Αβέλεις ετρούσκα; Τα καλιαρντά ως γλωσσικός κώδικας της ελληνικής ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας

Αβέλεις ετρούσκα; Τα καλιαρντά ως γλωσσικός κώδικας της ελληνικής ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας Facebook Twitter
Τα καλιαρντά, που κάποιος θα τα συναντήσει και με τους όρους λουμπινί, λουμπινίστικα, φραγκολουμπινίστικα, τζιναβωτά, (βαθιά) λατινικά, ετρούσκα, ντούρα λιάρντα, λιάρντω, αλλά και ως καλιαρντή και καλιάρντω, είναι η κρυφή, τεχνητή, συνθηματική «γλώσσα» των ομοφυλόφιλων.
3

Ένας υποθετικός διάλογος στα καλιαρντά θα ήταν κάπως έτσι:

— Καλιαρντή καναλοβιβού! Σολότεκνο είμαι... μια κουοροκουραβέλτα τσαί άχατος γαργαρότεκνο. Θα βακουλοκαζεϊνιάσω.

— Άχου! Ζούρλα, αβέλεις τον ταραγμάν-ταραχάν, λέσαρέ τον!

Που θα πει:

— Κακή μοίρα! Εργένης είμαι... ένας έρωτας κι εκείνος ναύτης. Θα καλογερέψω.

— Α! Παλαβιάρα, διώξ' τον κακήν κακώς, παράτα τον!

Η λέξη καλιαρντά έχει τις ρίζες της στο επίθετο καλιαρντός, που σημαίνει «άσχημος, κακός, περίεργος» και ίσως προέρχεται από τη γαλλική λέξη gaillard («εύθυμος, τολμηρός, αναιδής») ή, το πιθανότερο, από τη ρομανί, τη γλώσσα των Τσιγγάνων, και συγκεκριμένα από το επίθετο caliarda, που σημαίνει «μαύρος».


Τα καλιαρντά, που κάποιος θα τα συναντήσει και με τους όρους λουμπινί, λουμπινίστικα, φραγκολουμπινίστικα, τζιναβωτά, (βαθιά) λατινικά, ετρούσκα, ντούρα λιάρντα, λιάρντω, αλλά και ως καλιαρντή και καλιάρντω, είναι η κρυφή, τεχνητή, συνθηματική «γλώσσα» των ομοφυλόφιλων. Αρκετοί ισχυρίζονται πως κάνει την εμφάνισή της τη δεκαετία του '40, άλλοι πάλι πως μαρτυρείται ήδη από τις αρχές του 20ού αιώνα, και πιθανόν έχει επηρεαστεί από την αργκό των ιεροδούλων, τα λουπινάρικα ή λουμπινίστικα, ένα συνθηματικό λεξιλόγιο με βάσεις στη ρομανί, όπως άλλωστε και τα καλιαρντά.

Το γεγονός δεν μας εκπλήσσει, καθώς εκείνη την εποχή είναι στενή η σχέση που αναπτύσσεται ανάμεσα σε ιερόδουλες και ομοφυλόφιλους, αφού πολλοί ομοφυλόφιλοι εργάζονται σε πορνεία ως βοηθοί. Μέχρι και τα πρώτα χρόνια της Μεταπολίτευσης τα καλιαρντά ανανεώνονταν αδιάκοπα και έγιναν ο «επίσημος» γλωσσικός κώδικας επικοινωνίας ανάμεσα στους ομοφυλόφιλους της εποχής. Είναι μετά τη χούντα που η «γλώσσα των κίναιδων» αρχίζει να φθίνει, μέχρι που χάνεται τελείως.

Τα καλιαρντά, που κάποιος θα τα συναντήσει και με τους όρους λουμπινί, λουμπινίστικα, φραγκολουμπινίστικα, τζιναβωτά, (βαθιά) λατινικά, ετρούσκα, ντούρα λιάρντα, λιάρντω, αλλά και ως καλιαρντή και καλιάρντω, είναι η κρυφή, τεχνητή, συνθηματική «γλώσσα» των ομοφυλόφιλων.


Κίναιδος... ο παθητικός ομοφυλόφιλος στην αρχαιότητα. Σύμφωνα με το Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας (Μπαμπινιώτης), η λέξη κίναιδος ίσως προέρχεται από τη σύνθεση των κινῶ και αἰδώς ή αἰδοῖον.


Στην πραγματικότητα, όμως, τα καλιαρντά δεν είναι γλώσσα, αλλά λεξιλόγιο, αφού δεν έχουν ακέραιη μορφή και υπόσταση, όπως ορθώς υποστηρίζει και ο Νίκος Σαραντάκος. Όπως συμβαίνει άλλωστε με όλα τα συνθηματικά λεξιλόγια, έτσι και στην περίπτωση των καλιαρντών οι λέξεις, οι φράσεις και η δομή των προτάσεων βασίζονται στους κανόνες γραμματικής, σύνταξης και μορφολογίας της νέας ελληνικής. Αδιαμφισβήτητα, πρόκειται για ένα πλούσιο λεξιλόγιο με έντονο το στοιχείο της προφορικότητας, εξάλλου δεν υπάρχει καμία σωζόμενη γραπτή μαρτυρία, επισημαίνει ο Ηλίας Πετρόπουλος.

Εσφαλμένα πολλοί πίστευαν –και ίσως πιστεύουν ακόμα– πως τα καλιαρντά συγκροτούνται κυρίως από άσεμνες και χυδαίες λέξεις. Τα καλιαρντά δεν είναι άσχημα λόγια, ούτε κακά, ούτε χυδαία, ούτε υβριστικά, είναι απλώς λόγια... λόγια που δημιουργήθηκαν από τους ίδιους τους ομοφυλόφιλους και έγιναν τα λεκτικά τείχη που τους επέτρεπαν να επικοινωνούν και παράλληλα τους προστάτευαν απ' όλους εκείνους τους ανεπιθύμητους που τους αντιμετώπιζαν ως «ελαττωματικούς» ή «προβληματικούς» ή, ακόμα χειρότερα, ως «ανώμαλους».

Πλάθοντας το δικό τους λεξιλόγιο, οι ομοφυλόφιλοι κατόρθωσαν να χτίσουν έναν αμυντικό κλοιό έκφρασης, αποκλείοντας και απομακρύνοντας έτσι όλους όσοι δεν ανήκαν στην «εκλεκτή τους κάστα». Ακριβώς με την ίδια λογική αναπτύσσονται παρόμοια λεξιλόγια σε άλλες γλώσσες – ευρέως διαδεδομένη είναι η ΛΟΑΤ αργκό (LGBT slang), το λεξιλόγιο που χρησιμοποιούν οι λεσβίες, οι ομοφυλόφιλοι, οι αμφιφυλόφιλοι και οι τρανς (lesbian, gay, bisexual, transgender). Την ίδια λογική με τα καλιαρντά έχουν και τα λουμπούντζα (lubunca), το λεξιλόγιο των ομοφυλόφιλων στην τουρκική.

Βασικά χαρακτηριστικά της καλιαρντής, αυτής της «έξυπνης και πλαστικής γλώσσας», όπως την ονόμασε ο Πετρόπουλος, είναι από τη μια ο ιδιάζων επιτονισμός και η προφορά και από την άλλη ο εντυπωσιακά ταχύτατος τρόπος ομιλίας. Οι ομοφυλόφιλοι μιλούν με τέτοια βιασύνη που είναι σχεδόν ακατόρθωτο να καταλάβει κάποιος που δεν ανήκει στην ομάδα τους για τι μιλάνε. Σίγουρα ο αποδέκτης θα γελάσει άθελά του. Αυτός είναι και ο στόχος τους! Επιζητούν να αφοπλίσουν τον συνομιλητή τους, γυρίζοντας την κουβέντα στο ευτράπελο, όπως μας ενημερώνει ο Πετρόπουλος, που φρόντισε να τους γνωρίσει καλά και να αποκρυπτογραφήσει τόσο το λεξιλόγιό τους όσο και τη στάση τους.


Με βάση τη δομή τους, τα καλιαρντά διακρίνονται σε απλά ή ντούρα. Τα απλά καλιαρντά, που είναι τα πιο διαδεδομένα, αποτελούνται από περίπου 300-400 λέξεις. Η λιάρντω ή τα ντούρα καλιαρντά διαθέτουν πολλά στοιχεία καθαρεύουσας, χρησιμοποιούνται μόνο από λίγους ομοφυλόφιλους, τους ιδιαίτερα μυημένους στην ομάδα, και σε σύγκριση με τα απλά αποτελούν ένα σχετικά πρόσφατο δημιούργημα.


Εντυπωσιακή είναι η αυτονομία που διαθέτει αυτός ο τόσο ενδιαφέρων γλωσσικός κώδικας, καθώς στα καλιαρντά μπορεί να βρει κανείς μία ή και περισσότερες συνθηματικές ονομασίες για πάρα πολλές έννοιες/λέξεις του γενικού λεξιλογίου, ακόμα και για τα επιρρήματα και τις αντωνυμίες. Στα καλιαρντά το έτσι το λένε στακοζά, το μαζί καρμπονέ, ενώ για τις αντωνυμίες εμείς και εσείς χρησιμοποιούν τα ιμάντες και ισάντες αντίστοιχα. Από την άλλη, για αντικείμενα, πράξεις και έννοιες που δεν τους ενδιαφέρουν οι ομοφυλόφιλοι δεν φτιάχνουν λέξεις.

Μάλιστα, τα καλιαρντά είναι το μόνο, ίσως, λεξιλόγιο όπου θα ακούσει κανείς τόσο πολλές σύνθετες λέξεις και ειδικά λέξεις με τρία συστατικά. Για το ταμείο επινόησαν τη λέξη ματσομπερντεδόκουτο, για το τρόλεϊ το ευφάνταστο ηλεκτροποπιλόμπουσο, την αγιογραφία την έλεγαν κηφηνοτουρλουκουλίκω, ενώ κάποιον που ήταν ενοχλητικός σαν βδέλλα τον φώναζαν βιδομπλαντορούφα. Είναι τέτοια η γλωσσική επινοητικότητα των ομοφυλόφιλων που πολλοί συγγραφείς θα τη ζήλευαν. Μασκαρεύοντας πολλές από τις λέξεις της νέας ελληνικής τούς άλλαξαν τη μορφή ή τη σημασία τους και τις έκαναν έτσι απροσπέλαστες σε όσους δεν ανήκαν στην ομάδα τους. Ποιος να καταλάβει ότι φρέζα σημαίνει ψάρι, γαργαρέτα είναι η θάλασσα, τσικτσίνω η ραπτομηχανή, μπιζάρωτο το δέρνω ή γκουτατζορνάρω το καλημερίζω;

Καθοριστικό, όμως, ρόλο στη συγκρότηση του λεξιλογίου έχουν τα δάνεια που άντλησαν από τη ρομανί, την ιταλική, την τουρκική, την αγγλική και τη γαλλική. Το πολύ το έλεγαν μπουτ από το ίδιας σημασίας επίρρημα της ρομανί but, τη σαλάτα τουρλού από το τουρκικό tϋrlϋ που σημαίνει ανάμεικτο φαγητό, λέτρα ήταν η επιστολή από το αγγλικό letter ή το ιταλικό lettera. Και κάπως έτσι το προφίλ ενός ομοφυλόφιλου άνδρα σκιαγραφείται ως ιδιαίτερα εύστροφο, ένας άνθρωπος που γνωρίζει καλά το λεξιλόγιο της ελληνικής και προφανώς και άλλες γλώσσες – η γερμανική και η ρωσική δεν ανήκουν σε αυτές, πιθανόν γιατί δεν τις γνώριζαν.

Τα καλιαρντά μπορεί να έπαψαν να ακούγονται στα στέκια των ομοφυλόφιλων, ωστόσο έστω και λίγα στοιχεία έμειναν ζωντανά και διείσδυσαν σε άλλα, παρόμοιας λογικής και κουλτούρας λεξιλόγια, όπως το λεξιλόγιο των νέων. Και όμως, οι λέξεις πουρό, κουλό, λουμπίνα, σπασίμπα, κολομπαράς, τεκνό, τζαζ και τζαζλός είναι λέξεις που απόμειναν από τα καλιαρντά. Κάποιες από αυτές κατάφεραν να κερδίσουν και μια θέση στα σύγχρονα γενικά λεξικά!

Λέξεις των καλιαρντών διασώθηκαν μέσα στον χρόνο χάρη στον αντισυμβατικό και θυμόσοφο Ηλία Πετρόπουλο, τον λαογράφο που αφιέρωσε τη ζωή του για να καταγράψει και να διασώσει στοιχεία από τη ζωή, τη γλώσσα, τις συνήθειες πολλών κοινωνικών ομάδων του περιθωρίου, άλλοτε αψηφώντας τις κατηγορίες περί πορνογραφίας και άλλοτε με τίμημα την ίδια του την ελευθερία.

Αποθησαύρισε τουλάχιστον 3.000 λέξεις και φράσεις από τις περίπου 5.000 που ο ίδιος από ένστικτο εικάζει πως υπήρχαν στα καλιαρντά. Το λεξικό του ήταν σχεδόν έτοιμο, όταν τον συνέλαβαν στις 7 Ιουνίου του 1969 για το επίσης αντισυμβατικό αλλά καθ' όλα πολύτιμο έργο του Ρεμπέτικα Τραγούδια. Τίποτα δεν στάθηκε ικανό να τον εμποδίσει, το αντίθετο μάλιστα, στη φυλακή βρήκε τον χρόνο να τελειοποιήσει το λεξικό του και να ενσωματώσει σε αυτό και ετυμολογικές πληροφορίες.

Το 1971 τα Καλιαρντά, το πρώτο λεξικό στον κόσμο για την αργκό των ομοφυλόφιλων, μπαίνουν στο τυπογραφείο για να πάρουν τη μορφή βιβλίου – σίγουρα το αυταρχικό, λογοκριτικό καθεστώς της εποχής δεν τα αφήνει για πολύ στα ράφια των βιβλιοπωλείων. Οι δυσκολίες, οικονομικές και πρακτικές, είναι πολλές, όχι όμως ικανές να εμποδίσουν τον Πετρόπουλο να συνεχίσει την έκδοση του λεξικού του. Είναι πραγματικά άξιο λόγου πως ακόμη και σήμερα τα Καλιαρντά αποτελούν το μόνο εγχειρίδιο αναφοράς στο λεξιλόγιο των ομοφυλόφιλων, ένα γλωσσικό φαινόμενο με σαφώς λαογραφικό υπόβαθρο, ένα κοινωνικό φαινόμενο που είναι το πιο στεγανό και συνάμα το πιο ενδιαφέρον γλωσσικό ιδίωμά μας, όπως σχολιάζει και ο ίδιος ο Πετρόπουλος στον πρόλογο του λεξικού του.


Μια μικρή γεύση για τις συνήθειες και το λεξιλόγιο των ομοφυλόφιλων βρίσκουμε στο ντοκιμαντέρ για τον Ηλία Πετρόπουλο, Ένας κόσμος υπόγειος. Επίσης, ρεαλιστικό και κατατοπιστικό είναι και το ντοκιμαντέρ της Πάολας Ρεβενιώτη Καλιαρντά, που προβλήθηκε το 2014. Τα Καλιαρντά της Ρεβενιώτη κατορθώνουν να μας δώσουν μια πλήρη και σαφή εικόνα, μέσα από μαρτυρίες των ίδιων των ομοφυλόφιλων, για το λεξιλόγιο, τη ζωή και τις ασχολίες αυτής της πολύπλευρης και πολυποίκιλης κοινωνικής ομάδας.

Λοιπόν; Αβέλεις ετρούσκα;

Πλέον, μάλλον καταλαβαίνεις τι είναι τα καλιαρντά!

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Baker, Paul. 2002. «Polari - The Lost Language of Gay Men». Routledge

Ξυδόπουλος, Ι. Γιώργος. 2008. «Λεξικολογία: Εισαγωγή στην ανάλυση της λέξης και του λεξικού». Αθήνα: Πατάκης

Πετρόπουλος, Ηλίας. «1971. Καλιαρντά». Αθήνα: Νεφέλη

Σαραντάκος, Νίκος. «Καλιαρντά από το 1904!». Στο ιστολόγιο: Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία. [27/12/2017]

Χριστοπούλου, Κατερίνα. 2016. «Μια λεξικολογική προσέγγιση στο περιθωριακό λεξιλόγιο της Νέας Ελληνικής». Διδακτορική Διατριβή. Πανεπιστήμιο Πατρών

Lgbtqi+
3

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Proud Seniors: Η πρώτη φιλοξενία ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμου σε πρόγραμμα Στέγασης και Υποστήριξης

Ελλάδα / Proud Seniors: Η πρώτη φιλοξενία ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμου σε πρόγραμμα Στέγασης και Υποστήριξης

«Με την αναστολή των ενεργειών για τη λειτουργία του πρώτου Ξενώνα Φιλοξενίας ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων από τη νέα δημοτική αρχή της Αθήνας, η κοινότητα μας παραμένει χωρίς κανένα δίκτυ στοιχειώδους προστασίας»
NEWSROOM