Τέτοιες εμπειρίες μού προσφέρουν έναν καινούργιο ενθουσιασμό για την πραγματικότητα, που είναι πολύπτυχη. Καθετί που επιτρέπει να την ξαναδείς συν-κινητικά, έχει αξία. Αυτός είναι ο ρόλος της τέχνης, να ξαναδείς την πραγματικότητα συν-κινητικά, να εκτιμάς και να τιμάς τη ζωή. Κι όταν αυτό συμβεί, είναι μεταδοτικό, βοηθάει, το μοιράζεσαι με τον άλλον – είναι κάτι σαν διαδικασία "απ-εγωισμού"» λέει ο Μιχαήλ Μαρμαρινός, λίγες μόνο μέρες μετά την άφιξή του από το Τόκιο. Μοιάζει πιο ήσυχος, πιο γεμάτος και χαρούμενος από ποτέ. Δεν είναι μόνο η εξαιρετική συνεργασία που έχει με τους ανθρώπους του Εθνικού Θεάτρου Νο για την απόδοση της ραψωδίας λ της Οδύσσειας με τον κώδικα του Νο και οι γνώσεις που απέκτησε από τη μελέτη του, που αποτυπώνονται στη θετικότητα που εκπέμπει. Είναι και όλα αυτά που είδε κι έζησε σε μια χώρα όπου η ποίηση είναι το μόνιμο υπόγειο context της σκέψης και της πράξης σε καθημερινή βάση. «Ήταν να παρακολουθήσω μια παράσταση Μπουνράκου στο Εθνικό Θέατρο του Νο. Εκεί που περίμενα απ' έξω, βλέπω να έρχεται ένα ταξί και να βγαίνει ένα ερείπιο ανθρώπου, που μεταφέρθηκε μέσα με αναπηρική πολυθρόνα. Αναρωτήθηκα πώς είναι δυνατόν ένας άνθρωπος σ' αυτή την κατάσταση να θέλει να δει θέατρο. Και μου απάντησαν: "Υπάρχει μια ιαπωνική παροιμία που λέει "Όσο δεν πεθαίνω, ζω!"». Για δύο ώρες, σ' ένα παλιό καφενείο στο Θησείο, η μίζερη ελληνική πραγματικότητα ξεχάστηκε. Εντελώς.
— Θα έλεγα, έτσι ήσυχο και θετικό που σε βλέπω, ότι πρόλαβες και μυήθηκες στο ζεν, αν δεν ήξερα ότι για έναν δυτικό το ζεν είναι μια μάλλον βίαιη επιλογή, αφού απαιτεί, μεταξύ άλλων, αποχή από την επιθυμία, και απόλυτη σωματική στάση (ακινησία) την ώρα του διαλογισμού. Ή μήπως εμπέδωσες τη βασική στο ζεν αρχή του double-bind, ότι σε μια θέση ενυπάρχει η αντίθετή της (λ.χ. το να μην προσπαθείς απαιτεί προσπάθεια);
Είναι μια θέση οικεία σ' εμάς, από την αρχαία ελληνική διαλεκτική, η αντιμετώπιση των πραγμάτων στην ενότητά τους – αυτή την ενότητα επιζητούμε ακόμη. Φυσικά, το να δουλέψεις πάνω σ' αυτή την αρχή ξεκλειδώνει πολλούς κόμπους. Θα σου πω διάφορα που έζησα κατά την παραμονή μου στο Τόκιο. Ήμουν καλεσμένος σε γεύμα – να σου πω, παρεμπιπτόντως, ότι το σούσι που ανακάλυψε η Δύση τις τελευταίες δεκαετίες είναι γι' αυτούς ό,τι είναι για εμάς το σουβλάκι. Η κουζίνα τους έχει απίστευτη ποικιλία και αποτελεί μάθημα αισθητικής στην καθημερινότητα. Ερχόντουσαν, λοιπόν, κάτι μικρά πιάτα τόσο όμορφα, που δεν μπορούσα να τα φάω. Τα φωτογράφιζα, αλλά δεν μου πήγαινε να τα «χαλάσω». Θα ήταν κάτι σαν βανδαλισμός. Ο Κασάι-σαν, ο Ιάπωνας φίλος και συνεργάτης μου για το ΝΟ-Νέκυια, μου είπε: «Το ζεν λέει ότι αν δεν καταστρέψεις, δεν ζεις». Κάπως έτσι μ' έπεισε θεωρητικά και άρχισα να τρώω. Εννοείται ότι δεν είναι απλή υπόθεση η σύνθεση των αντιθέτων. Κι όμως, στην Ιαπωνία έχουν καταφέρει να συμφιλιώσουν στοιχεία που για μας είναι ασύμβατα. Λ.χ., ενσωματώνουν το υπέρλογο στην καθημερινότητά τους με πολύ απλό τρόπο.
Με τη Νέκυια ήθελα να ασχοληθώ καιρό. Μου έλειπε κάτι κρίσιμο, ωστόσο, για να την αντιμετωπίσω, μια «γλώσσα» που να επιτρέπει να την προσεγγίσεις με καίριο τρόπο. Είναι μια τρύπα η Νέκυια, μία ρωγμή ως προς την έννοια της αναπαράστασης, της αναπαραστατικότητας – όπως η σκηνή με το Φάντασμα στον Άμλετ.
— Όταν λες υπέρλογο, τι εννοείς;
Θα σου το εξηγήσω μ' ένα παράδειγμα. Μας απασχολούσε ένα σημείο στη Νέκυια, αν έπρεπε να το αντιμετωπίσουμε δραματουργικά έτσι ή αλλιώς. Ο συνεργάτης μου πρότεινε να πάμε μια βόλτα σ' ένα δάσος μέσα στο Τόκιο για να το συζητήσουμε. Όπως μπαίνεις, λοιπόν, σ' αυτό το δάσος, στα 100 πρώτα βήματα μια φωνή από το μεγάφωνο σε καλωσορίζει και σου λέει ότι δεν βρίσκεσαι σε πάρκο αλλά σε ιερό δάσος. Γι' αυτό δεν επιτρέπεται οι επισκέπτες να κάνουν σπορ, να καπνίζουν και να περιηγούνται το εσωτερικό του, βγαίνοντας από τον χαραγμένο δρόμο. Οι λόγοι είναι δύο: πρώτον, για να μην καταστρέφεται η ιδιαίτερη χλωρίδα και πανίδα που έχει δημιουργηθεί και δεύτερον γιατί εκεί είναι ο τόπος των πνευμάτων. Σκέψου τώρα ότι αυτό σου το λέει μια επίσημη φωνή από το μεγάφωνο και ότι εκλαμβάνεται απ' όλους απλά και φυσικά και τηρείται με απίστευτη για μας συνέπεια: ακόμη και τα φύλλα που πέφτουν πάνω στον δρόμο μαζεύονται και αφήνονται μέσα στο δάσος – επιστρέφουν εκεί όπου ανήκουν! Αυτή η μυθολογία στην καθημερινότητα μεταμορφώνει τα πράγματα – μετά απ' αυτή την υπενθύμιση κοιτάς το δάσος με άλλο τρόπο, υποβάλλεσαι στην ιερότητά του.
— Ναι, εμείς οι έξυπνοι ξέρουμε μόνο να αστειευόμαστε με τους Ιάπωνες που απεργούν... δουλεύοντας ή που ταξιδεύουν ακολουθώντας υπάκουα την ομάδα. Αυτή την εκπληκτικής ευαισθησίας κοσμοαντίληψη που διατηρούν, εν πολλοίς την αγνοούμε. Αλλά, αφού είναι ένα τεχνητό, κατασκευασμένο δάσος, πώς και θεωρείται ιερό;
Κάποια στιγμή έφτιαξαν και ναό εντός του, αλλά δεν είναι αυτό. Οι Ιάπωνες είναι ανιμιστές. Δεν θεολογούν. Η φύση είναι πνεύμα. Γι' αυτό και στο θέατρο Νο εξυμνείται διαρκώς αυτή η μουσική του ήχου των πεύκων – το πεύκο κάνει ορατή την πνευματικότητα του αέρα. Είναι αισθητό το ιερό. Μια μέρα έκανα μια βόλτα σ' έναν ναό και βλέπω κάτι σαν τύμβο που είχε πινέλα. Απόρησα και ρώτησα τι είναι. Μου απάντησαν ότι τα πινέλα έχουν ψυχή, αφού μπορούν και απεικονίζουν κάτι που πριν δεν υπήρχε. Κι εφόσον έχουν αγγιχτεί από το ανθρώπινο χέρι, έχουν πνευματικότητα. Σημειωτέον ότι η ίδια λέξη δηλώνει το χαρτί και τον Θεό στη γλώσσα τους. Γι' αυτό και το χαρτί, άρα και το ξύλο, είναι υπέρτατα υλικά. Υπάρχει μια ποιητική αντιμετώπιση όχι μόνο του έμψυχου κόσμου αλλά και του κόσμου των αντικειμένων που προκαλεί τον δυτικό ορθολογισμό.
— Αυτή η ποιητικότητα στην κοσμοθεωρία των Ιαπώνων, ωστόσο, συνδυάζεται με άλλες πολιτισμικές εικόνες, την άγρια βία των manga, τη σαδομαζοχιστική «τέχνη» του δεσίματος (Shibari/Kinbaku) που ξέρουμε από τις φωτογραφίες του Αράκι, τη ζωή στη μεγα-πόλη, τους ανθρώπους που κοιμούνται σε κάψουλες, τους 25.000 αστέγους. Ή ακόμη και με την εικόνα των ανθρώπων που όταν βρεθούν σε άλλη χώρα μοιάζουν να μη βλέπουν, γιατί διαρκώς φωτογραφίζουν. Νομίζω ότι σ' αυτό τον σπουδαίο πολιτισμό ενυπάρχει πολύ σκοτάδι...
Μα, δεν υπάρχει πολιτισμός βάθους που να μην έχει σκοτάδι. Νομίζω ότι έχει να κάνει μ' αυτό που λέγαμε στην αρχή. Είναι διαφορετικές πτυχές του ίδιου πράγματος. Η αναζήτηση του απόλυτου είναι εμφανής παντού. Ακόμη και στο αλκοόλ. Το σάκε, ας πούμε, είναι η ιδέα του αλκοόλ σε ποτό. Κι επειδή κυκλοφορεί σε μια τεράστια ποικιλία «εκδοχών», ρώτησα ποια είναι η διαφορά τους. Μου είπαν ότι προσπαθούν να πετύχουν το ιδανικό – και το ιδανικό σάκε τείνει προς το νερό, σε όλη τη φυσικοχημική του συμπεριφορά. Πρέπει να είναι τόσο διαφανές και ευκίνητο όσο το νερό. Επιπλέον, η δοσολογία είναι φιλοσοφία. Γιατί σου αρέσει το σούσι; Επειδή τρως τόσο, όσο να θέλεις λίγο ακόμα. Δεν χορταίνεις, δεν μπουχτίζεις. Το ίδιο και με το σάκε. Είναι κάτι που πραγματικά με εντυπωσίασε: όλα τα χαρακτηριστικά της φιλοσοφίας και της τέχνης τους διαποτίζουν την καθημερινή ζωή τους.
— Και το Νο; Πώς ήταν η εμπειρία από τη συνεργασία σου μ' αυτόν το θίασο-φύλακα της παράδοσης του Νο;
Θα μπορούσε να βρει κανείς πολλές αναλογίες με την καταγωγή του αρχαίου ελληνικού δράματος και την εξέλιξή του. Το Νο έχει, μεταξύ άλλων κοινών με το δικό μας αρχαίο δράμα, Χορό, έχει μουσική, έχει μάσκες και αρχικά παιζόταν σε ανοιχτό θέατρο. Τα σημερινά κλειστά θέατρα είναι στην πραγματικότητα ανοιχτά θέατρα σε κλειστό κέλυφος. Η κρίσιμη διαφορά έχει να κάνει με το ότι η παράδοση Νο δεν έχει διακοπεί τα τελευταία 800 χρόνια. Αυτή η συνέχεια μέσα στους αιώνες είναι για μένα συγκλονιστική. Ακόμη και σήμερα το να ασχοληθείς με το Νο είναι οικογενειακή υπόθεση. Ο μάστερ του Νο, Umewaka Rokuro Gensho, με τον οποίο δουλεύουμε τη Νέκυια, ανήκει στην 56η γενιά ερμηνευτών του Νο! Η εκπαίδευση ξεκινά από την ηλικία των 3 και οι γυναίκες αποκλείονται – τώρα, πολύ δειλά, δοκιμάζεται μια γυναίκα στο σύστημα του Νο. Η μελέτη του θίγει πάρα πολλά θέματα που μας αφορούν άμεσα, από τη σημασία της παράδοσης και αν, και πώς, πρέπει να τη διαφυλάσσεις έως και την ίδια τη λειτουργία του θεατρικού και της δραματουργίας. Παράδοση στην Ιαπωνία σημαίνει ότι καμία τέχνη (από τις παλιές, π.χ. η καλλιγραφία) δεν τελειώνει, δεν εξαντλείται. Οι Ιάπωνες έχουν καταφέρει να συνυπάρχει στη ζωή τους το κλασικό (ανέγγιχτο, με απόλυτο σεβασμό στα στοιχεία που το καθορίζουν) με ό,τι πιο σύγχρονο. Για να το μεταφράσω με δύο φωτογραφίες: δύο γυναίκες με κιμονό, να μπαίνουν στο Zara. Ή, μετά την καταστροφή της Φουκουσίμα, τρεις από τους υπεύθυνους του εργοστασίου, Ιάπωνες γιάπηδες, να ζητούν συγγνώμη στα γόνατα από τους συγγενείς των θυμάτων της έκρηξης.
— Ο καταναγκασμός της ανελαστικής ιεραρχίας που επιβάλλει αυτός ο σεβασμός στην παράδοση δεν σε δυσκόλεψε τώρα που δούλευες για τη «ΝΟ-Νέκυια»;
Δεν μπορούμε να αποδεχτούμε εύκολα π.χ. ότι στο θέατρο Μπουνράκου –μία από τις υψηλότερες μορφές θεατρικότητας και αφηγηματικότητας που υπάρχουν, που παίζεται με κούκλες ύψους ενός μέτρου– οι τρεις χειριστές μετρούν απίστευτα χρόνια εκπαίδευσης και πρακτικής εξάσκησης. Ο πρώτος, στην πιο χαμηλή κλίμακα, πρέπει να έχει περάσει 15 χρόνια χειριζόμενος τα πόδια της κούκλας για να μπορέσει να προαχθεί σε χειριστή του αριστερού χεριού και στη συνέχεια σε χειριστή του κεφαλιού και του δεξιού χεριού! Η ιεραρχία είναι απόλυτη και μπορεί να προκαλέσει σοβαρό πρόβλημα στη συνεργασία μαζί τους. Έστελνα, ας πούμε, mail με παρατηρήσεις στον δραματουργό που ετοιμάζει το σκηνικό κείμενο της Νέκυιας για να τα μεταφέρει στον μάστερ και μου είπε: «Καλύτερα να τις πεις εσύ. Γιατί είναι μεγαλύτερος σε ηλικία από μένα, δεν μπορώ να του κάνω εγώ παρατηρήσεις». Το ίδιο αντιμετώπισα και στην Κορέα. Έλεγα στη βοηθό μου να κάνει μία «διόρθωση» σ' έναν μεγάλης ηλικίας ηθοποιό και κάθε μέρα έβλεπα το ίδιο λάθος. Κάποια στιγμή κατάλαβα ότι λόγω της ηλικίας του η βοηθός μου δεν μπορούσε να του πει ποτέ τίποτα. Αλλά είναι προτιμότερο αυτό που λέμε εμείς: «Έλα, μωρέ, τι να μας πει τώρα ο γέρος»; Αυτό το «Έλα, μωρέ!» είναι καταστροφικό. Είναι ο ορισμός μια ισοπέδωσης που αφαιρεί λόγους ανακάλυψης, κατάκτησης και εμπειρίας, λόγους ηδονής.
— Δεν μου είπες, όμως, πώς προέκυψε αυτή η καθ' όλα ιδιαίτερη ιδέα και συνεργασία.
Με τη Νέκυια από την Οδύσσεια ήθελα να ασχοληθώ πολύ καιρό. Μου έλειπε κάτι κρίσιμο, ωστόσο, για να την αντιμετωπίσω, μια «γλώσσα» που να επιτρέπει να την προσεγγίσεις με καίριο τρόπο. Είναι μια τρύπα η Νέκυια, μία ρωγμή ως προς την έννοια της αναπαράστασης, της αναπαραστατικότητας – όπως η σκηνή με το Φάντασμα στον Άμλετ. Έχοντας δει παραστάσεις του Νο και μελετώντας τους κώδικές του, είπα «να ένας τρόπος». Την κρίσιμη επαφή με το Εθνικό Θέατρο του Νο την έκανε ο Γιώργος Λούκος. Τώρα που ήρθα σε επαφή ουσιαστική με αυτό τον θεατρικό τρόπο, κατάλαβα αυτό που ως θεατής του Νο δεν είχα καθαρό. Το Νο συνδιαλέγεται με το μεταφυσικό με τον τρόπο που ο Ταρκόφσκι ανοίγει μια πόρτα και περνάει στην άλλη πλευρά των πραγμάτων. Το πέρασμα από το ρεαλιστικό στο υπερρεαλιστικό και στο υπέρλογο γίνεται με μία κίνηση, με τρία βήματα, με τρόπο ανεπαίσθητο – τόσο καιρό η λύση ήταν δίπλα μου και δεν την είχα πάρει είδηση. Αυτό που προσπαθούμε στη συγκεκριμένη παράσταση είναι να συναντηθούν δύο «ακρότητες».
— Η συνάντηση αυτή πού βασίζεται;
Όταν ένας δημοσιογράφος με ρώτησε στη συνέντευξη Τύπου στο Τόκιο «Πώς ξέρετε τόσο καλά το Νο;», απάντησα «Ο Πλάτων είχε πει ότι η γνώση είναι ανάμνηση – κάτι μου θυμίζει!». Πέρα από τα κοινά στοιχεία που ήδη ανέφερα, το Νο είναι τραγούδι, δεν είναι θέατρο. Ήταν η μουσική διασκέδαση του παλατιού (να σκεφτείς ότι αυτή την περίοδο ο μάστερ συνθέτει τη μουσική, αυτός ο ίδιος, γιατί η μουσική προκύπτει από τον λόγο και από το αίσθημά του). Από την άλλη, και η Νέκυια ένα τραγούδι είναι. Το στοιχείο αυτό είναι αυτομάτως καθοριστικό για την απόσταση που διατηρούν από το θέατρο στη στενή του έννοια, και τον ρεαλισμό. Έχουν κι ένα άλλο κοινό στοιχείο, την ποιητικότητα του λόγου. Το σκηνικό κείμενο, λοιπόν, διαμορφώνεται με τους όρους του θεάτρου του Νο, αλλά βάσει των οδηγιών που έχω δώσει εγώ, π.χ., βάσει του τρόπου που θέλω να εμφανιστούν τα πρόσωπα. Εννοείται πως δεν παρεμβαίνω στον τρόπο που ερμηνεύει ο μάστερ (θα υποδυθεί την Κίρκη και τον Τειρεσία!) και οι άλλοι ηθοποιοί. Το σκηνικό της Εύας Μανιδάκη είναι προσαρμογή της καθορισμένης, συγκεκριμένης σκηνής του θεάτρου Νο στον χώρο του Αρχαίου Θεάτρου της Επιδαύρου (δηλαδή σε πολύ μεγαλύτερη κλίμακα). Να μην ξεχάσω να σου πω ότι τα χαράματα του Σαββάτου 25 Ιουλίου θα κάνουμε την τελετή της ανατολής, μια τελετουργική πράξη καλωσορίσματος του ήλιου με τον τρόπο του θεάτρου του Νο, που γινόταν στην Ιαπωνία πριν από 400 χρόνια. Ο μάστερ είναι ενθουσιασμένος – από την πρώτη στιγμή ένιωσε την ιδιαίτερη ενέργεια του Αρχαίου Θεάτρου της Επιδαύρου. Μου είπε: «Είναι από τους ελάχιστους χώρους όπου νιώθω ότι μπορώ να παίξω».
Ένα από τα πράγματα που θέλω να κάνω άμεσα στη συνέχεια είναι ένα έργο του Νο. Όχι με τον κώδικα του Νο, εννοείται. Θα είναι το συμπλήρωμα αυτής της σπουδαίας για μένα εμπειρίας.
Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου
24-25 Ιουλίου 2015
21:00
www.greekfestival.gr
