Ακόλαστη, φιλήδονη, μια από τις πιο διαβόητες γυναίκες του ρωμαϊκού κόσμου. Η Μεσσαλίνα, όπως και η Μαρία Αντουανέτα στα χρόνια της Γαλλικής Επανάστασης, είναι παραδείγματα προς αποφυγήν κι ας ενέπνευσαν λογοτέχνες, ζωγράφους και καλλιτέχνες κάθε κατηγορίας, άντρες συνήθως, που βρήκαν στον βίο τους τα πιο σκανδαλώδη περιστατικά για να αφηγηθούν. Είναι προσδιορισμοί για γυναίκες αχόρταγες, άπληστες, εξουσιομανείς, βαθιά ανάλγητες, σύμβολα ματαιοδοξίας και ανηθικότητας. Στην «Τζέιν Έιρ», ο κύριος Ρότσεστερ απορρίπτει την πρώτη του σύζυγο ως «Ινδή Μεσσαλίνα». Ακόμη και στα μέσα του 20ού αιώνα, οι γιατροί αποφαίνονταν ότι οι απείθαρχες γυναίκες είχαν το «Σύμπλεγμα της Μεσσαλίνας».
Η ζωή της Βαλέριας Μεσσαλίνας είναι στενά συνυφασμένη με την ακόρεστη σεξουαλική της όρεξη· η λαγνεία της ξεπερνά αυτή πολλών αυτοκρατόρων. Ωστόσο, αν κοιτάξουμε πιο προσεκτικά, αυτή ήταν η ατμόσφαιρα της εποχής, η Ρώμη στην ακμή της ήταν βουτηγμένη σε ένα μεθυστικό άρωμα αισθητικοποιημένου ηδονισμού και στον πόθο για την αιωνιότητα.
Ο Αλφρέντ Ζαρί, διάσημος για τη ριζοσπαστική γραφή του συγγραφέας, στο μυθιστόρημά του «Μεσσαλίνα» (1900) την παρουσιάζει να βασιλεύει εν μέσω του χάους, μέσα στα πάντα θαυμαστά αλλά έρημα απομεινάρια του παλιού μεγαλείου της αρχαίας Ρώμης, ως αρχετυπικά λάγνα και εγκληματική μορφή. Αυτή η εικόνα της αδίστακτης, σεξουαλικά αχόρταγης ευγενούς, που προέρχεται από το έργο Ρωμαίων ιστορικών όπως ο Τάκιτος και ο Σουητώνιος, έχει ριζώσει βαθιά στη δυτική φαντασία. Οι ιστορίες που αφηγήθηκαν οι ιστορικοί περιλάμβαναν νυχτερινές επισκέψεις σε έναν οίκο ανοχής και έναν εικοσιτετράωρο διαγωνισμό σεξ με μια εταίρα. Τέτοιες ιστορίες έχουν καθορίσει την «κληρονομιά» της αυτοκράτειρας.
Γιατί η Μεσσαλίνα απεικονίστηκε με αυτόν τον ακραίο τρόπο από τους ιστορικούς; Για να γίνει φόβητρο (κυρίως το δραματικό τέλος της) για τις γυναίκες που αρνούνταν να τηρήσουν τα αποδεκτά ήθη. Τέτοιες γυναίκες έπρεπε να ελέγχονται, με ιστορίες που τις έκαναν απεχθείς. Έτσι η πραγματική γυναίκα με τα πραγματικά της επιτεύγματα χάθηκε.
Έτσι την παρουσιάζει και ο Τάκιτος στα χρονικά του, κατηγορώντας τη ως δίγαμη, αφού όταν ο ηλικιωμένος σύζυγός της, αυτοκράτορας Κλαύδιος, βρισκόταν στην Όστια εκείνη τελούσε δημοσίως γάμο με τον εραστή της στη Ρώμη, ένα επεισόδιο που είναι αληθινό πέρα από κάθε αμφιβολία. Η Μεσσαλίνα ήταν διαβόητη πάνω από όλα για το υποτιθέμενο έγκλημα για το οποίο εκτελέστηκε το 48 μ.Χ.: παντρεύτηκε έναν από τους (πολλούς) εραστές της, με τους οποίους πιθανώς σχεδίαζε πραξικόπημα, ενώ ο Κλαύδιος ήταν εκτός πόλης.
«….σε μια συγκεκριμένη ημέρα, με την παρουσία μαρτύρων, ένας διορισμένος ύπατος (ο όμορφος Γάιος Σίλιος) και η σύζυγος τού αυτοκράτορα συναντήθηκαν με σκοπό να συνάψουν νόμιμο γάμο (με πρόφαση ότι γιορτάζουν τον τρύγο). Ότι η γυναίκα έπρεπε να ακούσει τα λόγια των προφητών, να φορέσει το πέπλο, να εκτελέσει θυσία στους Ουρανούς. Ότι και οι δύο θα έπρεπε να έχουν δειπνήσει με τους καλεσμένους, να έχουν φιληθεί και αγκαλιαστεί και, τέλος, να έχουν περάσει τη νύχτα με την άδεια του γάμου. Αλλά δεν έχω προσθέσει καμία πινελιά φαντασίας: όλα όσα καταγράφω θα είναι οι προφορικές ή γραπτές μαρτυρίες των μεγαλύτερων σε ηλικία», γράφει ο Τάκιτος.
Ο Σουητώνιος την παρουσιάζει ως «μια αδίστακτη και σεξουαλικά αχόρταγη "τακτικίστρια"». Το χειρότερο πορτρέτο της το φτιάχνει ο σατιρικός ποιητής Γιουβενάλης, ενώ συμβουλεύει έναν φίλο του να μην παντρευτεί και περιγράφει τις γυναίκες της Ρώμης ως εγωίστριες, πονηρές, δεισιδαίμονες, σπάταλες, φιλέριδες, αλαζόνες, ματαιόδοξες, ακόλαστες, μοιχαλίδες. Στην έκτη σάτιρά του αποκαλεί τη Μεσσαλίνα μια αχόρταγη «αυτοκράτειρα πόρνη» και ισχυρίζεται ότι έβγαινε κρυφά όταν ο Κλαύδιος κοιμόταν για να δουλέψει σε έναν οίκο ανοχής με ψεύτικο όνομα.
Μια βιογραφία με ένα όνομα που ασκεί μαγνητική έλξη
Το όνομα της Μεσσαλίνας ασκεί μαγνητική έλξη. Η πραγματική της ιστορία είναι πολύ πιο περίπλοκη και είναι δύσκολο να γνωρίζουμε πού τελειώνει η αλήθεια και πού ξεκινούν οι εκστρατείες συκοφαντίας. Η πιο πρόσφατη βιογραφία της, γραμμένη με χάρη και ευαισθησία από μια νεότατη ιστορικό, έχει προκαλέσει πολλές και ζωηρές συζητήσεις για την απόπειρά της να την περιγράψει και να μας την παρουσιάσει ξανά ως μια προσωπικότητα ανεξιχνίαστη και υποτιμημένη από την ιστορία.
Αυτή φυσικά δεν είναι η πρώτη απόπειρα. Οι μελετητές επανεξετάζουν τη Μεσσαλίνα τουλάχιστον από τη δεκαετία του 1970, συχνά μέσα από ένα φεμινιστικό πρίσμα. Αυτό που κάνει με εξαιρετικό τρόπο στο βιβλίο της «Messalina: A Story of Empire, Slander and Adultery» η Honor Cargill-Martin δεν είναι μόνο ότι αμφισβητεί τη μέχρι σήμερα παραδομένη εκδοχή της ζωής της αυτοκράτειρας, διασώζοντας τη «φήμη της», αλλά εξετάζει τον βίο της στο πλαίσιο της εποχής της.
Κυρίως επιδιώκει να δει με ενσυναίσθηση την ιστορία μιας γυναίκας μέσα στα πολιτικά και πατριαρχικά ρεύματα που χαρακτήριζαν την εποχή της. Η Cargill-Martin στοχεύει να την αποκαταστήσει, όχι κοιτάζοντας μέσα από την κλειδαρότρυπα των σεξουαλικών «άθλων» της Μεσσαλίνας, αλλά υποστηρίζοντας ότι πρόκειται για μια έξυπνη «πρωτοπόρο σε νέους τρόπους άσκησης εξουσίας» –ιδίως γυναικείας εξουσίας– μέσα σε ένα μεταβαλλόμενο πολιτικό σύστημα.
Τη θεωρεί μια από τις πιο συκοφαντημένες και υποτιμημένες γυναικείες φιγούρες της αρχαίας ιστορίας. Η Μεσσαλίνα κατάφερε να διεκδικήσει μια θέση στον ανδρικό κόσμο της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας γιατί ήταν έξυπνη, παθιασμένη και αδίστακτη όταν χρειαζόταν, γράφει η Cargill-Martin.
«Είναι ένα tour de force, ένα σαγηνευτικό ταξίδι στην άγρια φύση του κόσμου της αυτοκρατορικής Ρώμης και το πιο ολοκληρωμένο ιστορικό ντεμπούτο που έχω διαβάσει εδώ και χρόνια, κάτι περισσότερο από μια διορθωτική βιογραφία μιας πολύ παρεξηγημένης γυναίκας», γράφει ο συγγραφέας Νταν Τζόνσον.
Στο βιβλίο παρελαύνουν προσωπικότητες για τις οποίες λίγοι έχουν ακούσει, όπως ο Νάρκισσος και ο Σίλιος, που παίζουν δευτερεύοντες ρόλους στη ζωή της Μεσσαλίνας και οδηγούν τον αναγνώστη να τη θεωρήσει ως μια σίριαλ κίλερ των πολιτικών αντιπάλων της και όχι ως μια τυπική νυμφομανή. Να μην εκπλαγούμε αν θα είναι η επόμενη ιστορική σειρά του Netflix.
Η επαναξιολόγηση της Μεσσαλίνας στο βιβλίο αυτό καμία σχέση δεν έχει με τις καυτές ανδρικές φαντασιώσεις. Ξεκινά με μια παράγραφο που περιγράφει όλες τις γνωστές βεβαιότητες για τη Μεσσαλίνα, συμπεριλαμβανομένης της καταγωγής της, ότι παντρεύτηκε τον Κλαύδιο πριν γίνει αυτοκράτορας το 41 μ.Χ., ότι γέννησε δύο παιδιά και ότι της δόθηκε η ιδιαίτερη τιμή να ταξιδέψει πίσω του κατά τη διάρκεια του θριάμβου του για να πανηγυρίσει τη νίκη επί των Βρετανών. Δεν γνωρίζουμε πότε γεννήθηκε, αλλά γνωρίζουμε ότι πέθανε το 48 μ.Χ., εν μέσω τόσης οργής που όλες οι εικόνες της αφαιρέθηκαν ή παραμορφώθηκαν.
Πίσω από τις απεικονίσεις της ως υπερσεξουαλικής μέγαιρας, προειδοποιεί η Cargill-Martin, υπάρχει ατζέντα και πρέπει να διαβάζονται με προσοχή. Χτίζει μια λεπτομερή εικόνα του κοινωνικού περιβάλλοντος στο οποίο λειτουργούσε η Μεσσαλίνα. Ήταν δισεγγονή του πρώτου Ρωμαίου αυτοκράτορα, Αυγούστου, που μετέτρεψε τη Ρώμη σε τόπο τον οποίο διοικούσε μια οικογένεια, οι Ιουλιο-Κλαυδιανοί.
Η Cargill-Martin ισχυρίζεται ότι ήταν μια εποχή που «μια έξυπνη γυναίκα είχε νέες ευκαιρίες». Στην αυτοκρατορική Ρώμη οι αποφάσεις παίρνονταν στην τραπεζαρία και στην κρεβατοκάμαρα. Η Μεσσαλίνα ήταν μια τέτοια έξυπνη γυναίκα, που κυριαρχούσε στην αυλή για να διατηρήσει την υπεροχή της οικογένειάς της.
Ίσως αυτό να περιλάμβανε καυτούς αριστοκράτες εραστές. Η Μεσσαλίνα ήταν περίπου 18 ετών όταν παντρεύτηκε τον Κλαύδιο, που ήταν 48 ετών και δεν φημιζόταν για την εμφάνισή του. Δολοφόνησε τους εραστές της όταν τους βαρέθηκε ή όταν φάνηκε να γίνονται επικίνδυνοι; Αυτές οι δολοφονίες, λέει η συγγραφέας, μπορεί να έγιναν από πολιτική σκοπιμότητα και όχι από ζήλεια.
Όσο για το λουτρό αίματος που συνέβη στο τέλος της ζωής της μετά τον «ψεύτικο γάμο» με τον εραστή της, που θεωρήθηκε προπομπός ενός πραξικοπήματος, η συγγραφέας υποστηρίζει ότι η εκτέλεση των συνωμοτών εραστών της, ανάμεσά τους γερουσιαστές, στρατιώτες και ένας ηθοποιός της παντομίμας, έγινε για να διαλυθούν τα τελευταία απομεινάρια μιας προδοσίας, αλλά και τα απομεινάρια των ερωτικών της σχέσεων. Ο Κλαύδιος μπόρεσε να την ξεφορτωθεί με το πρόσχημα της προδοσίας, αφού η μοιχεία δεν θα ήταν αρκετή για να το κάνει.
Γιατί η Μεσσαλίνα απεικονίστηκε με αυτόν τον ακραίο τρόπο από τους ιστορικούς; Για να γίνει φόβητρο (κυρίως το δραματικό τέλος της) για τις γυναίκες που αρνούνταν να τηρήσουν τα αποδεκτά ήθη. Τέτοιες γυναίκες έπρεπε να ελέγχονται, με ιστορίες που τις έκαναν απεχθείς. Έτσι η πραγματική γυναίκα με τα πραγματικά της επιτεύγματα χάθηκε.
Η Cargill-Martin καταπιάνεται με ευρύτερες κοινωνικές ανησυχίες, δίνοντας φωνή στις σιωπηλές γυναίκες της ιστορίας και του μύθου. Η συγγραφέας προσπαθεί να φανταστεί μια γυναίκα για την οποία δεν έχει μείνει κανένα αρχείο που να δείχνει τις προθέσεις της και τον τρόπο με τον οποίο έδρασε. Μένει να προσθέσουμε τις λεπτομέρειες και τα «μπορεί» με τη φαντασία μας. Σήμερα το πεδίο είναι πολύ πιο ανοιχτό σε νέες θεωρίες για τη ζωή μιας πολύ νεαρής γυναίκας που παραδόθηκε για να παντρευτεί έναν γέρο, χωρίς να ξέρει πώς θα εξελισσόταν η ζωή της ή πώς θα τη θυμόταν η ιστορία.
Βίος και πολιτεία της Βαλέριας Μεσσαλίνας
Η Βαλέρια Μεσσαλίνα γεννήθηκε σε αριστοκρατικό κύκλο. Είχε ισχυρούς δεσμούς με την αυτοκρατορική οικογένεια. Ήταν δισέγγονη του Μάρκου Αντώνιου, προγιαγιά της ήταν η Οκταβία, η αδελφή του πρώτου αυτοκράτορα Αυγούστου. Γεννήθηκε μάλλον γύρω στο 23 μ.Χ. στη Ρώμη. Ήταν κόρη της Δομητίας Λέπιδας της Νεότερης και του Μάρκου Βαλέριου Μεσσάλα Βαρβάτου, ξαδέλφη του μετέπειτα αυτοκράτορα Νέρωνα και δεύτερη ξαδέλφη του αυτοκράτορα Καλιγούλα. Και μόνο αυτό το βιογραφικό φανερώνει την τάση της ενδογαμίας στις αυτοκρατορικές οικογένειες της Ρώμης.
Η ταραχώδης ζωή της ξεκινάει στα 15 της χρόνια, όταν παντρεύεται τον ξάδελφό της Κλαύδιο το 38 μ.Χ., πριν ανέβει στην εξουσία με προτροπή του τότε αυτοκράτορα Καλιγούλα. Ο γάμος τους έγινε καθαρά για λόγους οικογενειακών συμφερόντων, καθώς η Μεσσαλίνα ανήκε στη γενιά των Ιουλίων (στους απογόνους του Ιουλίου Καίσαρα).
Ήταν η τρίτη σύζυγος του 48χρονου (περίπου) τότε Κλαύδιου, που υπέφερε από μικρή αναπηρία στο βάδισμα και μερική κώφωση λόγω παιδικής ασθένειας και γι' αυτό η οικογένειά του τον απέκλεισε από θέσεις εξουσίας, ώσπου τελικά έγινε συνύπατος του ανιψιού του Καλιγούλα το 37 μ.Χ. Η αναπηρία αυτή πιθανώς τον έσωσε από τις εκκαθαρίσεις πολλών ευγενών κατά τη διάρκεια της θητείας των Αυτοκρατόρων Τιβέριου και Καλιγούλα, καθώς ενδεχόμενοι εχθροί του τον θεώρησαν ασήμαντη απειλή. Επιβίωσε για να ανακηρυχθεί αυτοκράτορας από την Πραιτωριανή Φρουρά αμέσως μετά τον θάνατο του Καλιγούλα, όταν πια είχε μείνει ο τελευταίος ενήλικας άνδρας της οικογένειας. Όσο για την ερωτική του ζωή, ήταν ασυνήθιστη για έναν υψηλής τάξεως Ρωμαίο της εποχής. Ο Σουητώνιος αναφέρει ότι «είχε μεγάλο πόθο για τις γυναίκες, αλλά κανένα ενδιαφέρον για τους άντρες». Αυτή την επιλογή του Κλαύδιου άλλοι ιστορικοί τη θεώρησαν αρνητική, κατηγορώντας τον ότι ήταν γυναικάς μα και «γυναικόδουλος».
Ως τρίτη σύζυγός του, η Μεσσαλίνα γέννησε δύο παιδιά: τον Βρετανικό (που πήρε το όνομά του από την κατάκτηση της Βρετανίας από τον Κλαύδιο) και την Οκταβία. Και οι δύο θα χαθούν από τον Νέρωνα – τον υιοθετημένο γιο και διάδοχο του Κλαύδιου. Ο Βρετανικός θα υπέκυπτε στο δηλητήριο που του έδωσαν στο τραπέζι του δείπνου. Η Οκταβία, η σύζυγος του Νέρωνα, θα αναγκαζόταν να αυτοκτονήσει όταν η στοργή του Νέρωνα στράφηκε σε άλλη.
Η έφηβη Μεσσαλίνα περιγράφεται ως δόλια, φιλόδοξη και ελεγκτική γυναίκα που παντρεύτηκε έναν άνδρα ηλικιωμένο και άρρωστο, ο οποίος δεν μπορούσε να ικανοποιήσει τις ανάγκες της.
Οι φήμες περί μοιχείας ξεκίνησαν από πολύ νωρίς, ενώ έχει κατηγορηθεί ότι χρησιμοποιούσε την επιρροή και την εξουσία της για να εξυπηρετήσει προσωπικά και πολιτικά συμφέροντα, εξορίζοντας τις ξαδέλφες του Κλαύδιου που βρέθηκαν ως διά μαγείας μακριά από τη Ρώμη, ενώ το πρώτο θύμα της ήταν μάλλον ο Άππιος Σίλανος, που είχε παντρευτεί τη μητέρα της, στρατηγός τριών λεγεώνων στην Ισπανία. Η Μεσσαλίνα, σε συνεργασία με τον Νάρκισσο, γραμματέα του Κλαύδιου, ισχυρίστηκε ότι ονειρεύτηκε τον Άππιο να δολοφονεί τον αυτοκράτορα, κάτι που φυσικά οδήγησε τον πατριό της στον θάνατο, ενώ οι φήμες λένε ότι δεν ανταποκρίθηκε στα ερωτικά της καλέσματα. Η ιστορία της εξόντωσης των πολιτικών της αντιπάλων συνεχίστηκε με την εκτέλεση πλήθους συγκλητικών και ιππέων, σκορπίζοντας φόβο και τρομοκρατώντας κάθε πρόσωπο που μετείχε στο πολιτικό σκηνικό της Ρώμης.
Όσο για τη σεξουαλική της ζωή, ο Πλίνιος στο δέκατο βιβλίο της σειράς «Φυσική Ιστορία» κάνει αναφορά σε έναν μαραθώνιο σεξουαλικής αντοχής με μια διάσημη Ρωμαία εταίρα. Ανταγωνίστηκαν μεταξύ τους για το ποια θα συνευρεθεί με τους περισσότερους άνδρες μέσα σε 24 ώρες και φυσικά η αυτοκράτειρα βγήκε νικήτρια, έχοντας καταφέρει να συνουσιασθεί με 25 ερωτικούς συντρόφους.
Ο Γιουβενάλης γράφει ότι φορώντας μια ξανθή περούκα παρουσιαζόταν ως κοινή πόρνη σε χαμαιτυπεία της πόλης όπου την αποκαλούσαν «λύκαινα», ενώ άλλες φήμες ήθελαν να έχει το δικό της πορνείο, όπου εκδίδονταν αριστοκράτισσες της Ρώμης. Σύμφωνα με τα κουτσομπολιά της εποχής, είχε πάνω από 150 εραστές.
Η τελική πράξη της ζωής της ξεκινά με τον έρωτά της για τον Γάιο Σίλιο, ο οποίος χώρισε τη γυναίκα του, και την περιβόητη δημόσια τελετή του γάμου τους ενώ ήταν ακόμα παντρεμένη με τον Κλαύδιο. Ο αυτοκράτορας ενημερώθηκε και οι δυο εραστές καταδικάστηκαν σε θάνατο. Αυτό που απασχολούσε τον Κλαύδιο ήταν το στέμμα και όχι η μοιχεία και ο γάμος αυτός εμφανίστηκε ως επαναστατική πράξη. Με την επιστροφή του Κλαύδιου εκτελέστηκαν οι παριστάμενοι στον γάμο, αλλά η Μεσσαλίνα θεώρησε πως θα τη συγχωρούσε ο Κλαύδιος. Δεν δέχτηκε να τη δει και εκείνη του έστελνε γράμματα κάθε μέρα, άλλοτε ερωτικά και άλλοτε απελπισμένα, εκλιπαρώντας για τη ζωή της.
Της δόθηκε η επιλογή να αυτοκτονήσει –προνόμιο της ρωμαϊκής αριστοκρατίας–, εκείνη αρνήθηκε και ένας από τους στρατιώτες την έσφαξε, με τον Τάκιτο να παρατηρεί ότι η Μεσσαλίνα υποδέχθηκε αγέρωχα τη μοίρα της, πέφτοντας η ίδια πάνω στο προτεταμένο μαχαίρι (κανένας δεν γνωρίζει την αλήθεια για τις τελευταίες της στιγμές).
Μετά τον θάνατό της, η Γερουσία διέταξε ένα damnatio memoriae, έτσι ώστε το όνομα της Μεσσαλίνας και όλα τα αγάλματά της να αφαιρεθούν από όλους τους δημόσιους και ιδιωτικούς χώρους. Ο Κλαύδιος ισχυρίστηκε ότι θα παρέμενε άγαμος, αλλά αμέσως μετά από αυτήν τη δήλωση παντρεύτηκε την αδελφή του Καλιγούλα, Αγριππίνα.
Αρκετοί μεγάλοι Ρωμαίοι συγγραφείς ανέφεραν τη Βαλέρια Μεσσαλίνα στα έργα τους. Ο κατάλογος των ονομάτων είναι εντυπωσιακός: Κάσσιος Δίος, Ιώσηπος και Πλίνιος ο Πρεσβύτερος, Γιουβενάλης, Πλούταρχος, Σουητώνιος, Τάκιτος, Σέξτος Αυρήλιος Βίκτωρ και Σενέκας ο Νεότερος. Ωστόσο, πρέπει να σημειωθεί ότι η Μεσσαλίνα πέθανε πριν γεννηθούν οι περισσότεροι. Ο μόνος που θα μπορούσε να έχει γνωρίσει προσωπικά τη Μεσσαλίνα ήταν ο Σενέκας ο νεότερος.
Η Μεσσαλίνα ήταν σίγουρα μια από τις πιο μαγνητικές και συναρπαστικές γυναίκες της εποχής της. Ωστόσο, η φιλοδοξία της και τα μέσα που χρησιμοποίησε για να αποκτήσει όσο το δυνατόν περισσότερη δύναμη δεν ήταν κάτι καινούργιο στη δυναστεία στην οποία ανήκε. Με τον καιρό, η ιστορία της έγινε ένα πολύ δημοφιλές μοτίβο στη λογοτεχνία, τον κινηματογράφο, το θέατρο, τη ζωγραφική. Κάθε καλλιτέχνης που εμπνέεται από τη Μεσσαλίνα επαναλαμβάνει την ιστορία που άφησε ο Σενέκας στο χειρόγραφό του. Μια γυναίκα φιλόδοξη, σεξουαλικά αχόρταγη. Πόσο δύσκολο θα είναι να ανατραπεί αυτός ο μύθος;
Με πληροφορίες από ΝΥΤ, TIMES, TELEGRAPH, The Literary Review, The New Statesman
![«Της Λένης η μ[i]λιά» δίνει φωνή στις γυναίκες που έζησαν ψιθυριστά](/sites/default/files/styles/landscape_mini/public/articles/2024-09-26/Giannaki_2609.JPG?h=748d7e9c&itok=UKQXpQWv)
