Σάμιουελ Μπέκετ: ένας υπέροχος σκακιστής της ύπαρξης

Σάμιουελ Μπέκετ Facebook Twitter
Ο Σάμιουελ Μπέκετ στο Παρίσι τον Ιούλιο του 1985. Φωτ.: Louis MONIER/Gamma-Rapho via Getty Images/Ideal Image
0



«O ΗΛΙΟΣ ΕΛΑΜΠΕ, αφού δεν είχε εναλλακτική λύση, πάνω στο ουδέν καινόν» είναι η συναρπαστική και κάπως προεξαγγελτική αρχή στο Μέρφυ, το πρώτο μυθιστόρημα που έγραψε ο Σάμιουελ Μπέκετ, το οποίο κυκλοφορεί σε νέα, ακριβή μετάφραση από την Ελεάννα Πανάγου. Γραμμένος μια περίοδο υπαρξιακής ανίας, κατά το διάστημα της παραμονής του συγγραφέα στο Λονδίνο, ο Μέρφυ θέτει τις αρχές ενός έκκεντρου κόσμου που αρνείται την προνομιακή μεταχείριση στους πρωταγωνιστές και στις πράξεις τους.

Φαινομενικά αχανές, με εσκεμμένα ανοιχτούς του αρμούς της αφήγησης, το πρώτο αυτό μυθιστόρημα του Μπέκετ ξεφεύγει από τα δεδομένα της απλής εξιστόρησης και, φυσικά, από τις παραδεδομένες κατευθύνσεις της πλοκής: εδώ ο Μέρφυ, που είναι ουσιαστικά το alter ego του συγγραφέα, αρέσκεται να επαναλαμβάνει τις ίδιες κινήσεις ‒καθισμένος σε μια κουνιστή πολυθρόνα και τρώγοντας τελετουργικά τα ίδια μπισκότα με πιπερόριζα‒, επιδιώκοντας ουσιαστικά, μέσα από μια τέτοια αποθέωση της ρουτίνας, την οριστική αποσύνδεσή του από την εξωτερική πραγματικότητα.

Πρωταρχικό αιτούμενο για τον Μπέκετ είναι, εν προκειμένω, ο σολιψισμός, με καταφανή επίδραση από τον Ντεκάρτ, αφού όλο το μυθιστόρημα αποκαλύπτει τα πρώτα στάδια των καρτεσιανών Στοχασμών. Αρχικά μέσα από τη σύγκρουσή του Μέρφυ με τον κόσμο, στη συνέχεια με την εξοικείωσή του με την τρέλα και κατόπιν με το στάδιο της φαινομενολογικής «εποχής», όπου υπάρχει απόλυτη άρνηση της σκέψης και του ανήκειν σε οποιαδήποτε μορφή πραγματικότητας.

Όπως και στον Μέρφυ, έτσι και στον Προυστ ‒γραμμένα αμφότερα τα πρώτα χρόνια της μακράς συγγραφικής σταδιοδρομίας του Σάμιουελ Μπέκετ, επιστέγασμα της οποίας ήταν το Νόμπελ‒, είναι σαφείς οι επιρροές από τα ατελείωτα φιλοσοφικά διαβάσματα, τη βαθιά γνώση της ποίησης, την οποία μετατρέπει διαρκώς σε αφορμή για έμμετρους πειραματισμούς, αλλά και από τις μοντερνιστικές τάσεις του, που ορίζονται με ενάργεια εξαρχής.

Από τον άδοξο έρωτα του για τη Σίλια, η οποία επέμενε ότι ο Μέρφυ έπρεπε να βρει μια δουλειά και να συμβιβαστεί, έως τις αποτυχημένες απόπειρές του να συνδεθεί με οποιαδήποτε κανονικότητα, τα πάντα μαρτυρούν τη μοναχική κατάβαση του πρωταγωνιστή σε ένα δικό του λίμπο. Τελικά, ύστερα από διάφορες περιπέτειες, ο ίδιος καταλήγει να εργάζεται ως νοσοκόμος στο Μέγαρο Μεταμέλειας της Μωρίας «Η Μαγδαληνή», υπό την εποπτεία των υπευθύνων Μπιμ και Μπομ ‒ ονόματα που μόνο το αποσυνάγωγο χιούμορ ενός καθαρόαιμου Ιρλανδού συγγραφέα θα μπορούσε να έχει επιλέξει.

Καρτεσιανός είναι και ο τρόπος που συνδέεται ο Μέρφυ με τους ασθενείς του φρενοκομείου, αφού, ουσιαστικά, μέσα από τους συντελεστές της καρτεσιανού τύπου εξίσωσης, ο Μπέκετ κωδικοποιεί μια παράδοξη αφηγηματική πλοκή. Ενίοτε, μάλιστα, ο τρόπος σύνδεσης μοιάζει με μια ιδανική παρτίδα σκάκι, όπου ο πρωταγωνιστής Α είναι ερωτευμένος με τη Β, ενώ η Β, με τη σειρά της, προσπαθεί να τραβήξει την προσοχή του Γ, που ενδιαφέρεται για τη Γ.

Καταλυτικό ρόλο στην εξέλιξη της αφήγησης παίζει η παρτίδα σκάκι ανάμεσα στον Μέρφυ, ο οποίος έχει πάντα τα λευκά, και τον κύριο Ένδον, όνομα διόλου τυχαίο, που αντιστοιχεί στον κόσμο της εσωτερικότητας του σχιζοφρενούς, ο οποίος τελικά αποσύρεται. Και πάλι όμως, στην υπαρξιακή αυτή παρτίδα δεν υπάρχουν νικητές και ηττημένοι, αφού υπερτερεί το απέραντο στωικό σύμπαν που αφομοιώνει τα πάντα: «Ο κύριος Μέρφυ είναι μια κουκκίδα στο αθέατο του κυρίου Ένδον».

ΜΕΡΦΥ
ΚΑΝΤΕ ΚΛΙΚ ΕΔΩ ΓΙΑ ΝΑ ΤΟ ΑΓΟΡΑΣΕΤΕ: Σάμιουελ Μπέκετ, Μέρφυ, μτφρ. Ελεάννα Πανάγου, Ύψιλον/βιβλία

Ο Μέρφυ πάντως, ως alter ego του Μπέκετ, «είχε ρίξει την ψήφο του», όπως ο ίδιος έλεγε, από νωρίς, διαχωρίζοντας τον εαυτό του από αυτόν τον κόσμο, αφού είχε τολμήσει πρώτα να αντικρίσει απευθείας τα είδωλα στο πλατωνικό σπήλαιο. Και αυτή η αλήθεια τον τύφλωσε, του στέρησε για πάντα τη δυνατότητα της ανθρώπινης ψευδαίσθησης.

Ως εκ τούτου, η πτώση του έπρεπε να είναι συντριπτική, ακριβώς γιατί οι «εύκολες» ανθρώπινες αρχές (της αγάπης, της φιλίας, της καλοσύνης) δεν φαίνονταν αρκετές για να εξηγήσουν το ανεξάντλητο ενδεχόμενο του σύμπαντος που ξεφεύγει από τις όποιες κατηγορίες.

Ούτε και ο υποτιθέμενος ανθρωπισμός, που τελικά οδήγησε σε ισάριθμους αδιέξοδους πολέμους, αρκούσε για να προσδώσει στο πρόσωπο όλα όσα είχε ανάγκη. Εξού και ο Μπέκετ είναι εξίσου δριμύς και κυνικός με την ευτέλεια του ρομαντικού έρωτα και με την εξύψωση του πατριωτισμού, αλλά και κάθε μορφής ιδανικού που είχε δει να συντρίβεται στον ανελέητο μηχανισμό της πραγματικότητας.

Απόδειξη ότι το τέλος του Μέρφυ είναι τόσο ισοπεδωτικό όσο και η ανθρώπινη υπόσταση: ο θάνατός του προκαλείται από το απλό άναμμα ενός κεριού και η τέφρα του καταλήγει στο πάτωμα μιας παμπ, μαζί με τα «γυαλιά, τα σπίρτα, τις ροχάλες, τα ξερατά». Όσο τραγικό και αν ακούγεται, το φαινομενικά αυτό άδοξο τέλος έχει τις κωμικές δόσεις που χρειάζεται η πραγματικότητα ως αντιστάθμισμα στην πραγματική οδύνη του οριστικού συμβάντος. Και κάπου εδώ υπεισέρχεται για τον Μπέκετ ο παράγοντας Προυστ.

Στον αντίποδα ενός ηθικοπλαστικού ανθρωπιστικού συστήματος, ο Προυστ, όπως τον έβλεπε ο Μπέκετ, διακήρυσσε από νωρίς τη δυσανεξία του στη μεσσιανική, ρομαντική νοσταλγία του υψηλού, εμμένοντας σε κάθε φευγαλέα λεπτομέρεια του φυσικού κόσμου με την ελπίδα ότι ο ειρωνικός αυτός τρόπος περιγραφής θα αναπληρώσει την απουσία πραγματικής υπόστασης ή την άγνοιά της. Μάλιστα, στη διαστροφική μανία και φαντασία του Προυστ μοναδικό ορίζοντα συνιστά η περιγραφή ενός κόσμου που δεν ανταποκρίνεται σε κανενός είδους αξιολόγηση ‒ είναι αξιολογικός από μόνος του.

Αυτόν ακριβώς τον τρόπο επαφής με τον κόσμο που αναδεικνύει έναν ιδιότυπο σολιψισμό, πέρα από τις όποιες αποχρώσεις του λόγου και τις ηθικές εκτιμήσεις, διακηρύσσει ο Σάμιουελ Μπέκετ στο ευφυέστατο δοκίμιό του Προυστ που μεταφράζει ιδανικά ο Θωμάς Συμεωνίδης, συνοδεύοντάς το, εκτός από έναν εκτεταμένο αριθμό υποσημειώσεων, και από ένα άκρως μπεκετικό επίμετρο.

Όπως και στον Μέρφυ, έτσι και στον Προυστ ‒γραμμένα αμφότερα τα πρώτα χρόνια της μακράς συγγραφικής σταδιοδρομίας του Σάμιουελ Μπέκετ, επιστέγασμα της οποίας ήταν το Νόμπελ‒, είναι σαφείς οι επιρροές από τα ατελείωτα φιλοσοφικά διαβάσματα, τη βαθιά γνώση της ποίησης, την οποία μετατρέπει διαρκώς σε αφορμή για έμμετρους πειραματισμούς, αλλά και από τις μοντερνιστικές τάσεις του, που ορίζονται με ενάργεια εξαρχής.

Σε αυτό το φιλοσοφικο-μαθηματικό σύμπλεγμα κυρίαρχος και πανταχού παρών είναι ο Δάντης, σε κάθε ιδιότυπη μετωνυμία, παρέκκλιση, μεταφορικό σχήμα. Ο Δάντης, τα αποσπάσματα από τη Βίβλο, ο μυστικισμός των Γνωστικών, το σύστημα του Τζορντάνο Μπρούνο, έρχονται να αναπληρώσουν τον χαμένο μυστικισμό και να προσδώσουν στον κόσμο έναν μαγικό και ανεξήγητο χαρακτήρα.

Προυστ
ΚΑΝΤΕ ΚΛΙΚ ΕΔΩ ΓΙΑ ΝΑ ΤΟ ΑΓΟΡΑΣΕΤΕ: Σάμιουελ Μπέκετ, Προυστ, μτφρ. Θωμάς Συμεωνίδης, Εστία

Γι’ αυτό και ο Μπέκετ προσπερνά τις όποιες εξηγήσεις του έργου του Προυστ και εμμένει στην παρόρμηση που διατρέχει τις περιγραφές του και στην αυτόματη ανάκληση της μνήμης, που δεν έχει αιτιακή εξήγηση, αλλά προκύπτει μέσα από άσχετα συμβάντα, αναπολώντας ολόκληρους κόσμους μέσα από μια μαντλέν που βυθίζεται σε ένα αφέψημα, τον ήχο ενός κουταλιού σε ένα πιάτο, τον θόρυβο ενός υδραγωγού (ο Μπέκετ κάπου κάνει λόγο για μια διαδικασία που μοιάζει με διανοητικοποιημένο ανιμισμό).

Υπάρχει, εν προκειμένω, μια αδιανόητη ενέργεια, έτοιμη να εκραγεί προς κάθε κατεύθυνση, που αναδεικνύει οτιδήποτε φευγαλέο, ασήμαντο και μοναδικό, στοιχεία που η επεξεργασμένη μνήμη και η διάνοια προτιμούν να απορρίπτουν.

«Στην πιο ασήμαντη εμπειρία έχει σχηματιστεί μια κρούστα από στοιχεία που λογικά δεν συνδέονται μαζί της και έχουν κατά συνέπεια απορριφθεί από τη διάνοιά μας!: είναι φυλακισμένη σε ένα βάζο γεμάτο με ένα ορισμένο άρωμα και ένα ορισμένο χρώμα και διαμορφωμένη σε μια ορισμένη θερμοκρασία. Αυτά τα βάζα είναι κρεμασμένα κατά μήκος του ύψους των χρόνων μας και, καθώς δεν είναι προσβάσιμα στη διανοητική μας μνήμη, είναι κατά κάποιον τρόπο άνοσα, η καθαρότητα του κλιματικού τους περιεχομένου είναι εγγυημένη από τη λήθη, το καθένα διατηρείται στην απόστασή του, στην ημερομηνία του» γράφει με ακρίβεια ο Μπέκετ.

Αυτά είναι που βοηθάει ο Προυστ να απελευθερωθούν με την αθέλητη μνήμη, κάνοντάς μας να αναπνεύσουμε «τον πραγματικό αέρα του Παραδείσου, του μοναδικού Παραδείσου που δεν είναι το όνειρο ενός τρελού, του Παραδείσου που έχει χαθεί». Μόνο που στον πιο κρυφό προθάλαμο αυτού του παραδείσιου σύμπαντος παραμονεύουν οι παράξενοι ένοικοι ενός καλοστημένου αρχιτεκτονήματος χωρίς υψηλότερο δώμα ή κατώτερη υποστάθμη ‒ τους οποίους ο Μπέκετ ανέδειξε σε μοναδικούς αντι-ήρωες, μοναχικούς, αλλόκοτους, απροσδόκητους, που διαμένουν πάντοτε στο ενδιάμεσο, δηλαδή ακριβώς εκεί όπου φωλιάζει η ίδια η ζωή.

ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΕΔΩ ΤΟ «ΜΕΡΦΥ»
 

ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΕΔΩ ΤΟ «ΠΡΟΥΣΤ»
 

Βιβλίο
0

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Μπέκετ, Κάρβερ, Πόρτερ, Νόουλαν: Η ποίηση αλλιώς

Θέλω να διαβάσω / Μπέκετ, Κάρβερ, Πόρτερ, Νόουλαν: Η ποίηση αλλιώς

Συγγραφείς που μετατρέπουν πεζά σε αφορμές για ποίηση, ποιητές που αποτυπώνουν την τέχνη τους σε πεζά: Όταν τα σύνορα ποίησης και πεζού περιπλέκονται σε μια σειρά από μικρά αριστουργήματα.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Στέφαν Τσβάιχ

Το πίσω ράφι / Σε πείσμα όσων περιφρόνησαν τα έργα του Τσβάιχ, η απήχησή τους ακόμα να κοπάσει

Οι ήρωες του Αυστριακού συγγραφέα ταλανίζονται συνήθως από μια αβάσταχτη εσωτερική πίεση, αντικατοπτρίζοντας τη δική του πεισιθάνατη διάθεση. Αυτήν ακριβώς την αίσθηση αποπνέει η συλλογή διηγημάτων του «Αμόκ».
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Marwan Kaabur: «Αγωνιζόμαστε και στον αραβικό κόσμο για δικαιώματα κι ελευθερίες, αλλά προκρίνουμε τον δικό μας τρόπο, στο πλαίσιο της δικής μας κουλτούρας»

Lgbtqi+ / Κι όμως υπάρχουν και «αραβικά καλιαρντά»!

Λίγο πριν από την αθηναϊκή παρουσίαση της αγγλόφωνης έκδοσης του «Queer Arab Glossary» μιλήσαμε με τον συγγραφέα του Marwan Kaabur, για τα «αραβικά καλιαρντά», την ομοφυλοφιλία και την queer συνθήκη στον αραβικό κόσμο, το «pink washing», αλλά και τη συχνά παρεξηγημένη πρόσληψή τους από τη Δύση.
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Tα συγκλονιστικά Ημερολόγια Καρκίνου της Όντρι Λορντ και άλλα 4 βιβλία που διαβάζουμε τώρα

Βιβλίο / Tα συγκλονιστικά Ημερολόγια Καρκίνου της Όντρι Λορντ και άλλα 4 βιβλία που διαβάζουμε τώρα

Πέντε αποκαλυπτικά βιβλία για τις γυναίκες με καρκίνο, για τον κόσμο, τα σκουπίδια ακόμα και για τη μακρινή Ιαπωνία ξεχωρίζουν ανάμεσα στις εκδόσεις της πρόσφατης βιβλιοπαραγωγής καλύπτοντας ένα μεγάλο εύρος θεμάτων και ενδιαφερόντων.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Δύο άγνωστες φωτογραφίες του Ρεμπό από τη γαλλική Κομμούνα

Βιβλίο / Δύο άγνωστες φωτογραφίες του Ρεμπό από τη γαλλική Κομμούνα

Σαν σήμερα γεννήθηκε το 1854 ο Αρθούρος Ρεμπό. Ο ποιητής, μουσικός και μπλόγκερ Aidan Andrew Dun έπεσε τυχαία σε δύο εντελώς άγνωστες φωτογραφίες, βγαλμένες στην Place Vendôme, και βρέθηκε μπροστά σε μια μεγάλη έκπληξη: ο έφηβος Αρτίρ Ρεμπό, όπως δεν τον έχουμε ξαναδεί.
ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΑΡΙΔΗΣ
Θανάσης Τριαρίδης: Οι μετανάστες θα σώσουν τον κόσμο. Χωρίς αυτούς είμαστε χαμένοι

Βιβλίο / Θανάσης Τριαρίδης: «Οι μετανάστες θα σώσουν τον κόσμο. Χωρίς αυτούς είμαστε χαμένοι»

Έγινε αντιρρησίας συνείδησης, γιατί πιστεύει ότι ο στρατός είναι μια δοξολογία εκμηδένισης του άλλου. Άφησε τη Θεσσαλονίκη επειδή τον έπνιγε ο εθνοφασισμός της. Στην Αντίς Αμπέμπα υιοθέτησε την κόρη του, Αργκάνε. Ο συγγραφέας της «Τριλογίας της Αφρικής», Θανάσης Τριαρίδης, αφηγείται τη ζωή του στη LiFO.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
Μια «φόνισσα» εξομολογείται

Το πίσω ράφι / Η Hannah Kent έγραψε τη δική της «Φόνισσα», την Άγκνες που ζούσε στην Ισλανδία τον 19ο αιώνα

Η Αυστραλή συγγραφέας δεν πίστευε ποτέ ότι, χάρη στα «Έθιμα ταφής», οι κριτικοί θα την τοποθετούσαν δίπλα σε λογοτέχνες όπως η Μάργκαρετ Άτγουντ και ο Πίτερ Κάρεϊ.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Χριστίνα Ντουνιά: «Ο Καρυωτάκης μάς δίνει ελπίδα και μας παρηγορεί»

Βιβλίο / «Ο Καρυωτάκης άφησε "το αδέσποτο Τραγούδι" του να μας συντροφεύει»

Στο βιβλίο της «Το όνειρο και το πάθος», η Χριστίνα Ντουνιά, ομότιμη καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας και συγγραφέας αποκαλύπτει αθέατες όψεις του ποιητή και νέα στοιχεία για τη σχέση του με τον Καβάφη μέσα από μια άγνωστη, ως τώρα, επιστολή.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
«Η Αποκάλυψη είναι μια συνεχής ετυμηγορία»: Η πολιτική ισχύ της άχρονης τέχνης του Κρασναχορκάι

Βιβλίο / «Η Αποκάλυψη είναι μια συνεχής ετυμηγορία»: Η πολιτική ισχύς της άχρονης τέχνης του Κρασναχορκάι

Ο Ούγγρος κάτοχος του φετινού Νόμπελ λογοτεχνίας γράφει με μαγικό τρόπο για τις αποπνικτικές επιπτώσεις της πολιτικής καταπίεσης, περιφρονώντας την προθυμία των ανθρώπων να τις αποδεχτούν.
THE LIFO TEAM
Κωνσταντίνος Καβάφης: Η εξαίρετη βιογραφία του κυκλοφόρησε μόλις στα Ελληνικά

Βιβλίο / Κωνσταντίνος Καβάφης: Η εξαίρετη βιογραφία του κυκλοφόρησε μόλις στα Ελληνικά

Οι καθηγητές Peter Jeffreys και Gregory Jusdanis συνεργάστηκαν και έγραψαν από κοινού τη βιογραφία του μεγάλου ποιητή που φέρει τον τίτλο «Κωνσταντίνος Καβάφης – Ο άνθρωπος και ο ποιητής». Ο Gregory Jusdanis μίλησε στη LifO για το βιβλίο και για τον ποιητή που ήταν «παραδοσιακός και ταυτόχρονα μεταμοντέρνος, ο πρώτος “viral” ποιητής διεθνώς»
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Αλέξης Πατέλης: «Πατριωτικό είναι να κάνεις τη χώρα σου ισχυρή»

LiFO politics / Αλέξης Πατέλης: «Πατριωτικό είναι να κάνεις τη χώρα σου ισχυρή»

Ο Αλέξης Πατέλης, επικεφαλής του Οικονομικού Γραφείου του πρωθυπουργού την περίοδο 2019-2024, μιλά στη Βασιλική Σιούτη για την οικονομική πορεία της χώρας αυτά τα χρόνια, τις δύσκολες αποφάσεις αλλά και τις στιγμές δικαίωσης μέσα από την οπτική ενός τεχνοκράτη που βρέθηκε ξαφνικά στο επίκεντρο της πολιτικής.
ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΙΟΥΤΗ
Λάσλο Κρασναχορκάι: ο σκοτεινός προφήτης της Ευρώπης βραβεύεται με Νόμπελ

Βιβλίο / Ο Λάσλο Κρασναχορκάι, ο σκοτεινός προφήτης της Ευρώπης, κέρδισε το Νόμπελ

Φέτος, το βραβείο δόθηκε στον Ούγγρο συγγραφέα που κατά τη Σουηδική Ακαδημία αποτελεί ένα ελπιδοφόρο βήμα προς τον χαμένο ανθρωπισμό, την υψηλή λογοτεχνία και τη στοχαστική ακρίβεια.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Το ημερολόγιο ενός διαιτητή: «Ήμασταν σχεδόν γυμνοί και ο Κολίνα μας εξέταζε με το παγερό βλέμμα του»

Βιβλίο / Το ημερολόγιο ενός διαιτητή: «Ήμασταν σχεδόν γυμνοί και ο Κολίνα μας εξέταζε με το παγερό βλέμμα του»

Σε ένα απόσπασμα από το βιβλίο του που έχει τίτλο “House of Cards”, ο Σουηδός πρώην διεθνής Γιόνας Έρικσον περιγράφει τις ταπεινωτικές μετρήσεις βάρους στα σεμινάρια διαιτητών της UEFA
THE LIFO TEAM
Ο Νίκος Παναγιωτόπουλος ήταν πάντα με τη μεριά της ζωής

Το Πίσω Ράφι / Ο Νίκος Παναγιωτόπουλος ήταν πάντα με τη μεριά της ζωής

Ο Έλληνας σκηνοθέτης μάζεψε από «το καλάθι των αχρήστων» όλες τις εμπειρίες του κι έφτιαξε την αυτοβιογραφία του, μια ζωντανή αφήγηση γεμάτη ιστορίες, συναντήσεις, αποφθέγματα και κρίσεις, λογοτεχνικές και σινεφίλ αναφορές.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Για τα περάσματα που δεν βρέθηκαν ποτέ: η ιστορία του underground περιοδικού «Ανοιχτή Πόλη»

Βιβλίο / «Ανοιχτή Πόλη»: Ένα από τα πιο επιδραστικά εναλλακτικά έντυπα της Ελλάδας

Οι δημιουργοί του Κώστας Μανδηλάς και Βλάσσης Ρασσιάς, καταγράφουν την πορεία του στο βιβλίο «Για τα περάσματα που δεν βρέθηκαν ποτέ: Η ιστορία του περιοδικού “Ανοιχτή Πόλη”».
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ