ΣΤΗ ΣΥΛΛΟΓΙΚΗ ΜΝΗΜΗ καθιερώθηκε ως ο πιο προοδευτικός Πάπας. Είναι ο ποντίφικας που με ψυχραιμία και ενσυναίσθηση τάχθηκε υπέρ των φτωχών, των προσφύγων, των ομοφυλόφιλων και των αδυνάτων κι έμεινε συνειδητά μακριά από θρησκευτικούς φανατισμούς και ακραίες ιδεολογίες. Αυτές τις μέρες κυκλοφόρησε στην Ελλάδα, από τις εκδόσεις Gutenberg, η αυτοβιογραφία του με τον τίτλο «Ελπίδα» (μτφρ.: Άννα Παπασταύρου) σε συνεργασία με τον Ιταλό εκδότη και συγγραφέα Κάρλο Μούσο. Πρόκειται γι’ ένα βαθιά προσωπικό και στοχαστικό σύγγραμμα που προσφέρει στους αναγνώστες μια ματιά στη ζωή, στις σκέψεις και στο πνευματικό ταξίδι ενός από τους πιο σημαντικούς θρησκευτικούς ηγέτες της εποχής μας.
Ο Πάπας Φραγκίσκος μοιράζεται την ιστορία της ζωής του, από το ταπεινό του ξεκίνημα στις λαϊκές γειτονιές του Μπουένος Άιρες της Αργεντινής ως την άνοδό του στα σκαλοπάτια του Κονκλάβιου της Καθολικής Εκκλησίας και στην εκλογή του ως Πάπα. Το βιβλίο είναι δομημένο γύρω από το θέμα της ελπίδας, την οποία ο Πάπας Φραγκίσκος θεωρεί ως κεντρικό δόγμα της πίστης του και ως κατευθυντήρια αρχή στη ζωή του. Όπως αναφέρει στο σημείωμά του ο συγγραφέας, η χρονολογική δομή εκτείνεται από τα παιδικά χρόνια μέχρι τη χειροτονία του, για να φωτίσει τον επόμενο μισό αιώνα και όλη την εποχή της παποσύνης του, η οποία τρέφεται από εκείνες τις ρίζες. Η παράδοση δεν είναι μουσείο, σχολιάζει ο Πάπας Φραγκίσκος: η ιδέα της διαρκούς επιστροφής στις στάχτες είναι η νοσταλγία των φονταμενταλιστών, δεν πρέπει όμως αυτή να είναι η πραγματική έννοια της λέξης. Η παράδοση είναι μια ρίζα, απαραίτητη ώστε το δέντρο να μπορεί να δίνει πάντα νέους καρπούς. «Αν υπάρχει μια λέξη που ενσαρκώνει η μορφή του, που μου έχει έρθει πολλές φορές στο μυαλό κατά τη διάρκεια των συναντήσεων και της προόδου της συγγραφής, μαζί με την εικόνα της γνήσιας ταπεινότητας, αυτή είναι: εμπρός. Ένας άνθρωπος γεννημένος το 1936, ο οποίος, αν στρέφεται προς τα πίσω, το κάνει μόνο για να εκτινάξει το βλέμμα του ακόμα πιο μπροστά», προσθέτει ο συγγραφέας.
Ο Πάπας Φραγκίσκος εξιστορεί με εύγλωττο τρόπο τις παγκόσμιες προκλήσεις που αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα −την κλιματική αλλαγή, την ανισότητα, τον πόλεμο και τη διάβρωση της κοινότητας− και επιμένει ότι η ελπίδα δεν είναι ένα παθητικό συναίσθημα αλλά μια κινητήρια δύναμη.
Ο Φραγκίσκος, που γεννήθηκε ως Χόρχε Μπεργκόλιο στο Μπουένος Άιρες, είναι ο πρώτος Νοτιοαμερικανός που έγινε Πάπας της Καθολικής Εκκλησίας. Η «Ελπίδα» γράφτηκε σε διάστημα έξι ετών, έχοντας κατά νου τη δημοσίευση μετά τον θάνατό του. Ωστόσο, ο Πάπας Φραγκίσκος άλλαξε γνώμη εξαιτίας της πεποίθησής του ότι οι ανάγκες της εποχής προτάσσουν να προβάλει δημοσίως και εν ζωή τις ενδόμυχες σκέψεις του για μεγάλα ζητήματα που μας απασχολούν αλλά και για την πνευματική του κληρονομιά. Συγχρόνως, η έκδοση συμπίπτει και με τη χρονιά του Ιωβηλαίου που είναι αφιερωμένη στη συγχώρεση και στην πνευματική αναγέννηση και γιορτάζεται από την Καθολική Εκκλησία κάθε 25 χρόνια.
Ο Πάπας Φραγκίσκος τονίζει τη σημασία της ταπεινότητας και της υπηρεσίας προς τους άλλους, αναλογιζόμενος τις δικές του εμπειρίες και τα μαθήματα που πήρε από αυτές. Εστιάζει στην κοινωνική δικαιοσύνη και, ως ισχυρός υποστηρικτής των φτωχών και των περιθωριοποιημένων, περιγράφει το όραμά του για έναν πιο δίκαιο κόσμο. Η γραφή είναι προσιτή και ειλικρινής, με σκοπό να απευθύνεται απευθείας στον αναγνώστη. Ο τόνος του είναι ευσπλαχνικός και είναι βέβαιο ότι καταφέρνει να κάνει κατανοητά πολλά από τα πολύπλοκα θεολογικά και κοινωνικά ζητήματα. Διαβάζοντας τα απομνημονεύματά του ανακαλύπτουμε έναν έξυπνο συναισθηματικά άνθρωπο που αγαπά το ποδόσφαιρο, το διάβασμα και τον κινηματογράφο.
Την ίδια στιγμή, εκείνοι που αναζητούν μια πιο κριτική ή αμφιλεγόμενη άποψη για τη θητεία του Πάπα ενδέχεται να βρουν το βιβλίο κάπως αποστειρωμένο, καθώς αποφεύγει σε μεγάλο βαθμό να ασχοληθεί με τις εσωτερικές συγκρούσεις της Εκκλησίας. Ο Πάπας Φραγκίσκος προβληματίζεται για τις προσπάθειές του να μεταρρυθμίσει τη γραφειοκρατία του Βατικανού, ξεδιπλώνει τις απόψεις του για την κλιματική αλλαγή και απευθύνει έκκληση για μια πιο συμπεριληπτική Εκκλησία. Ωστόσο, είναι ξεκάθαρο ότι όσοι προσδοκούν μια ενδελεχή ματιά στα παρασκήνια του Βατικανού θα απογοητευτούν. Ο Πάπας Φραγκίσκος ενδιαφέρεται περισσότερο να μεταδώσει ένα μήνυμα ελπίδας και συμφιλίωσης παρά να εκθέσει παράπονα ή να διευθετήσει ανοιχτούς λογαριασμούς.
Αφηγείται τα πρώτα του χρόνια με μια αίσθηση νοσταλγίας και ευγνωμοσύνης. Η γειτονιά του ήταν ένας μικρόκοσμος περίπλοκος, πολυεθνικός, πολυθρησκευτικός και πολυπολιτισμικός. Σκιαγραφεί την ιστορία της οικογένειάς του, που ήταν πολιτικοί και οικονομικοί μετανάστες από την Ιταλία του Μουσολίνι το 1929, περιγράφει την ιησουιτική του εκπαίδευση και αναδεικνύει τις αξίες που καθόρισαν τη ζωή του.
Η απόφασή του να ακολουθήσει τη θρησκευτική κλίση, παρά το νεανικό του ενδιαφέρον για τη χημεία, είναι μια αφήγηση που περιέχει βαθιά αυτογνωσία. Αυτό ωστόσο που ξεχωρίζει περισσότερο στα πρώτα κεφάλαια είναι η έμφαση που δίνει στην «κουλτούρα της συνάντησης» − μια φράση που έχει γίνει σήμα κατατεθέν της παποσύνης του. Είτε περιγράφει το έργο του ως ιερέα στις φτωχογειτονιές του Μπουένος Άιρες είτε τη θητεία του ως αρχιεπισκόπου, ο Πάπας Φραγκίσκος επιστρέφει σταθερά στην ιδέα ότι η αληθινή πίστη βιώνεται μέσα από τη σύνδεση με τους άλλους, ιδιαίτερα με τους φτωχούς και τους περιθωριοποιημένους. Όσον αφορά την προσέγγισή του σε αμφιλεγόμενα ζητήματα −όπως ο χειρισμός των σκανδάλων σεξουαλικής κακοποίησης από την Εκκλησία−, παραμένει επιεικώς αποστασιοποιημένος. Ουσιαστικά, ενώ εκφράζει διαρκώς τη θλίψη και τη δέσμευσή του για δικαιοσύνη, κάποιοι αναγνώστες μπορεί να βρουν ότι οι προβληματισμοί του στερούνται συγκεκριμένων λύσεων ή απολογίας.
Ο Πάπας Φραγκίσκος εξιστορεί με εύγλωττο τρόπο τις παγκόσμιες προκλήσεις που αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα −την κλιματική αλλαγή, την ανισότητα, τον πόλεμο και τη διάβρωση της κοινότητας− και επιμένει ότι η ελπίδα δεν είναι ένα παθητικό συναίσθημα αλλά μια κινητήρια δύναμη. Αντλεί στοιχεία από τις δικές του εμπειρίες, συμπεριλαμβανομένης μιας ασθένειας που τον έφερε κοντά στον θάνατο όταν ήταν νέος, για να καταδείξει το πώς η ελπίδα μπορεί να αναδυθεί ακόμη και στις πιο σκοτεινές στιγμές. Το όραμά του για την ελπίδα είναι βαθιά ριζωμένο στην πίστη του, αλλά είναι επίσης περιεκτικό. Απευθύνεται σε ανθρώπους όλων των πεποιθήσεων, προτρέποντάς τους να βρουν κοινό έδαφος και να συνεργαστούν για το κοινό καλό. Αυτή η καθολική απήχηση είναι ένα από τα μεγαλύτερα πλεονεκτήματα του βιβλίου, καθιστώντας το προσιτό σε αναγνώστες πολύ πέρα από τους πιστούς της Καθολικής Εκκλησίας.
Διακρίνουμε όψεις του χαρακτήρα του όταν υπογραμμίζει πόσο πολύ θεωρεί δείγμα παιδείας και σεβασμού τη συνέπεια. Αναφέρεται στο Καρναβάλι στο οποίο συμμετείχε με τους φίλους του ως παιδί διότι το θεωρούσε μια μεγάλη γιορτή συμπερίληψης, «μια τρέλα υγιή, αγνή και ελεύθερη». Η αγάπη του για τον κινηματογράφο είναι έκδηλη σε πολλές σελίδες της αυτοβιογραφίας. Αναφέρεται σε ταινίες που έβλεπε με τους γονείς του, όπως του Ροσελίνι, του Ντε Σίκα, του Βισκόντι, όλων των μεγάλων του ιταλικού νεορεαλισμού. Και έπειτα μνημονεύει τον Φελίνι και τη «Γλυκιά Ζωή» που λάτρεψε. Ή το «Λα στράντα», που το είδε όταν ήταν δεκαοκτώ ετών και κυριολεκτικά ταυτίστηκε.
Για τον Πάπα Φραγκίσκο το παιχνίδι και ο αθλητισμός είναι επίσης μια σπουδαία ευκαιρία να μάθουμε να δίνουμε τον καλύτερο εαυτό μας, ειδικά, όπως τονίζει, σε μια εποχή στην οποία είναι εύκολο να απομονωνόμαστε και να δημιουργούμε εικονικές σχέσεις, από απόσταση. Ακούει πολύ συχνά μουσική και του αρέσει πολύ η Εντίθ Πιάφ, ενώ για το τανγκό επισημαίνει ότι μιλάει για πολλά πράγματα, ακόμα και για ήττες. «Πάντα υπάρχει μια σοφία κρυμμένη στις αποτυχίες», σημειώνει. Όσον αφορά τη λογοτεχνία, λέει: «Αγάπησα πολύ τον Ντοστογιέφσκι, από μικρός. Στον θρησκευτικό κόσμο του, η μοίρα των ηρώων του παίζεται στη συμμετοχή τους στον λαό ή στην απομόνωση τους από αυτόν. Και το θεμελιώδες στοιχείο που δίνει ταυτότητα στον λαό είναι το Ευαγγέλιο».
Σε ένα από τα κεφάλαια θυμάται την ημέρα της εκλογής του ως Πάπα αλλά και τη φράση του καρδινάλιου Ουμς, ο οποίος τον αγκάλιασε και του είπε: «Μη λησμονείς τους φτωχούς», μια φράση που τον σημάδεψε και, όπως εκμυστηρεύεται, την ένιωσε στη σάρκα του. Επιπρόσθετα, ο Πάπας Φραγκίσκος ήταν ο πρώτος καθολικός ποντίφικας που επισκέφθηκε τη Μοσούλη, ένα ταξίδι που αποδείχθηκε το πιο ριψοκίνδυνο της ζωής του.
Φυσικά, δεν περνά απαρατήρητο το γεγονός ότι ο Πάπας Φραγκίσκος επαναλαμβάνει το μήνυμα καλωσορίσματος στους ανθρώπους της LGBTQ+ κοινότητας και υποστηρίζει: «Όλοι στην Εκκλησία είναι ευπρόσδεκτοι, και οι διαζευγμένοι και οι ομοφυλόφιλοι και τα τρανς άτομα». Ανατρέχει σε μια συνάντηση με τρανς άτομα που είχε στο Βατικανό από την οποία έφυγαν κλαίγοντας επειδή τους είχε δώσει το χέρι του, επειδή τα είχε φιλήσει. Και συμπληρώνει: «Είναι πάνω από εξήντα οι χώρες στον κόσμο που ποινικοποιούν τους ομοφυλόφιλους και τα τρανς άτομα, σε καμιά δεκαριά μάλιστα προβλέπεται και θανατική ποινή, η οποία μερικές φορές εφαρμόζεται. Όμως η ομοφυλοφιλία δεν είναι έγκλημα, είναι μια ανθρώπινη πραγματικότητα, και η Εκκλησία, επομένως και οι χριστιανοί, δεν μπορούν να μείνουν αμέτοχοι μπροστά σε αυτήν την εγκληματική αδικία, ούτε να συμπεριφέρονται άνανδρα. Δεν είναι παιδιά ενός κατώτερου Θεού».
Ενδιαφέρον έχει και το κεφάλαιο που αναφέρεται στην Ελλάδα και στο ταξίδι του στη Μόρια, κατόπιν προσκλήσεως του Αλέξη Τσίπρα το 2016, για τον οποίο μιλάει με θερμά λόγια και επισημαίνει: «Είναι ένας άνθρωπος προς τον οποίο έχω βαθύ σεβασμό, ένας πολιτικός που ήξερε να αγωνίζεται για το καλό του λαού του» και στον οποίο είπε τότε: «Πάμε να συναντήσουμε την πιο μεγάλη μεταπολεμική καταστροφή». Η συζήτησή τους εστιάστηκε στη λίστα με τους πρόσφυγες που είχαν τακτοποιημένα τα χαρτιά τους, με τον Πάπα να ενημερώνει τον Αλέξη Τσίπρα ότι αν και οι θέσεις του αεροπλάνου είναι κατειλημμένες, αν βρει τον τρόπο προφανώς και θα τους δεχόταν στη Ρώμη. Όπως και συνέβη.
«Μια αυτοβιογραφία δεν είναι το ιδιωτικό μας αφήγημα, είναι περισσότεροι οι αποσκευές μας για το ταξίδι. Και οι αναμνήσεις δεν είναι μόνο αυτό που θυμόμαστε, αλλά αυτό που μας περιέχει», υπογραμμίζει ο Πάπας Φραγκίσκος. Πράγματι, η «Ελπίδα» είναι μια αυτοβιογραφία του Πάπα Φραγκίσκου που συνθέτει ένα συγκινητικό και εμπνευσμένο έργο και παρέχει πολύτιμες πληροφορίες για τη ζωή και τη φιλοσοφία του. Ένα εξομολογητικό πορτρέτο ενός ανθρώπου που συνεχίζει να εμπνέει εκατομμύρια ανθρώπους. Ουσιαστικά, αποτελεί μια μαρτυρία διαρκούς πίστης και της ακλόνητης δέσμευσής του στην ελπίδα, τη δικαιοσύνη και τη συμπόνια. Είτε κάποιος πιστεύει είτε όχι, το βιβλίο αυτό προσφέρει μια βαθιά και αναζωογονητική εμπειρία ανάγνωσης. Το κεντρικό του μήνυμά είναι απλό αλλά βαθύ: η ελπίδα δεν είναι πολυτέλεια αλλά ανάγκη, και είναι εφικτή για όλους μας. Άλλωστε, για τον ίδιο η ζωή είναι η τέχνη της συνάντησης.
