Ο Παναγιώτης Μέρμηγκας ήταν αυτό που λέμε ένας ολοκληρωμένος άνθρωπος. Νους υγιής εν σώματι υγιεί. Αγαπούσε την κλασική μουσική και την καταλάβαινε ως τα βάθη της ψυχής του, γνώριζε τα πάντα για τους ερμηνευτές, τα έργα και τις εκτελέσεις και είχε σπουδαία συλλογή από δίσκους. Απέναντι στη λογοτεχνία είχε τη σχέση που καλλιεργεί ο γιατρός με το πλήθος των ασθενών του, μια σχέση καθαρά επαγγελματική, χωρίς συναίσθημα. Στο βάθος όμως σπινθήριζε το κριτήριο που αξιολογούσε τα πάντα, χωρίς να εκφράζεται. Γύρω από το γραφείο του λόφοι τυπογραφικών δοκιμίων. Όταν έπιανε στα χέρια του μια στοίβα από αυτά και την έφερνε στο κέντρο για να τη δουλέψει -πάντα με συνοδεία Μπραμς, Μπαχ ή Μπετόβεν από το μικρό κασετόφωνο-, ακουγόταν κάτι σαν ένα τρίξιμο: ήταν ο μηχανισμός εντοπισμού κι εξόντωσης του «λάθους». Στη 1 το μεσημέρι η εργασία σταματούσε, μια καθαρή κόλλα δεσμιδόχαρτο στρωνόταν πάνω στο γραφείο κι εκεί αράδιαζε το κολατσιό του: ζυμωτό ψωμί από το Κριεκούκι, μαγειρευτό της γυναίκας του, ρετσίνα από την ταβέρνα του Φυτά στην οδό Αληθείας στην Κυψέλη. Σε μια πλεχτή νταμιτζάνα έφερνε νερό από την πηγή της Τσίας στον Κιθαιρώνα, όπου πήγαινε με το λεωφορείο κάθε Κυριακή για να προμηθευτεί το νερό της εβδομάδας. Αν χτυπούσε η πόρτα, θα έμπαινε ο Οδυσσέας Ελύτης, ο Γιώργος Σαββίδης, ο Λίνος Πολίτης, η Άννα Σικελιανού, ο Κ.Θ. Δημαράς, ο Άγγελος Βλάχος. Θα μοιράζονταν τον μεζέ μαζί του, θα έπιναν το «καθαρό» νερό και μετά θα άκουγαν τις υποδείξεις και τις παρεμβάσεις του με απόλυτο σεβασμό. Και ευγνωμοσύνη. Όσον αφορά το περιεχόμενο. Η μορφή όμως; Εκεί βρισκόταν η μεγάλη ικανότητα του Παναγιώτη Μέρμηγκα να στήνει έναν εύτακτο και αρμονικό κόσμο, ορίζοντας τις σωστές αποστάσεις, τα μεγέθη των γραμμάτων, τις διακυμάνσεις των κενών. «Η τέχνη στην τυπογραφία ορίζεται από τα κενά και τα περιθώρια, κυρίως» έλεγε. Το γούστο του Νίκου Καρύδη στα κείμενα, στα χαρτιά, στα χρώματα, στους συνεργάτες, σε συνδυασμό με το σκυρόδεμα γνώσεων και εργατικότητας του Παναγιώτη Μέρμηγκα, έφτιαξαν επί δεκαετίες βιβλία που τα ξεφυλλίζεις και ο χρόνος σταματά. Αυτό ήταν ο Ίκαρος. Η πιο πνευματική και πιο αισθητική παραγωγική μονάδα πολιτισμού του 20ού αιώνα στην Αθήνα.
Ένα βιβλίο μπορεί να ζυγίζει 400 γραμμάρια και να μην ξεπερνά το σχήμα 17x25 εκατοστά. Όμως αν το χτυπήσεις με μαγικό ραβδί, σηκώνονται ένα σωρό άνθρωποι που έχουν δουλέψει για να το φτιάξουν: από το χειρόγραφο ως τα πακέτα του βιβλιοδέτη ένα τσούρμο μερακλήδες βάζουν το χεράκι τους.
Από πάνω οι ποιητές και οι ζωγράφοι, στη μέση ο Καρύδης, ο Μέρμηγκας, ο Κάσδαγλης, ο Δετζώρτζης, και από κάτω οι τεχνίτες τυπογραφίας και όφσετ.
Οι σχέσεις του Μέρμηγκα με όλους τους μάστορες στηρίζονταν στον αλληλοσεβασμό, μια λέξη που ηχεί παράξενα, αλλά που ένιωσα βαθιά το νόημά της στα 10 χρόνια που έζησα στο μικρό γραφείο, Βουλής 14, απέναντί του.
Τους παίδευε πολύ για να έχει τον αθέρα των δυνατοτήτων τους, αλλά χωρίς να πατάει τη γραμμή της λογικής. Ήξερε τι να ζητήσει και δεν κουραζόταν να επαναλαμβάνει «έβαλες το καλό μελάνι;», «έπλυνες τον κύλινδρο;», «καθάρισες τα σκουπιδάκια από το φιλμ;», «πρόσθεσες κόκκινο;», «οξείδωσες τον τόνο του μαύρου;», «προσοχή στα πεταγμένα διαστήματα», «είναι σωστά δουλεμένο το μείγμα της κόλλας;».
11 Στιγμές-Σταθμοί των εκδόσεων Ίκαρος
- 1945: Ο Γιώργος Σεφέρης στον Ίκαρο.
- 1948: Πρώτος Καβάφης στην Ελλάδα.
- 1959: Εκδίδεται το «Άξιον Εστί» του Οδυσσέα Ελύτη.
- 1963: Απονέμεται το Νόμπελ στον Γιώργο Σεφέρη.
- 1979: Δεύτερο ελληνικό Νόμπελ στον Οδυσσέα Ελύτη.
- 1984: Θάνατος του Νίκου Καρύδη. Τον εκδοτικό αναλαμβάνουν οι δύο κόρες του, Χρυσή και Κατερίνα Καρύδη.
- 1991: Το ποιητικό έργο του Νίκου Καρούζου στον Ίκαρο.
- 1998: Η Κική Δημουλά στον Ίκαρο.
- 2008: Εκδίδεται μια παγκόσμια επιτυχία, το «Logicomix».
- 2011: Ο «Ναυτίλος του Αιώνα» (λεύκωμα για τα 100 χρόνια από τη γέννηση του Ελύτη).
- 2012: Άνοιγμα στο παιδικό βιβλίο.
Το χθες, το σήμερα και το αύριο του Ίκαρου
Το «σπίτι» του Σεφέρη και του Ελύτη έγινε εβδομήντα ετών και συνεχίζει να αποτελεί μια σταθερή αξία.
Σαν πράξη αντίστασης. Τον Δεκέμβριο του 1943, τρεις φίλοι, ο Νίκος Καρύδης, ο Αλέκος Πατσιφάς και ο Μάριος Πλωρίτης, αποφασίζουν να ιδρύσουν έναν εκδοτικό οίκο. Η εποχή είναι μεν παράξενη, αλλά μέσα στην Κατοχή υπάρχει μια ανάγκη για δημιουργία. «Οι τρεις φίλοι, χωρίς περιουσία, προσπαθούν να φτιάξουν έναν χώρο που θα στεγάσει τις ανησυχίες και τα οράματα μιας παρέας που είχε αγαπήσει τον Καρυωτάκη και τον Παλαμά και ήθελε να πάει παρακάτω. Κάποιοι είχαν ταξιδέψει και μπολιαστεί με ρεύματα του εξωτερικού. Ψάχνανε μια νέα αισθητική και πνευματική ελληνικότητα γύρω από τον Θεοτοκά και το Ελεύθερο πνεύμα, τον Καραντώνη και τα "Νέα γράμματα". Είχανε μαγευτεί από τη διάλεξη του Εμπειρίκου και τις δημοσιεύσεις του Σεφέρη και του Εγγονόπουλου», λέει η εκδότρια Κατερίνα Καρύδη. Ο χώρος βρίσκεται στην οδό Βουλής 4. Το όνομά του είναι Ίκαρος και ο θρύλος θέλει ο νονός να είναι ο Νίκος Γκάτσος. Πρώτο βιβλίο ήταν το Στο Άστρο του φθινοπώρου, του Κνουτ Χάμσουν. Από τότε έχουν κυκλοφορήσει ακόμα 932 τίτλοι.
Ο Ίκαρος σχετίζεται άμεσα με την προσωπικότητα του ποιητή Νίκου Καρύδη. Ο Μάριος Πλωρίτης εγκαταλείπει το σχήμα σύντομα, για να στραφεί στη δημοσιογραφία, και τον Αλέκο Πατσιφά τον κερδίζει η δισκογραφία. Ο Καρύδης ήταν πολύ διαβασμένος, διορατικός και με πολύ κακή σχέση όσον αφορά το εμπορικό κομμάτι. Συγκέντρωσε στο Πατάρι της Βουλής όλη την αφρόκρεμα της ελληνικής διανόησης. Σεφέρης, Ελύτης, Μόραλης, Χατζηκυριάκος-Γκίκας, Σαββίδης και άλλοι πολλοί. Πέρα από τους συγγραφείς, ο Ίκαρος φέρνει σημαντικές αλλαγές στην ελληνική τυπογραφία. Συνεργάζεται από την αρχή με τους μεγάλους μάστορες (Ταρουσόπουλος, Παληβογιάννης κ.λπ.). Δίνει πάντα μεγάλη σημασία στην επιμέλεια και τη διόρθωση του κειμένου. Καινοτομεί για την εποχή, με αριθμημένες εκδόσεις και με εκδόσεις εκτός εμπορίου σε ειδικά χαρτιά που αναφέρονται στους κολοφώνες. Χρησιμοποιεί πολύ τα χαρτιά conqueror, σε απλά, λιτά εξώφυλλα με τυπογραφικά κοσμήματα. Παντρεύει ζωγράφους με ποιητές και καθιερώνει τις προμετωπίδες. Συμβάλλει πολύ στη συνειδητοποίηση του βιβλίου ως αντικειμένου. Αποφεύγει μετά μανίας τις πομπώδεις δερματόδετες εκδόσεις με χρυσοτυπίες, που τότε ήταν συνώνυμες του κύρους. Ο Ελύτης έγραψε για την τυπογραφία του Ίκαρου: «Αργότερα, ύστερα από πολλές συζητήσεις με τον φίλο μου Νίκο Καρύδη, αναγκάστηκα να προσαρμοστώ στο σχήμα που μου έδινε το χαρτί Canson σε οκτασέλιδο... Γρήγορα η φόρμα αυτή έφτασε ν' αποτελέσει τον σταθερό τύπο ποιητικού βιβλίου που τον ακολούθησαν πολλοί».
Σήμερα, ο Ίκαρος έχει αποδείξει ότι μια μικρή εκδοτική επιχείρηση μπορεί να είναι πολύ «μεγάλη» όταν προστατεύει τις επιλογές και την ταυτότητά της. Τα ανοίγματα στο «διαφορετικό» που έχει κάνει μέχρι τώρα δεν έχουν αλλοιώσει τον χαρακτήρα του. Η κληρονομιά του Νίκου Καρύδη πέρασε αυτούσια στις κόρες του, Χρυσή και Κατερίνα, και από εκεί όλα δείχνουν πως η ιστορία θα συνεχιστεί από τη Μαριλένα Πανουργιά και τον Νίκο Αργύρη. Το μήλο, ως γνωστόν, κάτω από τη μηλιά θα πέσει. – Σ.Δ.
Η Τζούλια Τσιακίρη ήταν επιμελήτρια στον Ίκαρο και τώρα είναι εκδότρια των εκδόσεων Το Ροδακιό. Τα 70 χρόνια θα εορταστούν με μια σειρά εικαστικών παρεμβάσεων με το όνομα «Ημερολόγια Βιτρίνας: 11+1 Νέοι Καλλιτέχνες». Απόφοιτοι του Ζ΄ Εργαστηρίου της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών του Γιάννη Ψυχοπαίδη θα εκθέτουν, κάθε μήνα, ένα έργο ο καθένας στη βιτρίνα του ιστορικού εκδοτικού οίκου. Βουλής 4, Σύνταγμα. 
