Η χρυσή παρέλαση των Φαραώ ή η απροσδόκητη επικαιρότητα ενός παράμερου ποιήματος

Η χρυσή παρέλαση των Φαραώ ή η απροσδόκητη επικαιρότητα ενός παράμερου ποιήματος Facebook Twitter
Οι εικόνες των λαμπρότατων πανηγυρικών εκδηλώσεων εντυπωσίασαν ή προβλημάτισαν κάποιους. Φωτ.: Getty Images/Ideal Image
0



ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΛΙΓΕΣ ΜΕΡΕΣ, σε μια παρέλαση χαρακτηριζόμενη ως το κορυφαίο πολιτιστικό γεγονός της Αιγύπτου, 22 μούμιες Φαραώ μεταφέρθηκαν μέσω μιας πομπής νέας γενιάς από το Αιγυπτιακό Μουσείο της πλατείας Ταχρίρ στο υπερσύγχρονο Εθνικό Μουσείο Αιγυπτιακού Πολιτισμού.

Οι εικόνες των λαμπρότατων πανηγυρικών εκδηλώσεων εντυπωσίασαν ή προβλημάτισαν κάποιους. Προσωπικά, όμως, μου έφεραν στον νου ένα παραγνωρισμένο ποίημα του Άγγελου Σικελιανού, το οποίο συνέθεσε τις παραμονές της εμπλοκής της Ελλάδας στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. 

Γραμμένο στις 17/8/1940 το ποίημα «Haute Actualité» (=υψηλή επικαιρότητα) βρήκε την οριστική θέση του στον Ε΄ τόμο των απάντων του Σικελιανού, στον Λυρικό Βίο, αφού πρώτα είχε δημοσιευθεί στην εβδομαδιαία επιθεώρηση Νεοελληνικά Γράμματα.

Το ποίημα πιθανόν προκάλεσε αίσθηση, αφού στο μεθεπόμενο τεύχος η σύνταξη του περιοδικού παραθέτει μια σημείωση διευκρινίζοντας ότι ο τίτλος του ποιήματος είναι ο τίτλος με τον οποίο κάποιο γαλλικό περιοδικό ανάγγειλε την πρόθεση του νέου Βασιλιά να ξαναθάψει τους Φαραώ στους παλιούς τους τάφους. Αργότερα η διευκρίνιση αυτή εντάσσεται ως υποσημείωση στην τρίτομη έκδοση του Λυρικού Βίου, προσφέροντάς μας ακόμα κάποια στοιχεία, δηλαδή την ταυτότητα του Βασιλιά, ο οποίος δεν είναι άλλος από τον Φαρούκ και τη χρονολογία του συμβάντος, το 1936.

Οι εξαγγελίες του 16χρονου Φαρούκ ως διαδόχου του αιγυπτιακού θρόνου, μετά τον θάνατο του πατέρα του, βασιλιά Φουάντ του Πρώτου, περί ταφής Φαραώ στην έρημο δεν πραγματοποιήθηκαν, όπως επιβεβαιώνεται από τη σχετική έρευνα. Οι τελετουργικές πομπές αποτελούν παράδοση για τη χώρα της βορειοανατολικής Αφρικής και ο Σικελιανός, ο οποίος είχε γνώση του συγκεκριμένου πολιτισμού, εκμεταλλεύτηκε τη σχετική εικονοποιία για να αναφερθεί στην αναγκαιότητα προστασίας των ελληνικών αρχαιοτήτων από Ιταλούς και Γερμανούς ενόψει του πολέμου και εκμεταλλευόμενος τον επικαιρικό χαρακτήρα της αλληγορίας του ποιήματος διεκδικεί τον τίτλο του ποιητή - προφήτη1.

Η χρυσή παρέλαση των Φαραώ ή η απροσδόκητη επικαιρότητα ενός παράμερου ποιήματος Facebook Twitter
Ο Σικελιανός, αν και συνειδητά αποστασιοποιημένος από την επιστήμη της αρχαιολογίας, προκρίνει μια αδιαμεσολάβητη σχέση με τα μνημεία και τον υλικό πολιτισμό της αρχαιότητας, ενώ εγείρει ζητήματα σχετικά με το θεσμό του Μουσείου, τη μουσειακότητα, την «οργανικότητα» και το «οικοσύστημα» των αρχαίων μνημείων.

85 χρόνια μετά, το «Haute Actualité» μας δίνει την ευκαιρία με αφορμή την πραγματωμένη πλέον και με διαφορετική στόχευση Παρέλαση να αναλογιστούμε την πολλαπλότητα των εθνισμών και των εθνικισμών και τις επάλληλες διασταυρώσεις τους εντός και εκτός συνόρων. Απροσδόκητος και επίκαιρος διαμεσολαβητής ο Σικελιανός.

Ο νεοέλληνας ποιητής περιγράφει την τελετουργία της ιδιότυπης, αντίστροφης μετακομιδής εκκινώντας από την αποκαθήλωσή τους από εκθέματα στις βιτρίνες του μουσείου, οι οποίες μετωνυμικά αναφέρονται σαν λαγούμια που αφαιρούν τη ζωτικότητά τους. Στην επακόλουθη πομπή προπορεύεται η πιο ξακουστή μοιρολογίστρα, την οποία ακολουθούν βασιλικές ορχήστρες και με βραδύτητα έπονται οι Κόρες και οι Έφηβοι οι οποίοι κρατούν και επιδεικνύουν τους χρυσούς θησαυρούς των Φαραώ.

Η θρησκευτικότητα του ποιήματος πραγματώνεται μέσω ενός φάσματος αναφορών στην Ορθοδοξία: από τα επίθετα «άγια» και «ιερά» που προσδιορίζουν τη λέξη κουφάρια (δηλωτική του ταριχευμένου σώματος της μούμιας) έως την Πεντηκοστή κατά την ολοκλήρωση της τελετουργίας. Βέβαια ο θρησκευτικός συγκρητισμός άπτεται του κυρίαρχου μοτίβου του έργου, δηλαδή της Ανάστασης, μέσω του μύθου του θεού Όσιρι. 

Δεν γνωρίζουμε με επάρκεια τις αντιλήψεις των σύγχρονων Αιγυπτίων για το αρχαίο φαραωνικό παρελθόν μετά την επικράτηση του Ισλάμ. Στα καθ’ ημάς, όμως, έχει διαπιστωθεί «μια συνθετική και συγκριτική σύμμειξη θρησκευτικών και εθνικιστικών στοιχείων»2.

Σε αυτό το πλαίσιο ο Σικελιανός, αν και συνειδητά αποστασιοποιημένος από την επιστήμη της αρχαιολογίας, προκρίνει μια αδιαμεσολάβητη σχέση με τα μνημεία και τον υλικό πολιτισμό της αρχαιότητας, ενώ εγείρει ζητήματα σχετικά με τον θεσμό του Μουσείου, τη μουσειακότητα, την «οργανικότητα» και το «οικοσύστημα» των αρχαίων μνημείων.

Αίτημα της τελετουργίας που οργάνωσε ανταποκρινόμενος στις εξαγγελίες του Φαρούκ ήταν η επιστροφή των «λειψάνων» εκεί όπου ανήκουν: στο χώμα· ας μη λησμονούμε ότι δεν πρόκειται για μάρμαρα3, αλλά για σώματα.

Η πρόταση για να ταφούν οι μούμιες εκ νέου επανέρχεται κατά περιόδους στην Αίγυπτο, προφανώς ως απόρροια της κατίσχυσης της θρησκείας του Ισλάμ και του Παναραβισμού4. Η κατάρα των Φαραώ, βέβαια, ως απειλή για την ενδεχόμενη διασάλευση της ηρεμίας τους προφανώς δεν εμπόδισε τον Abdel Fattah el Sisi να διοργανώσει τη λαμπρή τελετή. Αν για τον Φαρούκ οι μούμιες ήταν περιττές, για τον Sisi φαίνεται να είναι αναγκαίες. Ποια είναι η λειτουργία της Χρυσής Παρέλασης σε εθνικό επίπεδο, πού αποσκοπεί και πώς το εξέλαβε «ο λαός των ανεύλαβων» μένει να μας το απαντήσουν οι ειδικοί. 

Η χρυσή παρέλαση των Φαραώ ή η απροσδόκητη επικαιρότητα ενός παράμερου ποιήματος Facebook Twitter
H τελετή της μεταφοράς
Η χρυσή παρέλαση των Φαραώ ή η απροσδόκητη επικαιρότητα ενός παράμερου ποιήματος Facebook Twitter
Στο νέο μουσείο

Σε κάθε περίπτωση, ωστόσο, 85 χρόνια μετά, το «Haute Actualité» μας δίνει την ευκαιρία με αφορμή την πραγματωμένη πλέον και με διαφορετική στόχευση Παρέλαση να αναλογιστούμε την πολλαπλότητα των εθνισμών και των εθνικισμών και τις επάλληλες διασταυρώσεις τους εντός και εκτός συνόρων. Απροσδόκητος και επίκαιρος διαμεσολαβητής ο Σικελιανός.

Η διαπίστωση δεν αποβλέπει, φυσικά, στην –έστω και αργοπορημένη– αναγόρευσή του σε προφήτη, παρά σε μια ακόμη ανάγνωση της ποίησής του ως υπόμνηση μεγαλεπήβολων και ματαιωμένων, αλλά αναντίρρητα σαγηνευτικών για το εθνικό φαντασιακό οραμάτων.

(παρατίθεται απόσπασμα:) 

Haute Actualité 5

Ο νέος βασιλιάς της Αιγύπτου
αποφασίζει:
Τ’ άγια κουφάρια των σαράντα
δυναστειών της γης του Νείλου
θα σηκωθούνε απ’ τα κρουστάλλινα λαγούμια,
που τόσα χρόνια εκλείνονταν για να τα βλέπει
ο λαός των ανεύλαβων,
και με πομπές μεγάλες
θε να ξαναταφούν στους πρωτινούς των τάφους.

Θα προπορεύεται,
μες σ’ όλες διαλεγμένες τις χώρες του Άπη,
η πιο τρανή μοιρολογήτρα,
απ’ ώρα σ’ άλλη να ξεσπάει στο μέγα θρήνο
—σάμπως να γεύτη ο Όσιρης για δεύτερη φορά
τον θάνατον απ’ τον Τυφώνα—,

και θ’ ακολουθάνε πίσω απ’ τις βασιλικές ορχήστρες
οι χοροί των Κορών και των Εφήβων
αργά,
σε χρυσοΰφαντα κρατώντας προσκεφάλια
των Φαραώ τα εμβλήματα ˙

κι ωσάν ποτάμι αργυροδίνητο,
ξοπίσω ακόμα λίγο,
οι Αιγύπτιοι Ιερείς με τη λευκή τιάρα,
με τα μυριόχρωμα στα στέρνα τους πετράδια
καρφωμένα στο μάλαμα,
θα μέλπουν
τις επικήδειες μεσ’ από τη Βίβλο των Νεκρών δεήσεις,
ώσπου να φτάσουνε στην Έρημο ˙

κ’ εκεί,
όπως χώνει η στρουθοκάμηλο τα’ αυγά της μες στην άμμο,
από τον Ήλιο καρτερώντας να τα κλώσει,
θα ξαναχώσουν τους ιερούς  νεκρούς των,
στην ανακύκλωση των Αιώνων προσδοκώντας
τη φωτεινή απ’ τον Όσιρην ανάστασή τους.

Και τότε πια, γονατιστός στην άμμο απάνω,
με γυμνό το κεφάλι,
δίχως όπλα,
ο βασιλιάς τα χέρια του θ’ ανασηκώσει
σε ζωντανούς ανάμεσα και σε νεκρούς,
και θα φωνάξει
την Ψυχή των Προγόνων
να κατέβει σαν ευλογία στη γη του Νείλου απάνω,
απάνω στο ίδιο του σκυφτό κεφάλι
και σ’ όλο του το λαό…
Και με το πνέμα,
και με το αίμα ανανιωμένον έτσι
απ’ τη μεγάλη ετούτη Τελετή,
θα στρέψουν πάλι στα σπίτια τους και στα έργα τους,
να συνεχίσουν
πιστά
το μόχτο των σαράντα δυναστειών της γης του Νείλου.

(1)  Η στρατηγική του Σικελιανού με αφορμή το συγκεκριμένο ποίημα και την τραγωδία του Σίβυλλα και σε συσχετισμό με την επιχείρηση απόκρυψης των αρχαιοτήτων με σκοπό την προστασία τους κατά τη διάρκεια του πολέμου στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο αναπτύσσεται διεξοδικά σε υπό δημοσίευση άρθρο μου.

(2) Το θέμα αυτό αναπτύσσει επαρκώς και εύστοχα ο Γ. Χαμηλάκης στη μελέτη του «Το έθνος και τα ερείπιά του. Αρχαιότητα, αρχαιολογία και εθνικό φαντασιακό στην Ελλάδα», Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, Αθήνα 2012, σ. 111-112

(3)  Για μια αναλυτική προσέγγιση της πρόσληψης των αρχαιοτήτων ως σωματοποιημένων και έμψυχων στο εθνικό φαντασιακό και στη λογοτεχνία βλ. Γ. Γκότση, «Έμψυχες αρχαιότητες. Λογοτεχνία και πολιτισμική βιογραφία τον 19ο αιώνα», Κονδυλοφόρος, 11 (2012), σ. 51-75.

(4) Από την πρόσφατη αρθρογραφία προκύπτει ότι κάτι παρόμοιο είχε προταθεί και από τον Anwar Sadat το 1980: https://www.bbc.com/news/world-middle-east-56508475

(5) Α. Σικελιανός, Λυρικός Βίος Ε΄, Ίκαρος, Αθήνα 2000, σ. 49-53.

* Ο Γιώργος Σπαθής είναι νεοελληνιστής φιλόλογος

Βιβλίο
0

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Ο Σάχης του Ιράν και η Αμερική που δεν μπορούσε να φανταστεί την ζωή χωρίς αυτόν

Βιβλίο / Ο Σάχης του Ιράν και η Αμερική που δεν μπορούσε να φανταστεί τη ζωή χωρίς αυτόν

Ένα νέο βιβλίο με τίτλο «Βασιλεύς των Βασιλέων», όπως αποκαλούσε τον εαυτό του ο Ρεζά Παχλαβί, εστιάζει στις διαδοχικές κυβερνήσεις των ΗΠΑ που «αποδέχτηκαν πρόθυμα τις φαντασιώσεις του, τόσο για τον εαυτό του όσο και για τη χώρα του».
THE LIFO TEAM
Γωγώ Ατζολετάκη: «Οι άνθρωποι της τρίτης ηλικίας δεν είναι “ληγμένα προϊόντα”»

Βιβλίο / Γωγώ Ατζολετάκη: «Οι άνθρωποι της τρίτης ηλικίας δεν είναι “ληγμένα προϊόντα”»

Σταρ Ελλάς στα νιάτα της, διακρίθηκε ως ηθοποιός, θιασάρχης, ραδιοφωνική παραγωγός, δοκιμάστηκε επίσης στη συγγραφή έχοντας κυκλοφορήσει μέχρι τώρα επτά βιβλία μαζί με το πρόσφατο «Η τρίτη άνοιξη» (εκδ. Επίμετρο), που έδωσε και το έναυσμα γι’ αυτήν τη συνέντευξη.
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
O Δημήτρης Γκιώνης, οι ένδοξες μέρες της «Ελευθεροτυπίας» και το σημερινό μιντιακό σούπερ μάρκετ

Οι Αθηναίοι / O Δημήτρης Γκιώνης, οι ένδοξες μέρες της «Ελευθεροτυπίας» και το σημερινό μιντιακό σούπερ μάρκετ

Ο 81χρονος δημοσιογράφος και συγγραφέας που για δεκαετίες διηύθηνε τις πολιτιστικές σελίδες της Ελευθεροτυπίας, αφηγείται τη συναρπαστική καριέρα του στη LiFO
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
Κλαίρη Μιτσοτάκη: «Η αξιοπρέπεια και η φιλία είναι τα θεμέλια της ζωής μας»

Βιβλίο / Κλαίρη Μιτσοτάκη: «Η αξιοπρέπεια και η φιλία είναι τα θεμέλια της ζωής μας»

Η σπουδαία μεταφράστρια, που έχει αφιερώσει μεγάλο μέρος της δουλειάς της στον Μαρσέλ Προυστ, μας ξεναγεί στον πολύπλοκο κόσμο του και εκφράζει τον θυμό της για την πανταχού παρούσα απάτη της εποχής μας.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
Η αλήθεια για τον «Συνταγματάρχη» Πάρκερ, τον διαβόητο μάνατζερ του Έλβις Πρίσλεϊ

Βιβλίο / Η αλήθεια για τον «Συνταγματάρχη» Πάρκερ, τον διαβόητο μάνατζερ του Έλβις Πρίσλεϊ

Ένα νέο βιβλίο με τίτλο «Ο Συνταγματάρχης και ο Βασιλιάς» εξερευνά τη συναρπαστική ζωή ενός ακούραστου κομπιναδόρου που προσπαθούσε απεγνωσμένα να ανακαλύψει εκ νέου τον εαυτό του.
THE LIFO TEAM
Γνώριζαν ή όχι οι Γερμανοί για τα εγκλήματα του Χίτλερ;

Βιβλίο / Γνώριζαν ή όχι οι Γερμανοί για τα εγκλήματα του Χίτλερ;

Πότε ακριβώς χάθηκε ο πόλεμος για τον Άξονα; Ποια ήταν η πιο σημαντική μάχη του πολέμου; Πόσο «συμμέτοχος» ήταν ο Γερμανικός λαός στο ολοκαύτωμα; Σ’ αυτά τα ερωτήματα επιχειρεί να απαντήσει μια νέα ογκώδης έκδοση με τίτλο «Η συνολική ιστορία του Β' Παγκοσμίου Πολέμου».
THE LIFO TEAM
Αudiobooks: Αντί να διαβάσεις το νέο βιβλίο της Σάλι Ρούνεϊ, το ακούς

Βιβλίο / Αudiobooks: Αντί να διαβάσεις το νέο βιβλίο της Σάλι Ρούνεϊ, το ακούς

Είναι νωρίς να πούμε πως αυτά τα ηχητικά λογοτεχνικά αρχεία μπορούν να αντικαταστήσουν το βιβλίο. Είναι όμως μια υπέροχη λύση για όσους θέλουν να διαβάσουν αλλά δεν έχουν χρόνο ή έχουν μπλοκάρει με το κανονικό διάβασμα.
ΙΩΑΝΝΑ ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΥ
«Στα τέσσερα»: Το πιο καυτό και αμφιλεγόμενο βιβλίο του φετινού καλοκαιριού

Βιβλίο / «Στα τέσσερα»: Το πιο καυτό και αμφιλεγόμενο βιβλίο του φετινού καλοκαιριού

«Κάποιες το λάτρεψαν, άλλες το σιχάθηκαν»: Το βιβλίο της Miranda July για την ερωτική περιπλάνηση μιας γυναίκας στη μέση ηλικία που χαρακτηρίστηκε ως «το πρώτο μεγάλο μυθιστόρημα για την περιεμμηνόπαυση», είναι η λογοτεχνική επιτυχία της χρονιάς.
THE LIFO TEAM
Πατρίτσια Χάισμιθ: «Ο κόσμος και τα μαρτίνι του είναι δικά μου!»

Βιβλίο / Πατρίτσια Χάισμιθ: «Ο κόσμος και τα μαρτίνι του είναι δικά μου!»

Τα πολυσυζητημένα ημερολόγια της Χάισμιθ αποκαλύπτουν κρυφές σκέψεις της συγγραφέως του «Ταλαντούχου κύριου Ρίπλεϊ», τους άγνωστους έρωτες και την εξάρτησή της από τη γραφή και το αλκοόλ.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ