Ο καθηγητής φιλοσοφίας Σάιμον Κρίτσλεϊ φέρνει την αρχαία τραγωδία στο σήμερα

Ο καθηγητής φιλοσοφίας Σάιμον Κρίτσλεϊ φέρνει την αρχαία τραγωδία στο σήμερα Facebook Twitter
Δεν μπορεί να μη συμφωνήσει κανείς με τον Κρίτσλεϊ ότι δεν υπάρχει πιο ζωντανό και μοντέρνο έργο από τη Μήδεια του Ευριπίδη, που όχι μόνο δεν υποτάσσεται στην αρχή της κάθαρσης που θα ήθελε ο Αριστοτέλης αλλά στο τέλος απελευθερώνεται από τον δημιουργό της, ο οποίος την αφήνει να πετάξει με το άρμα της στους ουρανούς. Φωτό: Costas Picadas
0

Από την πρώτη κιόλας στιγμή και την πρώτη σελίδα του βιβλίου του για τη σημασία των αρχαίων τραγικών, ο Σάιμον Κρίτσλεϊ, καθηγητής Φιλοσοφίας στο New School for Social Research της Νέας Υόρκης, τακτικός αρθρογράφος των «New York Times» και μέλος του Δ.Σ. του Ιδρύματος Ωνάση, ξεκαθαρίζει πως η αρχαία τραγωδία είναι η ίδια μας η μοίρα: μας θυμίζει όλα όσα θέλουμε να ξεχνάμε, τον θάνατο, τον βαθύτατο εαυτό μας, τις αντιθέσεις μας, αλλά κυρίως το γεγονός ότι είμαστε αδιανόητα και αξεπέραστα αλληλεξαρτώμενοι.

«Τι πρέπει να κάνω;» μοιάζει να αναρωτιέται, σύμφωνα με τον Κρίτσλεϊ, κάθε τραγικός ήρωας, αποκαλύπτοντας την επιτελεστική δύναμη του ποιητικού έργου αλλά και τη «δυσκολία και την αβεβαιότητα μιας πράξης σε έναν κόσμο όπου και οι δύο πλευρές μοιάζουν να έχουν δίκιο. Αλλά, αν αυτό ισχύει, τότε ποιος είναι ο δικός μας ρόλος;» είναι το ερώτημα που διερευνά στο βιβλίο Η τραγωδία, οι Έλληνες και εμείς (Tragedy, the Greeks and us), το οποίο θα κυκλοφορήσει στα ελληνικά από τις εκδόσεις Πατάκη.

Στη συνάντησή μας στη Νέα Υόρκη, όπου και μας παρέδωσε το δοκίμιο του υπό έκδοση τόμου, ο δημοφιλής και στην Ελλάδα καθηγητή Φιλοσοφίας του New School δεν μπορούσε να μας κρύψει την αγωνία του για τη θέση που έχουν πια οι κλασικές σπουδές στην Αμερική του Τραμπ ή στην Ευρώπη της ανόδου της ακροδεξιάς.

Aκόμα κι ένας εραστής του καλού και της ιδέας του αγαθού, όπως ο Πλάτωνας, δεν ήταν παρά ένας ποιητής που αποφάσισε, στο όνομα της εκλογίκευσης και της δικαιοσύνης, να θάψει τους στίχους του και να εξορίσει τους ποιητές από την Πολιτεία του.

Και εδώ ακριβώς έγκειται η σημασία του παρόντος τόμου: σε αντίθεση με τις υπόλοιπες μελέτες, που ακόμα προσπαθούν να αποσαφηνίσουν το νόημα της εξορίας των ποιητών από την πλατωνική Πολιτεία ή την έννοια της αριστοτελικής μίμησης, ο Κρίτσλεϊ επανέρχεται σε αυτά ακριβώς τα ζητήματα για να μας αποκαλύψει την αναφαίρετη ισχύ των αρχαίων λόγων σήμερα, όσο αμφίσημοι και ανοιχτοί κι αν είναι.

Ίσως, μάλιστα, να είναι ακριβώς αυτή η αμφισημία που καταδεικνύει τον αδυσώπητα μοντέρνο χαρακτήρα του αρχαίου τραγικού ποιητικού λόγου και τη δυνατότητά του να προσφέρει καίριες απαντήσεις στον πολύπλοκο και κάπως χαμένο άνθρωπο του 2019.


Σύμφωνα με τον Κρίτσλεϊ, η τραγωδία δεν είναι κατώτερη της φιλοσοφίας, όπως θα ήθελε ο Πλάτωνας, άλλα συνιστά την «ενεργοποίηση των πολλαπλών όψεων της εσωτερικής μας αποσταθεροποίησης. Και αυτό, δυνάμει, ενέχει έναν κάποιο ρεαλισμό, μια αντίθεση που βιώνουμε ανάμεσα στα ζωντανά πάθη, στο κυρίαρχο παρελθόν μας και στην κοινωνική, πολιτική και οικογενειακή μας κατάρτιση, καθώς και στην ανάγκη της εκλογίκευσης αλλά ταυτόχρονα και της ευθραυστότητας του λόγου, όταν έρχεται αντιμέτωπος με τις δυνάμεις αυτές».

Με άλλα λόγια, σε αντίθεση με τη φιλοσοφία που στοχεύει σε μία και μοναδική μεταφυσική αλήθεια, τουλάχιστον με τους πλατωνικούς όρους, η τραγωδία είναι πιο κοντά στη βιωμένη εμπειρία αλλά και στη θεωρητική ενατένιση που προκύπτει από αυτήν μέσω της αναπαραστατικής, δηλαδή της θεατρικής, πράξης.

Σε αυτό το τελευταίο στοιχείο επιμένει ιδιαίτερα ο Κρίτσλεϊ, θέλοντας να χτυπήσει την ιδεαλιστική γερμανική προσέγγιση και, συμφωνώντας σε μεγάλο βαθμό με τη νατουραλιστική εκδοχή του Αριστοτέλη, φτάνει να υιοθετεί απόλυτα τη χαϊντεγκεριανή οπτική για το αρχαίο τραγικό έργο, π.χ. την Αντιγόνη ως την «ουσία ενός ελληνικού Dasein».

Καθώς φαίνεται, η ύπαρξη είναι πανταχού παρούσα και κανείς δεν μπορεί να ξεφύγει από αυτήν όσο αδιανόητη, εκκωφαντική και «απολαυστικά δυσάρεστη», όπως επισημαίνει ο ίδιος, κι αν είναι. Δεν υποτάσσεται σε ένα απόλυτο Πνεύμα ούτε σε μια μονοσήμαντη αλήθεια που την υπερβαίνει και είναι εξίσου ανοιχτή σε προσεγγίσεις όσο η ίδια η ανθρώπινη ζωή.

«Το τραγικό αποκαλύπτει τις πληγές του πνεύματος που θα μείνουν για πάντα ανοιχτές» επισημαίνει ο συγγραφέας, συμφωνώντας στο σημείο αυτό με την ανάλυση του Χέγκελ στη Φαινομενολογία του, αλλά διαφωνώντας με την υποταγή στην κυριαρχία του Πνεύματος ή την εξελικτική του θεωρία περί προόδου.

Αντίστοιχα, πάλι, δεν καταλαβαίνει γιατί ο Μαρξ επέμενε να θεωρεί την αρχαία τραγωδία πρώτο στάδιο στην εξέλιξη της Ιστορίας, επιμένοντας σε μια άκρως αναχρονιστική εκδοχή, καταργώντας έτσι τον μοντέρνο και ασπαίροντα χαρακτήρα της.

Επίσης, δεν μπορεί να μη συμφωνήσει κανείς με τον Κρίτσλεϊ ότι δεν υπάρχει πιο ζωντανό και μοντέρνο έργο από τη Μήδεια του Ευριπίδη, που όχι μόνο δεν υποτάσσεται στην αρχή της κάθαρσης που θα ήθελε ο Αριστοτέλης αλλά στο τέλος απελευθερώνεται από τον δημιουργό της, ο οποίος την αφήνει να πετάξει με το άρμα της στους ουρανούς.

Εισάγοντας, βέβαια, κανείς μια τέτοια «τερατώδη» –και εδώ ο συγγραφέας ανατρέχει στην αρχαιοελληνική έκφανση του όρου– προσέγγιση και κατανοώντας τις άγνωστες ατραπούς στις οποίες εισέρχεται σε κρίσιμες ώρες, απελευθερώνοντας ό,τι πιο ανερμήνευτο και σκοτεινό, σημαίνει ότι αφήνεται γυμνός στο άγνωστο.

Ίσως, όμως, να πρέπει να διακινδυνεύσει αν θέλει να διεκδικήσει δυναμικά το δικαίωμα της ασφαλούς, άρα ανεξάντλητης ερμηνείας και αξιολόγησης των αντιθέσεων της ανθρώπινης φύσης.

Όσο κι αν ο Πλάτωνας υποστήριζε ότι το καλό και το αγαθό δεν επιδέχεται διαβαθμίσεις, οι ετερόκλητες και αμφίρροπες δυνάμεις της ανθρώπινης πράξης πρόσταζαν το αντίθετο – βλέπε Ευριπίδη αλλά και Θουκυδίδη.

Άλλωστε, ακόμα κι ένας εραστής του καλού και της ιδέας του αγαθού, όπως ο Πλάτωνας, δεν ήταν παρά ένας ποιητής που αποφάσισε, στο όνομα της εκλογίκευσης και της δικαιοσύνης, να θάψει τους στίχους του και να εξορίσει τους ποιητές από την Πολιτεία του.

Ο Κρίτσλεϊ εξηγεί αναλυτικά γιατί, παραπέμποντας ταυτόχρονα στη μεταφορική διάσταση των μύθων στους οποίους καταφεύγει ο Σωκράτης αλλά και στην ισχύ των δισσών λόγων που, όσο κι αν τους μέμφεται, είναι ολοφάνεροι στη μεθοδολογία του.

Επίσης, σε ένα από τα πιο όμορφα κεφάλαια του βιβλίου («Δεν έχω τίποτα να πω και το λέω») δεν ξεχνάει να θυμίσει πως η παραδοξολογία των σοφιστών και ο φαινομενικός σχετικισμός του Γοργία, τους οποίους πολεμάει ο σωκρατικός Πλάτων, έχουν την πηγή τους στην αναφαίρετη δύναμη της ερμηνείας και της γλώσσας.

Η «λογολογία», όπως την αποκαλεί χαρακτηριστικά ο Κρίτσλεϊ, «δεν είναι ένα είδος νέας υπερ-οντολογίας αλλά ανατροπής ή ακόμα και ακύρωσης της ίδιας της γλώσσας που δεν συμβαίνει εξαιτίας ενός συνειδητοποιημένου και δυναστικού κυνισμού αλλά λόγω της έλλειψης και ανικανότητας ορισμού ενός συνεπέστερου σκεπτικισμού». Η αναλογία εύλογα φέρνει στον νου τις πιο αντιφατικές εκλάμψεις του Μπέκετ αλλά και τα αντιθετικά παιχνίδια του σύγχρονου θεάτρου μετά τον Σαίξπηρ.

«Η γλώσσα δηλώνει ταυτόχρονα την αδυναμία επικοινωνίας αλλά και την απόλυτη αποτελεσματικότητά της» τονίζει με ενάργεια ο συγγραφέας. «Πάρτε για παράδειγμα τον λόγο της Κασσάνδρας στον Αγαμέμνονα όταν βλέπει ξεκάθαρα την αλήθεια, αλλά δεν μπορεί να κάνει κανέναν να την πιστέψει. Εν προκειμένω, διαφαίνεται ένα διαρκές επιτελεστικό κενό ανάμεσα στην πειθώ και στην αλήθεια».

Σε αυτό ακριβώς το κενό στήνει ο Σάιμον Κρίτσλεϊ το βιβλίο του, παρασύροντάς μας στη δίνη των ανεξάντλητων προσεγγίσεων, τονίζοντας πως, όπως και οι Αρχαίοι, είμαστε όλοι ριγμένοι στο αρχιπέλαγος της αμφιβολίας και της αβεβαιότητας, διατηρούμε ωστόσο ζωντανό το δικαίωμα του να θέλουμε στο σχέδιό μας συνενόχους τη σκέψη, την πόλη ή ολόκληρη την ανθρωπότητα.

Αυτή ίσως να είναι η μία και οριστική ελπίδα μας και η δυνατότητα εξανθρωπισμού που μας προσφέρει ο αντιφατικός και γι' αυτό τόσο γοητευτικός λόγος των αρχαίων τραγικών.

Το βιβλίο κυκλοφορεί στα αγγλικά από τις εκδόσεις Pantheon Books, New York και στα ελληνικά έρχεται το φθινόπωρο από τις εκδόσεις Πατάκη.

 

Βιβλίο
0

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Σάιμον Κρίτσλεϊ: «Ζούμε ξανά την Αλεξάνδρεια του 4ου αιώνα»

Βιβλίο / Σάιμον Κρίτσλεϊ: «Ζούμε ξανά την Αλεξάνδρεια του 4ου αιώνα»

Η Lifo συνάντησε στο Μανχάταν τον γνωστό φιλόσοφο και μέλος του Δ.Σ. του Ιδρύματος Ωνάση και μίλησε μαζί του για τη σειρά φιλοσοφικών διαλόγων που διοργανώνει στο Ωνάσειο Πολιτιστικό Κέντρο, για την αμφισημία στις αρχαίες τραγωδίες και τους γυναικείους χαρακτήρες τους
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Δειλοί, προδότες, φοροφυγάδες και λαμόγια στην αρχαία Αθήνα

Βιβλίο / Δειλοί, προδότες, φοροφυγάδες και λαμόγια στην αρχαία Αθήνα

Φοροδιαφυγή, αποφυγή στράτευσης –ακόμα και σε περίοδο πολέμου– και κάθε είδους υποχρεώσεων, ακόμα και λιποταξία, ήταν η άλλη πλευρά της αθηναϊκής δημοκρατίας που αποκαλύπτει στο βιβλίο του ο ιστορικός Matthew R. Christ.
M. HULOT

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Ντον Ντελίλο: «Άνθρωπος σε πτώση»

Το πίσω ράφι / «Άνθρωπος σε πτώση»: Το ρεαλιστικό έργο ενός από τους σπουδαιότερους εξερευνητές της μοντέρνας εποχής

Ο πολυβραβευμένος Ντον Ντελίλο γράφει για την ανάγκη των ανθρώπων να ανήκουν κάπου και να επικοινωνήσουν, όταν εισπράττουν από την Ιστορία οδύνη, απώλειες και χιλιάδες ερωτηματικά.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Αντώνης Καραμπατζός: Με έλκει ο μυθιστορηματικός κόσμος του Καραγάτση

The Book Lovers / Αντώνης Καραμπατζός: «Με έλκει ο μυθιστορηματικός κόσμος του Καραγάτση»

Ο Νίκος Μπακουνάκης συζητάει με τον καθηγητή Αστικού Δικαίου στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Αντώνη Καραμπατζό για το πώς το έργο του Τζότζεφ Κόνραντ, του Φίλιπ Ρόθ ή η ποίηση του Κ.Π. Καβάφη ανοίγουν δρόμους στο συναίσθημα, στις ανθρώπινες σχέσεις και στην ιστορία.
THE LIFO TEAM
Ο θάνατος τής πήγαινε πολύ

Βιβλίο / Κάντι Ντάρλινγκ: Η συγκινητική ιστορία του τρανς ειδώλου και μούσας του Άντι Γουόρχολ

Η Κάντι Ντάρλινγκ προκαλούσε ανέκαθεν συμπάθεια και θαυμασμό, όχι τόσο για τα επιτεύγματά της στη σκηνή και τη μεγάλη οθόνη, όσο για την ομορφιά και την εύθραυστη αύρα της.
THE LIFO TEAM
Η Gen Z αγαπάει τη γιαγιά που πλέκει στο πανηγύρι του χωριού

The Happy Reader / Η Gen Z αγαπάει τη γιαγιά που πλέκει στο πανηγύρι του χωριού

Η Γενιά Ζ γράφει και διαβάζει, καταρρίπτοντας τα στερεότυπα. Βιογραφίες, ταξιδιωτικοί οδηγοί και υγεία οδηγούν τους Ευρωπαίους στα βιβλιοπωλεία. Οι γιοι του Μάρκες, Ροδρίγκο και Γκονζάλες, απολογούνται για το δικαίωμά τους στο έργο του πατέρα τους. Εκδοτικό γεγονός, η μετάφραση του πρώτου μυθιστορήματος του Τζέιμς Μπόλντουιν.
ΝΙΚΟΣ ΜΠΑΚΟΥΝΑΚΗΣ
«Teatro Grottesco»: Η γοτθική σκηνή της ζοφερής απελπισίας

Βιβλίο / «Teatro Grottesco»: Mια συλλογή σκοτεινών διηγημάτων από έναν μετρ του τρόμου

Κάποιοι ίσως τον γνωρίζουν από την πρώτη (και καλύτερη) σεζόν του «True Detective». Η βουτιά στις πλέον σκοτεινές πτυχές της υπαρξιακής φιλοσοφίας, η άκρως ζοφερή ατμόσφαιρα, η εικονοποιία που φλερτάρει με τη γοτθική αισθητική είναι χαρακτηριστικά του έργου του Τόμας Λιγκότι, η απουσία του οποίου από την ελληνική αγορά είναι τρανταχτή.
ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ ΤΣΑΠΡΑΪ́ΛΗΣ
Ακύλλας Καραζήσης: «Μου αρέσει η λογοτεχνία του Θανάση Βαλτινού γιατί δεν ξέρεις ποτέ τι είναι αλήθεια και τι ψέμα»

The Book Lovers / Ακύλλας Καραζήσης: «Μου αρέσει η λογοτεχνία του Θανάση Βαλτινού γιατί δεν ξέρεις τι είναι αλήθεια και τι ψέμα»

Ο Νίκος Μπακουνάκης συζητάει με τον ηθοποιό και σκηνοθέτη Ακύλλα Καραζήση για την αναγνωστική διαδρομή του, που ξεκινάει από τον «Τομ Σόγερ» και τη Θεσσαλονίκη, περνάει από τον ρομαντικό κόσμο της Χαϊδελβέργης και φτάνει στην Αθήνα του θεάτρου και των κειμένων.
ΝΙΚΟΣ ΜΠΑΚΟΥΝΑΚΗΣ
Ιωάννα Τσιβάκου: «Δεν έχει χρόνο ο σημερινός άνθρωπος να γνωρίσει τον άλλον κι εδώ βρίσκεται η δυστυχία του»

Βιβλίο / Ιωάννα Τσιβάκου: «Δεν έχει χρόνο ο σημερινός άνθρωπος να γνωρίσει τον άλλον κι εδώ βρίσκεται η δυστυχία του»

Η συγγραφέας και ομότιμη καθηγήτρια Κοινωνιολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου μιλά για την εποχή μας, τον χώρο της εκπαίδευσης και την ταυτότητα του νεοέλληνα.   
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
«Η άνοδος της δεξιάς συνδέεται με τις αποτυχίες της αριστεράς»

Βιβλίο / «Η άνοδος της δεξιάς συνδέεται με τις αποτυχίες της αριστεράς»

Ο Ντόναλντ Σασούν, ομότιμος καθηγητής Συγκριτικής Ευρωπαϊκής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Queen Mary του Λονδίνου και άλλοτε στενός φίλος, συνεργάτης και επιμελητής των βιβλίων του Έρικ Χoμπσμπάουμ, μιλά στη LiFO.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Η Κάλλας δεν ήταν τραγική φιγούρα και δεν εγκατέλειψε την καριέρα της για τον Ωνάση

Βιβλίο / Η Κάλλας δεν ήταν τραγική φιγούρα και δεν εγκατέλειψε την καριέρα της για τον Ωνάση

Η συγγραφέας του βιβλίου “Diva”, Ντέζι Γκούντγουιν, τονίζει με άρθρο της στον Guardian ότι το να χαρακτηρίζει κανείς τη ζωή της κορυφαίας τραγουδίστριας τραγική, σημαίνει ότι την αδικεί κατάφωρα.
THE LIFO TEAM
Η Θήβα που δεν ξέρουμε

Βιβλίο / Η Θήβα που δεν ξέρουμε

Ο Βρετανός ιστορικός Πολ Κάρτλετζ αποκαθιστά την ιστορική πόλη της αρχαιότητας που αντιμετώπιζαν υπεροπτικά οι Αθηναίοι. Δείχνει πώς τα θηβαϊκά θέματα επιβιώνουν στη σύγχρονη τέχνη, γράφει για τον Επαμεινώνδα που είχε έναν μόνο τραχύ μανδύα, παρουσιάζει την κοινωνία που δημιουργεί τον Ιερό Λόχο, ένα στρατιωτικό σώμα που αποτελείται αποκλειστικά από εραστές και ερώμενους.
ΝΙΚΟΣ ΜΠΑΚΟΥΝΑΚΗΣ