Το διαχρονικό «νικηφόρο παρόν» του Χρήστου Βακαλόπουλου

Το διαχρονικό «νικηφόρο παρόν» του Χρήστου Βακαλόπουλου. Facebook Twitter
Ο Χρήστος Βακαλόπουλος, ένας από τους πιο ευφυείς ανθρώπους της γενιάς του.
0



31 ΧΡΟΝΙΑ ΕΧΟΥΝ ΠΕΡΑΣΕΙ
 από τον πρόωρο θάνατο του Χρήστου Βακαλόπουλου και η σκέψη του είναι πάντα εδώ, ζωντανή, το έργο του εξακολουθεί να συζητιέται έντονα και να πυροδοτεί άρθρα και κριτικές, τα βιβλία του συνεχίζουν να ανακαλύπτονται από όλο και νεότερες γενιές και να εμπνέουν όλο και περισσότερους δημιουργούς, ενώ τη στιγμή που γράφονταν αυτές οι γραμμές ανακοινώθηκε το ανέβασμα μίας ακόμα παράστασης βασισμένης στο κορυφαίο του μυθιστόρημα «Η γραμμή του ορίζοντος», από την Πειραματική Σκηνή Νέων Δημιουργών του Εθνικού Θεάτρου.

Το πολυεπίπεδο, οξυδερκές και διορατικό μυθιστόρημα του Χρήστου Βακαλόπουλου «Η γραμμή του ορίζοντος» από το 1991, που πρωτοκυκλοφόρησε από τις εκδόσεις της Εστίας, μέχρι και σήμερα όχι μόνο κέρδισε το στοίχημα του χρόνου και θεωρείται πλέον κλασικό για τη νεοελληνική λογοτεχνία, όχι μόνο αγαπήθηκε και σχολιάστηκε ευρέως όλα αυτά τα χρόνια, αλλά σταδιακά περιβλήθηκε, αυτό και η ηρωίδα του, η Ρέα Φραντζή, «ελαφρά ντυμένη, τριανταδύο χρόνων, παντρεμένη, έτοιμη να χωρίσει χωρίς να ξέρει γιατί», με την αύρα του cult, που όπως γίνεται συχνά σ’ αυτές τις περιπτώσεις σηκώνει και περιττή σκόνη που διαστρεβλώνει καμιά φορά ή υπεραπλουστεύει τα πράγματα. Και παρότι το βιβλίο είναι εξαντλημένο αυτήν τη στιγμή από τον εκδοτικό οίκο, όπως δυστυχώς και τα περισσότερα βιβλία του Βακαλόπουλου, παραμένει πάντα επίκαιρο, ίσως και πιο επίκαιρο από την εποχή που γράφτηκε.

Τι μας κάνει να πιστεύουμε πως η γενιά των 30άρηδων που αράζει στα τραπεζάκια της πλατείας Αγίου Γεωργίου και στον πεζόδρομο της Αγίας Ζώνης, ψωνίζει βιβλία στη Δημοτική Αγορά Κυψέλης και ανεβάζει στόρις από την μπάρα του Au Revoir σαν να έχει έρθει σε cultural προσκύνημα είναι περισσότερο χαμένη και αφασική από τη Ρέα Φραντζή, χωρίς ερείσματα σε μυθολογίες, με ξεχειλίζουσα επιφάνεια και ελάχιστο βάθος;

Ποιο άλλο βιβλίο τόσο συμπυκνωμένης νεοελληνικής αυτογνωσίας κατάφερε με τόση οξύνοια να αποδώσει το κλίμα όχι μόνο των αρχών της δεκαετίας του ’90 αλλά και της δεκαετίας του ’60, των πρώτων χρόνων της Μεταπολίτευσης, των ανέφελων χρόνων της «Αλλαγής» επί ΠΑΣΟΚ και της καταναλωτικής ευμάρειας; Ο Βακαλόπουλος όχι μόνο κατέγραψε τις ραγδαίες αλλαγές που διαδραματίζονταν γύρω του, αλλά είδε και τι ερχόταν με εντυπωσιακή ακρίβεια και μας το έδωσε με απαράμιλλη πυκνότητα και με τον ευθύβολο, πηγαίο αλλά και στοχαστικό τρόπο του.

Ο Χρήστος Βακαλόπουλος ήταν ένας από τους πιο ευφυείς ανθρώπους της γενιάς του. Θα ήταν απίθανο να υποπέσει στο ατόπημα μιας ακατάσχετης νοσταλγίας και γεροντικής παρελθοντολαγνείας, σε έναν οικτιρμό για κάθε τι νέο και τη δοξολογία κάθε τι παλιού, μένοντας σε επιφανειακές κρίσεις. Πίσω από τις αναπολήσεις της Ρέας και τις χλωμές σε σύγκριση με το παρελθόν διαπιστώσεις της για το παρόν κρύβεται η διαχρονική αναζήτηση ταυτότητας. Σήμερα, με απόσταση περίπου 30 ετών από τη δεκαετία του ’90 που κυκλοφόρησε το βιβλίο, όση περίπου ήταν και η απόσταση της Ρέας από τη δεκαετία του ’60, και με τις κολοσσιαίες μεταμορφώσεις που έχουν γίνει έκτοτε και εξακολουθούμε να βιώνουμε, είμαστε σε θέση να το δούμε πιο καθαρά.

Ο Ευγένιος Αρανίτσης στο κείμενό του για τον Βακαλόπουλο «Συγκεκριμένη στάθμιση αγαθών» έχει επισημάνει: «Με τον Χρήστο υπήρξαμε συνέταιροι στη νοσταλγία της δεκαετίας του ’60. Έρχομαι λοιπόν να σας διαβεβαιώσω ότι η νοσταλγία μας δεν ήταν φόβος για το παρόν – απεναντίας!». Δεν είναι η νοσταλγία για μια χαμένη αυθεντικότητα το ζητούμενο στον Βακαλόπουλο, είναι κάτι πολύ πιο βαθύ, είναι η αναζήτηση ενός αέναου παρόντος που διαφεύγει, απρόσβλητου από τις αλλαγές και άφθαρτου, που δεν χρειάζεται να εξηγηθεί και να ερμηνευθεί, απλώς βιώνεται. Ο Κωστής Παπαγιώργης στο «Γεια σου, Ασημάκη» (Καστανιώτης, 1993), στο βιβλίο του-φόρο τιμής στον Βακαλόπουλο, εξάλλου, είχε καταστήσει σαφές πως ο χρόνος του είναι το παρόν και το εδώ και τώρα. Για το οποίο παρόν στη «Γραμμή του ορίζοντος» γράφει: «Αυτό είναι το νικηφόρο παρόν και έχει όλο το δίκιο με το μέρος του, έχει το εδώ και τώρα με το μέρος του […] Κάθε επανάσταση οδηγεί σ’ ένα άπειρο εδώ και τώρα, σ’ ένα αδηφάγο παρόν που δεν εξηγείται με τίποτα, κάθε φορά που εξηγείται αρχίζει να ισχύει το αντίθετο».

Η Ρέα Φραντζή στα χρόνια του gentrification Facebook Twitter

Τέτοια βιβλία μπορεί να θέλουν και καιρό για να αποκαλύψουν όλους τους καρπούς τους. Η «Γραμμή του ορίζοντος» σήμερα μπορεί να ερμηνευθεί υπό το πρίσμα μιας άλλης επικαιρότητας. Κάποτε η Κυψέλη όπου μεγάλωσε κι ο ίδιος ο Βακαλόπουλος, όπως και η ηρωίδα του, «ήταν το κέντρο του κόσμου, γνωστού και αγνώστου, ορατού και αοράτου». Ύστερα κάποια στιγμή, τον Αύγουστο του 1968 συγκεκριμένα, σταμάτησε να είναι το κέντρο του κόσμου. Σήμερα; Οι γειτονιές της Αθήνας που αλλάζουν όψη και μεταλλάσσονται διαρκώς, ο υπερτουρισμός που απειλεί την πόλη, οι συνοικίες του κέντρου που χιπστεροποιούνται και το gentrification, η επιτάχυνση των αλλαγών που πλέον δεν αφορούν δεκαετίες αλλά επιτελούνται από χρόνο σε χρόνο. Πόση διαφορά να έχει η Κυψέλη της δεκαετίας του ‘60 με τη σημερινή Κυψέλη; Χαοτική. Πόση διαφορά να έχει η χαμένη στις υπαρξιακές της αναζητήσεις Ρέα Φραντζή με οποιονδήποτε σύγχρονο ανερμάτιστο 30άρη που ψάχνει αναφορές σαν σωσίβιο σε μια ακατάληπτη πραγματικότητα; Ίσως όχι και τόση.

Πού θα σύχναζε σήμερα η Ρέα Φραντζή; Πόσο ξένη θα έβλεπε τη σημερινή Κυψέλη; Θα θρηνούσε ή θα έψαχνε μια νέα διαφυγή; Η φυγή της Ρέας, ωστόσο, δεν είναι από την πραγματικότητα, το αντίθετο. Η συντριπτική και πέρα από εξηγήσεις, ερμηνείες και ορισμούς «νικηφόρα» πραγματικότητα είναι το μόνιμο ζητούμενό της, είτε το παρόν είναι το 1968 είτε το 1975 είτε το 1991 είτε το 2024. Είτε είναι η Κυψέλη όπου μεγάλωνε ο Χρήστος Βακαλόπουλος όταν «στη Φωκίωνος Νέγρη υπήρχε κάποτε μουσική», είτε είναι η Κυψέλη της ανυπολόγιστης οικιστικής καταστροφής για ένα διαμέρισμα λουξ με λουτροκαμπινέ που βαφτίστηκε οικοδομική ανάπτυξη, είτε είναι η Κυψέλη του σήμερα, των hip μαγαζιών και των golden visa.

Τι μας κάνει να πιστεύουμε πως η γενιά των 30άρηδων που αράζει στα τραπεζάκια της πλατείας Αγίου Γεωργίου και στον πεζόδρομο της Αγίας Ζώνης, ψωνίζει βιβλία στη Δημοτική Αγορά Κυψέλης και ανεβάζει στόρις από την μπάρα του Au Revoir σαν να έχει έρθει σε cultural προσκύνημα είναι περισσότερο χαμένη και αφασική από τη Ρέα Φραντζή, χωρίς ερείσματα σε μυθολογίες, με ξεχειλίζουσα επιφάνεια και ελάχιστο βάθος; Ίσως ο ναρκισσισμός των 40άρηδων, 50άρηδων, 60άρηδων και οι πολλαπλές στοιβάδες του χρόνου που έχουν συσσωρευτεί, που πάντα προσθέτουν σαν ένα φίλτρο του Ίνσταγκραμ, πάντα αναβαθμίζουν, εξυψώνουν και χαρίζουν ένα βάθος που τώρα λάμπει μεν όπως έλαμπε και άλλοτε, μόνο που τότε έπρεπε να το ανασύρεις μέσα από μπόλικη ρηχότητα.

Και πόσα ακόμα δεν κρύβονται πίσω από τις συνεχείς επαναλήψεις και τον υποβλητικό ιερατικό ρυθμό του Βακαλόπουλου: η αδιέξοδη πορεία προς μία κενή και κούφια καταναλωτική ευδαιμονία, το τέρας του υπερτουρισμού, η καταστροφή του ελληνικού καλοκαιριού και η μετάλλαξη των ελληνικών νησιών, η παραπαίουσα νεοελληνική ταυτότητα που ισορροπεί κάπου μεταξύ αρχαίας Ελλάδας, Βυζαντίου, Ορθοδοξίας και νεωτερικότητας, ακόμα και η σημερινή παντοκρατορία της εικόνας και της αδηφάγας επικαιρότητας του ίντερνετ, με τον καταιγισμό των πληροφοριών που «είναι ανύπαρκτες, όλα αυτά τα σάπια νέα είναι ανύπαρκτα, αληθινά κι όμως ανύπαρκτα, πραγματικά κι όμως ανύπαρκτα, μακρινά ψεύτικα».

Μήπως και τις σημερινές ανθρώπινες σχέσεις δεν μπορεί να τις ερμηνεύσει και να τις νοηματοδοτήσει εκ των υστέρων η χειμαρρώδης και απαστράπτουσα πρόζα του; Οι σελίδες του ζεματάνε περισσότερο κι από όταν τις πρωτοδιάβασες, αποκτώντας μια νέα αιχμηρότητα. «Το μοναδικό αληθινό νέο είναι πως κανείς δεν αρέσει πια σε κανέναν», γράφει. Μιλούσε για την εποχή που δεν υπάρχει μόνο ένα νησί, γι’ αυτό όλα τα νησιά είναι ίδια, και δεν υπάρχει μόνο ένας άντρας, γι’ αυτό όλοι οι άντρες είναι ίδιοι, αλλά να που ξεπροβάλλει η βασανιστική ψευδαίσθηση των άπειρων καλύτερων επιλογών, λες και ο Βακαλόπουλος περιγράφει τον έρωτα στην εποχή των dating apps και τον αλγόριθμο εκείνο που πλέον όλοι έχουμε στο κεφάλι μας, επιλέγοντας ή απορρίπτοντας αυτόματα ανθρώπους εν ριπή οφθαλμού, σύμφωνα πάντα με τις αυστηρές και πολύπλοκες προδιαγραφές μας.

Πώς να μην παραμένει, λοιπόν, επίκαιρος ο Βακαλόπουλος, πώς να μη συνομιλεί με όλες τις γενιές, όταν έδειξε τον δρόμο πως «το ιδεώδες είναι να ονειρεύεσαι τη ζωή σου ενώ συνάμα τη ζεις», όπως έγραψε ο Αρανίτσης, και «κατόρθωσε να δεξιωθεί μέσα στο λιγοσέλιδο γραφτό του κάτι που θυμίζει αντηλιά της αιωνιότητας», όπως είπε για τη «Γραμμή του ορίζοντος» ο Κωστής Παπαγιώργης.

Όπου και να σύχναζε σήμερα η Ρέα Φραντζή, όσο και να μην αναγνώριζε τη σημερινή Κυψέλη, όσο και να τρόμαζε με τα στίφη των τουριστών, ό,τι θα την έσπρωχνε σ’ ένα πλοίο με προορισμό την Πάτμο ή άλλο νησί, δεν έχει σημασία ποιο, αρκεί να είναι το «ένα νησί», είναι εκείνη η συγκολλητική ουσία που αισθάνεται κανείς πως κάπου στη διαδρομή έχει χάσει, είναι ο πυρήνας, το κέντρο της ύπαρξής του. Ακόμα κι αν θα βουτούσε και πάλι στα νερά του Αιγαίου, κολυμπώντας προς τη γραμμή του ορίζοντα, θα ήταν η ανάγκη για το παρόν, ένα παρόν που να μεγαλώνει «με τη βοήθεια των ταπεινών αιώνων», το παρόν της δικής της ζωής που θα την καλούσε.

Οπτική Γωνία
0

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Χρήστος Βακαλόπουλος «Η γραμμή του ορίζοντος»

Το πίσω ράφι / «Η γραμμή του ορίζοντος»: Σαρκασμός και νοσταλγία στο καλύτερο έργο του Χρήστου Βακαλόπουλου

Η εξερεύνηση μιας ψεύτικης ευημερίας, η σκιαγράφηση μιας Ελλάδας που έχει πάρει λάθος κατεύθυνση, και ένα βιβλίο που δεν χαρίζεται σε κανέναν και σε τίποτα.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Η τελευταία συνέντευξη του Σταύρου Τορνέ

Οθόνες / Η τελευταία συνέντευξη του Σταύρου Τορνέ

Στο τεύχος 374 του περιοδικού Αντί, ο Σταύρος Τορνές είχε δώσει το 1988 την τελευταία του συνέντευξη στον Χρήστο Βακαλόπουλο και τον Ηλία Κανέλλη. Καθώς το πέρασμα του χρόνου αύξησε την ευεργετική σκιά του μοναχικού αυτού auter του σινεμά, όσα είπε αποκτούν ένα βαθύτερο νόημα. Ψηφιοποιείται πρώτη φορά.

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Εξάρθρωση της «μαφίας της Κρήτης» σε μία από τις μεγαλύτερες επιχειρήσεις της ΕΛ.ΑΣ.

Ρεπορτάζ / Εξάρθρωση της «μαφίας της Κρήτης» σε μία από τις μεγαλύτερες επιχειρήσεις της ΕΛ.ΑΣ.

Διακίνηση ναρκωτικών και όπλων, εκβιασμοί και αμφιλεγόμενες συναλλαγές ακινήτων/φιλέτων της μοναστηριακής περιουσίας περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, η δικογραφία που έφερε στη Δικαιοσύνη το κύκλωμα το οποίο δρούσε με επίκεντρο τα Χανιά.
ΝΤΙΝΑ ΚΑΡΑΤΖΙΟΥ
Απειλείται η Ευρώπη από μια νέα οικονομική κρίση;

Οπτική Γωνία / Θ' αντέξει η Ευρώπη την επερχόμενη κρίση στη Γαλλία;

Η Γαλλία, η δεύτερη μεγαλύτερη οικονομία της Ε.Ε., αντιμετωπίζει πολιτική αστάθεια και το ενδεχόμενο οικονομικού εκτροχιασμού. Γιατί υπάρχει φόβος για ντόμινο στις αγορές; Μιλά στη LiFO ο καθηγητής Χρηματοοικονομικών στο University of Liverpool Κώστας Μήλας.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
«Κι ύστερα γίναμε ωραία φωτογραφία…» που τη ζωντάνεψε το AI / Ποιος θα ήθελε να δει τους νεκρούς του να «ζωντανεύουν»; / AI, η αθανασία σού πάει πολύ / Ο θάνατος στην εποχή της Τεχνητής Νοημοσύνης 

Οπτική Γωνία / Ποιος θα ήθελε να δει τους νεκρούς του να «ζωντανεύουν»;

Οι φωτογραφίες νεκρών αγαπημένων μας αποκτούν «ζωή» μέσω εφαρμογών AI. Πώς αλλάζει η Τεχνητή Νοημοσύνη τον τρόπο που βλέπουμε τον θάνατο σήμερα και ποια διλήμματα και φιλοσοφικά ερωτήματα θέτει;
ΕΙΡΗΝΗ ΓΙΑΝΝΑΚΗ
Οι διακοπές που δεν κάναμε φέτος

Ρεπορτάζ / Οι διακοπές που δεν κάναμε φέτος

Με τους μισθούς καθηλωμένους και τα κόστη των διακοπών να έχουν ξεφύγει, οι μεγάλες καλοκαιρινές εξορμήσεις που συνηθίζαμε μέχρι πρόσφατα, κατέληξαν σε «long weekends» για πολλούς, ενώ για άλλους ούτε καν αυτό δεν είναι πια επιλογή.
ΝΤΙΝΑ ΚΑΡΑΤΖΙΟΥ
Βέτο τριών υπουργείων για τη Βασιλίσσης Όλγας – Αμετακίνητος ο Χάρης Δούκας

Αθήνα / Βέτο τριών υπουργείων για τη Βασιλίσσης Όλγας – Αμετακίνητος ο Χάρης Δούκας

Σε τροχιά μετωπικής σύγκρουσης μεταξύ κεντρικής διοίκησης και Δήμου Αθηναίων βρίσκεται πλέον το θέμα της λεωφόρου Βασιλίσσης Όλγας, μετά την απόφαση του δημοτικού συμβουλίου να προχωρήσει, κατά πλειοψηφία, στην επαναφορά της κυκλοφορίας οχημάτων και στη μετατροπή της σε δρόμο ήπιας κυκλοφορίας.
ΝΤΙΝΑ ΚΑΡΑΤΖΙΟΥ
Η Νέα Δημοκρατία και οι δύο επιστροφές που θέλει

Ρεπορτάζ / Η Νέα Δημοκρατία και οι δύο επιστροφές που θέλει

Κάποιοι ελπίζουν στην επιστροφή του Αλέξη Τσίπρα και άλλοι ζητάνε την επιστροφή του Γρηγόρη Δημητριάδη. Οι πληροφορίες της LiFO επιβεβαιώνουν τις συζητήσεις για την επιστροφή του Δημητριάδη, αλλά στο κόμμα και όχι στο Μαξίμου.
ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΙΟΥΤΗ
Μετανάστες, ΜΚΟ και δικαιώματα στο στόχαστρο – η κυβέρνηση νομοθετεί τον αποκλεισμό

Οπτική Γωνία / Μετανάστες, ΜΚΟ και δικαιώματα στο στόχαστρο – η κυβέρνηση νομοθετεί τον αποκλεισμό

Η κυβέρνηση σκληραίνει ακόμα περισσότερο την αντιμεταναστευτική της πολιτική, στοχοποιώντας επιπλέον ξανά τις ΜΚΟ, ευτυχώς όμως όχι χωρίς «αντίλογο», παρά την απουσία ικανής αντιπολίτευσης και σε αυτό το πεδίο. 
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
«Με απειλούν από τις ΗΠΑ επειδή λέω “Free Palestine”»

Οπτική Γωνία / «Δέχομαι απειλές από τις ΗΠΑ επειδή λέω “Free Palestine”»

Η Ιωάννα Αλυγιζάκη μιλά για το γράμμα που έλαβε στο μαγαζί της στα Χανιά ενώ ο πρώην πρόεδρος της Ισραηλιτικής Κοινότητας Αθηνών Μίνος Μωυσής σχολιάζει τις συνέπειες του περιστατικού και περιγράφει την ανησυχία του για τη μισαλλοδοξία στην Ελλάδα. 
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
Δυο καράβια των παιδικών χρόνων

Οπτική Γωνία / Η αριστοκρατική Μαριλένα και η τραχιά Μυρτιδιώτισσα όργωσαν τις ελληνικές θάλασσες, αφήνοντας το στίγμα τους

Βίος και πολιτεία δυο καραβιών που έγραψαν τη δική τους ξεχωριστή ιστορία στα όχι άγνωστα αλλά και όχι πάντοτε ήρεμα νερά της Ελλάδας.
ΝΙΚΟΛΑΣ ΣΕΒΑΣΤΑΚΗΣ
«Η μόνη καλλιέργεια που σώθηκε είναι της καταναλωτικής πλάνης»

Ρεπορτάζ / «Η μόνη καλλιέργεια που σώθηκε είναι της καταναλωτικής πλάνης»

Ο συγγραφέας Γιάννης Μακριδάκης, που ζει στη Χίο και καλλιεργεί εκεί ο ίδιος τη δική του γη, περιγράφει στη LiFo την καθημερινότητα, που έχει αλλάξει ριζικά μετά τις φωτιές, και την προσπάθεια των κατοίκων να σταθούν ξανά στα πόδια τους.
ΝΤΙΝΑ ΚΑΡΑΤΖΙΟΥ
Θα λήξει τον πόλεμο στην Ουκρανία ο Τραμπ και με ποιους όρους;

Βασιλική Σιούτη / Θα λήξει τον πόλεμο στην Ουκρανία ο Τραμπ και με ποιους όρους;

Πώς θα τελειώσει ο πόλεμος στην Ουκρανία και πόσο κοντά βρισκόμαστε σε αυτό το τέλος; Τραμπ και Πούτιν μοιάζουν αποφασισμένοι, αλλά ο Ζελένσκι και οι Ευρωπαίοι ηγέτες δεν βιάζονται.
ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΙΟΥΤΗ