίζει; Όταν η Faithfull μεσουρανούσε, η μητέρα της, σε περίπτωση που είχε προλάβει να γεννηθεί, ακόμα θα μπουσουλούσε.
Τα παραδείγματα με σοκαρισμένους Gen Xers ή Boomers που έκπληκτοι διαπιστώνουν πως όσα θεωρούσαν κατακτημένη γνώση δεν αφορούν τις νεότερες γενιές −και όχι μόνο στο πεδίο του πολιτισμού− μπορεί να είναι άπειρα. Ό,τι κάποτε αποτελούσε, σε γενικές γραμμές, mainstream πολιτισμική αναφορά, δεν υφίσταται πλέον. Μη βάζετε στοίχημα τι γνωρίζει ή τι αγνοεί η Gen Z αλλά και οι Millennials, γιατί σίγουρα θα το χάσετε. Όποιου διάσημου αστέρα το όνομα λέει κάτι στους Zoomers, μπορεί να κοιμάται ήσυχος για τη δημοφιλία του. Γιατί είναι ικανοί να μην τους λέει τίποτα και κάποια με το όνομα Madonna.
Την παραπάνω διαπίστωση ακολουθούν συνήθως −τι άλλο− η γκρίνια, το υψωμένο φρύδι και νοσταλγικές ιστορίες γερόντων για περασμένες εποχές που όλοι ήταν με ένα βιβλίο στο χέρι και όχι κολλημένοι σε μια οθόνη −κάποια άλλα παιδιά είχαν για νταντά την τηλεόραση και όχι οι ίδιοι−, είχαν ευρεία μουσική παιδεία, ήξεραν πέντε γράμματα και δεν έβγαιναν από τα σχολεία εντελώς «ντουβάρια». Ανάμεσα στη μίζερη γεροντοκρατία που αναμασά φαντασιώσεις ανωτερότητας και την αβλεπεί εξύμνηση οτιδήποτε νέου, δεν είναι εύκολο να βρει κανείς την άκρη.
Το σημείο μηδέν που μετάλλαξε οριστικά τον κόσμο όπως τον γνωρίζαμε και ευθύνεται κατά κύριο λόγο για το γεγονός ότι το generation gap έχει γίνει πια αβυσσαλέο, είναι φυσικά η ψηφιακή επανάσταση. Στον θαυμαστό καινούργιο κόσμο της υπερπληροφόρησης, οι γενιές που μεγάλωσαν από μωρά μέσα στον παγκόσμιο ιστό αδυνατούν να διαχειριστούν τις πληροφορίες με τον τρόπο που μπορούσαν οι παλιότεροι. Η απεριόριστη πρόσβαση στην πληροφορία έφερε και τη διάσπαση προσοχής, τη δυσκολία συνολικής εποπτείας και την αποσπασματικότητα. Στα πρώτα χρόνια του 21ου αιώνα, η ανθρωπότητα έχει παραγάγει όσες πληροφορίες δεν παρήγαγε τους προηγούμενους αιώνες. Με την ανάπτυξη του διαδικτύου, τα social media, τις ψηφιακές πλατφόρμες, τα smartphones και την Τεχνητή Νοημοσύνη, η παραδοσιακή αναλογική γνώση παραγκωνίστηκε.
Αρκεί να αναλογιστούμε τις πηγές πληροφόρησης μόλις μερικές δεκαετίες πριν: έντυπα περιοδικά κι εφημερίδες, τηλεόραση, ραδιόφωνο, σινεμά, βιβλία, εγκυκλοπαίδειες, βιβλιοθήκες και κοινωνικές επαφές. Η γνώση ήταν μεν λιγότερο προσβάσιμη και πολύ πιο αργή στη διασπορά της αλλά πιο μαζεμένη και πιο συγκεκριμένη. Είχες άπλετο χρόνο να γράψεις σε κασέτες τα αγαπημένα σου τραγούδια, να εξασκήσεις την υπομονή σου μέχρι να πετύχεις το αγαπημένο σου τραγούδι στο MTV, να περιμένεις μέχρι την επόμενη εβδομάδα για το επόμενο επεισόδιο μιας σειράς, όπως και στο βίντεο κλαμπ μέχρι να γίνει διαθέσιμη η ταινία που θες να δεις, και έπρεπε να περάσει αρκετός χρόνος μέχρι τα κινηματογραφικά προσεχώς να έρθουν στις ελληνικές αίθουσες.
Στο σημερινό τοπίο, οι έφηβοι και η Gen Z δεν χρειάζεται να περιμένουν την πληροφορία να φτάσει σαν αργοκίνητο καράβι. Βλέπουν εικόνες, βίντεο, αναρτήσεις στα κοινωνικά δίκτυα, memes, viral περιεχόμενο, live streams να διαδέχονται ακατάπαυστα το ένα το άλλο σε έναν εθιστικό καταιγισμό. Μήπως όμως όλα αυτά δεν σηματοδοτούν και έναν πλούτο αναφορών σημαντικών γι’ αυτούς αλλά συχνά ήσσονος σημασίας για τις μεγαλύτερες γενιές, όπως σειρές σε πλατφόρμες, ταινίες της Marvel με σούπερ ήρωες, χαρακτήρες του gaming, τράπερ και pop stars της γενιάς τους; Γιατί άραγε οι Billie Eilish, Olivia Rodrigo, Lil Nas X, The Kid Laroi και BTS είναι λιγότερο βαρυσήμαντες αναφορές από τους Pink Floyd, Radiohead και The Smashing Pumpkins, για παράδειγμα; Προφανώς για την ιστορία της μουσικής είναι, αλλά όχι απαραίτητα για έναν σημερινό 20άρη.
Η εποχή μας δεν ευνοεί σίγουρα τους μύθους και τα είδωλα, αλλά και η τέχνη καταναλώνεται γρήγορα, σαν σφηνάκι, χωρίς να έχεις τη δυνατότητα να σχηματίσεις ολοκληρωμένη άποψη. Η έννοια της μουσικής παράδοσης τείνει να εκλείψει. Τα TikTok hits και οι Spotify lists δεν αφήνουν πολλά περιθώρια για να ασχοληθείς εντατικά με έναν καλλιτέχνη ή είδος, ενώ τα concept albums είναι πλέον μεγάλο ρίσκο για τη μουσική βιομηχανία.
Η Kate Bush πριν από λίγα χρόνια γνώρισε νέες πιένες χάρη στη σειρά «Stranger things» και το «Running Up That Hill», τραγούδι του 1985, που ακουγόταν στη σειρά, ενώ όταν στις λίστες της Charli XCX με τα τραγούδια που «έλιωσε» στο Spotify εμφανίστηκε η Αρλέτα, ήταν μια απροσδόκητη συνάντηση που ώθησε πολλούς θαυμαστές της Charli XCX να ανακαλύψουν την Ελληνίδα τραγουδοποιό. Η Gen Z φαίνεται να χτίζει τις δικές της μυθολογίες, έστω και αν ο χρόνος στην πορεία τις προσπεράσει, αλλά δεν γίνεται να μην προκαλεί και ανησυχία το ότι η τέχνη του παρελθόντος μοιάζει να κινδυνεύει με εκτοπισμό και να περιμένει συγκυριακά γεγονότα για να φτάσει σε νεότερες γενιές.
Εκ των πραγμάτων, οι ηλικιακοί διαχωρισμοί γενικεύουν και παραβλέπουν πως μέσα σε κάθε γενιά υπάρχουν παράλληλα σύμπαντα που δεν συναντιούνται ποτέ. Πίσω από τις απλοποιημένες διαιρέσεις των γενεών, στριμώχνονται με το ζόρι άτομα που δεν υπακούν στα στερεότυπά μας. Μπορεί να ακούνε Charli XCX αλλά και Κωνσταντίνο Αργυρό. Ακούνε Billie Eilish αλλά έκαναν viral και τις «Αμαρτίες» της Αναστασίας στο TikTok. Κάποιοι επιστρέφουν στους ήχους του 2000 ή των ’90s, ενώ υπάρχουν 20χρονοι που εκστασιάζονται με τα έργα του Νίκου Σκαλκώτα.
Κάθε γενιά έχει πολύ περισσότερη ποικιλομορφία από όση νομίζουμε. Και αυτό είναι η καλύτερη απάντηση σε όσους επιμένουν πως αυτοί όλα τα έκαναν καλύτερα. Μήπως στη δική μας γενιά είχαν όλοι τις ίδιες αναφορές; Μάλλον ξεχνούν την παντοκρατορία των ελληνάδικων και των σκυλοπόπ τη δεκαετία του ’90. Μήπως νοικιάζαμε όλοι στα βίντεο κλαμπ Μπέλα Ταρ, Αγγελόπουλο και Ταρκόφσκι; Πολλοί έμαθαν το «Εκκρεμές του Φουκό» από τους «Απαράδεκτους», κι έχω πετύχει και συνομήλικους που δεν είχαν ιδέα ποιος είναι ο Ντέιβιντ Λιντς.
Τα σημερινά παιδιά ζουν «στην εποχή της λοβοτομής», δήλωνε η Χάρις Αλεξίου, με την πένα του Χριστόφορου Παπακαλιάτη, στην περιβόητη διδακτική σκηνή του «Maestro» που έψεγε τους νέους για το ότι αγνοούσαν τον Μάνο Χατζιδάκι. Αλλά μήπως και στη δική μας γενιά μια μερίδα δεν ζούσε σε κατάσταση μόνιμης «λοβοτομής»; Γνώριζαν μεν τον Μάνο Χατζιδάκι γιατί δεν ήταν δα τόσο δύσκολο στην εποχή τους, καθώς ο κορυφαίος συνθέτης δεν είχε να ανταγωνιστεί σταρ του TikTok και δεν χρειαζόταν να στριμωχτεί σε Spotify wraps, ανάμεσα σε παντελώς ετερόκλητα ακούσματα, αλλά το αν τον άκουγαν είναι άλλη ιστορία.
Αν χρειαζόταν μέχρι και ο Χατζιδάκις να γίνει relevant χάρη σε μια τηλεοπτική σειρά, και το παράδειγμα που ανέφερα στην αρχή με τον «YouTuber Μάνο Χατζιδάκι» το επιβεβαιώνει, το μέλλον, θα έλεγε κανείς, διαγράφεται δυσοίωνο για τα έργα του πολιτισμού. Η εποχή μας μοιάζει με έναν ανεμοστρόβιλο από big data που μας έχει παγιδεύσει στη δίνη του. Δεν προλαβαίνεις να αφομοιώσεις το ένα δεδομένο κι έχει «σκάσει» άλλο, κάνοντας αυτόματα παρωχημένο το προηγούμενο. Ο τρόπος καταγραφής, αποθήκευσης και ανάλυσης που ξέραμε έχει παρέλθει. Το χειρότερο όμως είναι πως η συγκέντρωση, η συνάφεια και η ιστορική συνέχεια αγνοούνται. Και όσες γενιές έρχονται μετά από μας, σταδιακά, θα αντιμετωπίζουν όλο και περισσότερο τις αναφορές του παρελθόντος σαν μια επίσκεψη σε μαυσωλείο.
