Η σπουδαιότητα της «Ιστορίας» του Θουκυδίδη (και της μετάφρασής της από τον Ελευθέριο Βενιζέλο)

Η σπουδαιότητα της «Ιστορίας» του Θουκυδίδη (και της μετάφρασής της από τον Ελευθέριο Βενιζέλο) Facebook Twitter
Ο Ελευθέριος Βενιζέλος στη Νίκαια, το 1921... Φωτ.: Bibliothèque Νationale de France
1

Σε κάποια από τις σπάνιες συνεντεύξεις του ο αείμνηστος Παναγιώτης Κονδύλης, απαντώντας στο κλασικό ερώτημα «ποιο είναι το βιβλίο που πρέπει κανείς να διαβάσει πριν πεθάνει;», είχε συστήσει την Ιστορία του Θουκυδίδη. Το ίδιο απάντησε όταν του ζήτησαν να προτείνει κάποιο «βραδινό» ανάγνωσμα ή κάποιο πιο «ανάλαφρο», διευκρινίζοντας πως ο Θουκυδίδης ταιριάζει σε οποιαδήποτε περίσταση και οποιαδήποτε συνθήκη. Είχε δίκιο. Η Ιστορία του Θουκυδίδη διαβάζεται ως ένα λογοτεχνικό έργο με κυρίαρχους χαρακτήρες, ανάγλυφες παραστατικές περιγραφές και πλοκή, ως ένα βαθύ φιλοσοφικό δοκίμιο που περιλαμβάνει όλα τα μεγάλα ερωτήματα σχετικά με τα αίτια των ανθρωπίνων πράξεων ή ακόμα και ως ένα επιστημονικό ανάγνωσμα που θέτει τις βασικές αρχές εξέτασης της ιστορικής αφήγησης.

Αντίστοιχα, πάλι, ο Νίτσε διέκρινε στη ρητορική του διάρθρωση τη δική του δύναμη της «αιώνιας επιστροφής», ενώ οι σκεπτικιστές του 17ου αιώνα επισήμαναν την από τον Θουκυδίδη διαπιστωμένη ανάγκη των ανθρώπων για επιβολή και ισχύ. Ακόμα και ανθρωπολόγοι όπως ο Λέβι Στρος δεν έπαψαν, πίσω από τις περίτεχνες φράσεις, να αναγνωρίζουν τα ενίοτε ετερόκλητα κίνητρα, συνήθειες, τελετουργικά και αντιδράσεις του ανθρώπινου γένους που ο Θουκυδίδης ανέδειξε στην αρχαιογονία του, φέρνοντάς τη στα δικά του μέτρα, χωρίς να πραγματοποιεί υπερβάσεις, χωρίς όμως και να γίνεται κατώτερος των περιστάσεων.

Η επανακυκλοφορία της εμβληματικής μετάφρασης από τις εκδόσεις Μεταίχμιο συνιστά πολιτικη αναγκαιότητα στην πολυτάραχη εποχή μας και ο πολύφερνος λόγος του Θουκυδίδη όχι μόνο ένα «κτήμα ες αεί», όπως έλεγε ο ίδιος, αλλά ένα συναρπαστικό ανάγνωσμα με αντίστοιχους θύτες και θύματα, πολέμους και ανθρώπινες αστοχίες.

Ήταν άλλωστε ο ίδιος μέτρο αυτών των αθηναϊκών πραγμάτων, το πραγματικό και σαφές δημιούργημα της εποχής που τον έθρεψε, τον γαλούχησε και αργότερα τον οδήγησε με μένος στην εξορία. Τα απαστράπτοντα ρητορικά του σχήματα λάμπουν στο εσωτερικό της αφήγησης σαν το πεντελικό μάρμαρο στο φως του αττικού ήλιου, είτε πρόκειται για τους δισσούς λόγους είτε για τις αμφισημίες των λόγων, ενώ οι περιγραφές του απλώνονται σαν ένας χείμαρρος υποταγμένου λόγου, αλλά με ακριβή μαθηματική ισορροπία στη σύνταξη, πιστή κι αυτή στην ακριβή οντότητα του αθηναϊκού κόσμου. Λάμνει κάθε λέξη και κάθε πλούσια στη σημασία της μετοχή που έχει την ίδια στιγμή τη θαραλλέα δύναμη της αιτίας και του χρόνου.

Ανάμεσά τους ορθώνονται στιβαρές και θαρραλέες οι συνθετες λέξεις που με τόση ομορφιά ανέδειξε ο Θουκυδίδης, μετατρέποντάς τες σε παντοτινής αξίας ουσιαστικά – βλέπε «αχρηματία», «ολιγανθρωπία» αλλά και κάθε περίτεχνη έννοια που εδώ αποκτά πλήρως το νόημά της. Γιατί οι λέξεις στον αττικό κόσμο του αριστοκρατικής καταγωγής Θουκυδίδη ήταν σε απόλυτη αντιστοιχία με την πολιτική τους χρήση ή, μάλλον, η χρήση τους ήταν ένα βαθύ και πολύ σοβαρό πολιτικό ζήτημα.

Το λέει, άλλωστε, στο Γ' Βιβλίο της Ιστορίας του πως οι λέξεις άρχισαν να αλλάζουν εξαιτίας των πολιτικών πράξεων και έτσι «η παράλογος τόλμη εθεωρήθη ως ανδρεία, ετοίμη εις θυσίαν χάριν των πολιτικών ομοφρόνων, η προνοητική διστακτικότης ως εύσχημος δειλία, η σωφροσύνη ως πρόσχημα ανανδρίας, η διά κάθε τι σύνεσις ως βραδυκινησία». Κάθε ρητορικό σχήμα αποσκοπεί στην παρακίνηση ή στην αιτιολόγηση των ανθρωπίνων πράξεων, όπως αντίστοιχα και κάθε λόγος, όπως ο εμβληματικός εκείνος εναρκτήριος –αν και Επιτάφιος– του Περικλή στην αρχή του εμφύλιου πολέμου αποσκοπούσε στην κατάδειξη και –γιατί όχι– στη δημιουργία ενός ολόκληρου κόσμου, τον οποίο αναδεικνύει η αθηναϊκή ευαισθησία, συγκερασμένη με το ελληνικό ιδανικό που δεν υποτιμά την τέχνη για να ριχτεί στον πόλεμο.


Είναι το ίδιο σημείο (Βιβλίο Γ', 82-83) όπου υπερτονίζονται η παθολογία και τα αδιέξοδα του εμφύλιου πολέμου, κάτι που πρέπει να συγκλόνισε τον Ελευθέριο Βενιζέλο όταν το πρωτοδιάβασε και το έκανε να επιδοθεί με ιδιαίτερη μέριμνα, μεράκι και ενθουσιασμό στη μετάφραση όχι μόνο αυτού του αποσπάσματος αλλά ολόκληρης της Ιστορίας του Θουκυδίδη. Εξόριστος, όπως ο Αθηναίος ιστορικός αιώνες πριν, ο αλλοτινός εμβληματικός παράγοντας ενός αδιέξοδου πολέμου και γενναίος πολιτικός ανήρ σαν τον Περικλή ή τον Διόδοτο, οι οποίοι μάλλον πρεσβεύουν όχι μόνο τις δύο όψεις του Θουκυδίδη αλλά και του διττού χαρακτήρα του ίδιου του Βενιζέλου, αποδεικνύοντας πως ο τελευταίος θα είχε άπειρους λόγους να ταυτιστεί με τον θουκυδίδειο παραστατικό λόγο και τις αντιπροσωπευτικές φιγούρες του.

Κι αυτό φαίνεται από την ολοζώντανη, σαν θεατρική, μετάφρασή του. Αποδίδοντας τα περίτεχνα σχήματα, παρά τις όποιες φιλολογικές αβλεψίες, σε μια ζωντανή και ρέουσα καθαρεύουσα, κρατάει ζωντανή την αφηγηματικότητα της Ιστορίας, ενώ ρίχνει φως στις αρχές των λόγων, αφού φαίνεται να γνωρίζει καλά κάθε τους ουσία και περιεχόμενο.

Ως εκ τούτου, η επανακυκλοφορία της εμβληματικής μετάφρασης από τις εκδόσεις Μεταίχμιο –με εισαγωγικά σημειώματατα από τους Τάκη Θεοδωρόπουλο και Θάνο Μ. Βερέμη– συνιστά πολιτικη αναγκαιότητα στην πολυτάραχη εποχή μας και ο πολύφερνος λόγος του Θουκυδίδη όχι μόνο ένα «κτήμα ες αεί», όπως έλεγε ο ίδιος, αλλά ένα συναρπαστικό ανάγνωσμα με αντίστοιχους θύτες και θύματα, πολέμους και ανθρώπινες αστοχίες. Είναι ωραίο, έτσι, που ο Βενιζέλος ακολουθεί το κείμενο και, παρασυρόμενος από τη δύναμη του θουκυδίδειου λόγου, σε πολλές περιπτώσεις κρατάει την αρχαία χρήση των λέξεων, ακόμα και αν έχει αλλάξει πλέον η σημασία τους, π.χ. η «τιμωρία», που στα αρχαία σήμαινε βοήθεια. Αυτό που τον ενδιέφερε, άλλωστε, όπως και τον Θουκυδίδη, ήταν όχι το αμετάβλητο των λέξεων αλλά της ίδιας της ανθρώπινης φύσης.

Γι' αυτό ο Θουκυδίδης θέλησε με την Ιστορία του να διδάξει στους επόμενους ώστε να μην αφεθούν σε έναν αλληλοσπαραγμό και στον φαύλο κύκλο του πολέμου που δεν γνωρίζει ποτέ πραγματικούς νικητές ή ηττημένους, φέροντας το βάρος ενός ιστορικού που προσπαθούσε να ξεπεράσει τις προσωπικές εμπάθειες και τον εαυτό του. Γνωρίζοντας το παράλογο αλλά και την πιθανή αναγκαιότητα του πολέμου, που είναι η πιο απτή απόδειξη του σφάλματος της ανθρώπινης φύσης, αναδεικνύει όλη τη σχετικότητα, με πρώτο παράδειγμα την ίδια την Αθήνα, με όλο το μεγαλείο και την υπεροχή της.

Όσο για τη μαγεία της αφήγησης του Θουκυδίδη, έγκειται ακριβώς στην αστείρευτη δύναμη της λογικής αποδειξιμότητας που μπορεί να κρύβει η απλή παράθεση κάθε λεπτομέρειας έναντι της κατίσχυσης της μίας και μοναδικής αλήθειας: για παράδειγμα, το γεγονός ότι οι Αθηναίοι, μετά το πλήγμα που υπέστησαν από τους απανωτούς πολέμους, αναγκάστηκαν να κατοικίσουν τους ιερούς ναούς που βρίσκονταν στους πρόποδες της Ακρόπολης, όπως το Πελαργικόν, παραβιάζοντας τους παλιούς χρησμούς του πυθικού μαντείου, μια κίνηση που, πλήρωσαν με μεγάλες συμφορές, όχι λόγω αθέτησης της θεϊκής επιταγής αλλά γιατί ο πόλεμος ο ίδιος τους είχε ωθήσει σε αυτή την ανάγκη, «διότι, όταν συγκεντρώθησαν όλοι, δεν υπήρχε χώρος αρκετός δι' αυτούς εντός της πόλεως αλλά βραδύτερον διένειμαν εις μερίδια, όχι μόνο τα Μακρά Τείχη, αλλά και το μεγαλύτερο μέρος του Πειραιώς».

Εικόνες που εύλογα μας φέρνουν στον νου σκηνές από τη ζωή των προσφύγων της Μικρασιατικής Καταστροφής ή των μεταναστών από τη Συρία. Ο πόλεμος είναι από μόνος του αίτιο συμφοράς και όχι το αποτέλεσμα και ως εκ τούτου πρέπει να αποδοθεί αποκλειστικά στις ανθρώπινες πράξεις και πολύ λιγότερο στην τύχη.

Είναι πραγματικά ατελείωτα τα παραδείγματα που μας φέρνουν κοντά στην Ελλάδα του 5ου π.Χ., καθώς ο Θουκυδίδης εξετάζει τον μεγάλο Εμφύλιο στον οποίο ενεπλάκησαν όχι μόνο η Αθήνα και η Σπάρτη αλλά και όλες οι υπόλοιπες πόλεις, μετατρέποντας τον ίδιο στον κατεξοχήν μελετητή του χαρακτήρα ανθρώπινης φύσης: ο Πλάτωνας, ο Αλκιβιάδης, ο Κλέων, ο Βρασίδας και ο Νικίας δεν ήταν μόνο προσωπικότητες της εποχής αλλά πρωταγωνιστές διαφορετικών κόσμων και αρχών που σχετίζονται με ανάλογες συνεκτιμήσεις, υπολογισμούς, αποφάσεις και αναφορές, οι οποίες με τη σειρά τους αναδεικνύουν το μέγεθος, το μεγαλείο αλλά και την τρομακτική αρνητική δύναμη του ανθρώπου. Ας μην ξεχνάμε ότι ακριβώς μετά τη γνωστή αντιπαράθεση μεταξύ Μηλίων και Αθηναίων, με τους δεύτερους να αποφασίζουν να ισοπεδώσουν τους πρώτους, ακολουθεί το Βιβλίο ΣΤ' για τη Σικελική Εκστρατεία, όπου ο Θουκυδίδης, στο μεγαλείο των δικών του μεγαλοπρεπών αναφορών στο μέγεθος και την επιβλητικότητα του αθηναϊκού στόλου αντιπαραθέτει το δραματικό του τέλος, χωρίς υπερβολές, χωρίς σχήματα, χωρίς παρεκβάσεις, ακριβώς όσο τρομακτική ήταν η διάσταση της πτώσης με έναν απλό γδούπο κι έναν λυγμό, διότι «ούτοι, νικηθέντες κατά κράτος και καθ' όλα τα σημεία, υπέστησαν όχι μετρίας συμφοράς, αλλ αληθή, κατά το κοινόν λόγιον, πανωλεθρίαν». Ένα μάθημα που πρέπει να έχουν καλά στο μυαλό τους οι επερχόμενες γενιές, αφού εκείνοι οι νεκροί έρχονται να συναντήσουν τους δικούς μας, με έναν ευαίσθητο, σχεδόν εύθραυστο συμβολισμό που υποδηλώνει ότι κάποτε θα ξανασμίξουν όλοι μαζί σε αυτό τον κόσμο που είναι φτιαγμένος από τον άνθρωπο για τον άνθρωπο ‒ ή εναντίον του ανθρώπου. Με τον ίδιο τον Θουκυδίδη να αναδεικνύεται ο παντοτινός ανεξίθρησκος παρατηρητής που υψώνεται πάνω από κάθε ατομικό γνώρισμα, έχοντας χρέος να αφηγηθεί την Ιστορία όχι μόνο των Αθηναίων αλλά και των γενεών που θα ακολουθήσουν.

Βιβλίο
1

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Ο Νίκος Παναγιωτόπουλος ήταν πάντα με τη μεριά της ζωής

Το Πίσω Ράφι / Ο Νίκος Παναγιωτόπουλος ήταν πάντα με τη μεριά της ζωής

Ο Έλληνας σκηνοθέτης μάζεψε από «το καλάθι των αχρήστων» όλες τις εμπειρίες του κι έφτιαξε την αυτοβιογραφία του, μια ζωντανή αφήγηση γεμάτη ιστορίες, συναντήσεις, αποφθέγματα και κρίσεις, λογοτεχνικές και σινεφίλ αναφορές.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Για τα περάσματα που δεν βρέθηκαν ποτέ: η ιστορία του underground περιοδικού «Ανοιχτή Πόλη»

Βιβλίο / «Ανοιχτή Πόλη»: Ένα από τα πιο επιδραστικά εναλλακτικά έντυπα της Ελλάδας

Οι δημιουργοί του Κώστας Μανδηλάς και Βλάσσης Ρασσιάς, καταγράφουν την πορεία του στο βιβλίο «Για τα περάσματα που δεν βρέθηκαν ποτέ: Η ιστορία του περιοδικού “Ανοιχτή Πόλη”».
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Η Ράνια Οικονομίδου διαβάζει το διήγημα «Η μεγαλύτερη λεία του Μινγκ» της Πατρίσια Χάισμιθ

Lifo Videos / Η Ράνια Οικονομίδου διαβάζει ένα διήγημα της Πατρίσια Χάισμιθ

«Η μεγαλύτερη λεία του Μινγκ»: Μια ιστορία έρωτα, αγάπης, αφοσίωσης, ανταγωνισμού, μίσους και φόνου μεταξύ ενός ζευγαριού και ενός σιαμέζικου γάτου, ένα μυστηριώδες διήγημα της δημιουργού των πιο σαγηνευτικών αντιηρώων.
ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ
Οι μικρές αριστουργηματικές σειρές των εκδοτών

Βιβλίο / Οι μικρές αριστουργηματικές σειρές των εκδοτών

Ολοένα περισσότερο διευρύνεται η τάση έκδοσης κλασικών και σπάνιων κειμένων σε μικρό μέγεθος που τοποθετούνται δίπλα στο ταμείο και συνιστούν την προσπάθεια ενός εκδοτικού οίκου να φέρει σπουδαία έργα στο ευρύ αναγνωστικό κοινό.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
I love Dick: Eίναι το βιβλίο της Κρις Κράους το πιο τολμηρό του αιώνα μας;

Βιβλίο / I love Dick: Eίναι το βιβλίο της Κρις Κράους το πιο τολμηρό του αιώνα μας;

Η θεωρητικός, εικαστικός, κριτικός, συγγραφέας και εκδότρια Κρις Κράους μπορεί να μην άλλαξε τα δεδομένα στον αγγλόφωνο κόσμο εκδίδοντας τα βιβλία των Γάλλων θεωρητικών αλλά προκάλεσε άπειρες συζητήσεις με το πρωτότυπο φεμινιστικό βιβλίο της.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Η αρχή της ηδονής: Μια σουρεαλιστική, σέξι ιστορία στην καλοκαιρινή Ανάφη 

Βιβλίο / Η αρχή της ηδονής: Μια σουρεαλιστική, σέξι ιστορία στην καλοκαιρινή Ανάφη 

Ένα τολμηρό καλλιτεχνικό project έγινε η αφορμή για να κάνει ο εικαστικός René Habermacher ένα ταξίδι στη θάλασσα με πλήρωμα έξι ναύτες κι έναν καπετάνιο, απαθανατίζοντας μια σουρεαλιστική εμπειρία που κατέληξε σε ναυάγιο. Το βιβλίο «The Pleasure Principle» καταγράφει αυτό το ταξίδι μέσα από φωτογραφίες του René, κείμενα και εικαστικά έργα, σε μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα έκδοση.
M. HULOT
Νίκος Μάντης «Το χιόνι του καλοκαιριού»

Το πίσω ράφι / Για τις απουσίες που μας κάνουν αργούς στα αισθήματα

Καλοκαίρι στην Πελοπόννησο, στη σκιά της δεκαετίας του ’80: ένα πληγωμένο παιδί, μια μητέρα που επιστρέφει αλλαγμένη και μυστικά που βαραίνουν τη σιωπή των ενηλίκων - αυτά ξετυλίγει ο Νίκος Α. Μαντής στο πρώτο του μυθιστόρημα.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Νέα βιβλία που περιμένουμε ως το τέλος του χρόνου, και κάποιες επανεκδόσεις

Fall Preview 2025 / 13 βιβλία που περιμένουμε ως το τέλος της χρονιάς

Ο πάντα επίκαιρος Καβάφης, νέα, σύγχρονα και παλιότερα ονόματα της λογοτεχνικής σκηνής και κάποιες ξεχωριστές επανεκδόσεις που δικαίως θα διεκδικήσουν χώρο στη βιβλιοθήκη όλων, βιβλιόφιλων και μη.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Το πίσω ράφι/ Εμανουέλ Καρέρ «Ένα ρωσικό μυθιστόρημα»

Το πίσω ράφι / Ένα επτασφράγιστο μυστικό που προκάλεσε αμηχανία και πάταγο

Προκλητικός, ωμός, συχνά σοκαριστικός, ο Εμανουέλ Καρέρ εξερευνά στο «Ένα ρωσικό μυθιστόρημα» το οικογενειακό του παρελθόν, φέρνοντας σε δύσκολη θέση ακόμα και τα πιο κοντινά του πρόσωπα.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ

σχόλια

1 σχόλια