«Ανθρώπινη Κωμωδία» του Ουίλιαμ Σάρογιαν: Η καρδιά της αμερικανικής ψυχής

Αν ψάξει κανείς τα κλασικά αναγνώσματα που ενέπνευσαν την αμερικανική αισιοδοξία, την πίστη ότι, παρά τους πολέμους, τις πανδημίες και τις συμφορές, όλα θα πάνε καλά, θα βρει σε δεσπόζουσα θέση την Ανθρώπινη Κωμωδία του Ουίλιαμ Σάρογιαν που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Gutenberg σε μετάφραση Νίκου Μάντη.

Παρότι γραμμένο στην καρδιά του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, το βιβλίο πραγματεύεται τα έργα και τις ημέρες ενός σύγχρονου αγγελιοφόρου στην Ίθακα της Καλιφόρνιας με έναν τρόπο που εστιάζει στις λεπτές, λαμπερές αποχρώσεις της ζωής που προβάλλονται σαν αχτίδες του καλιφορνέζικου ήλιου, ακόμα και όταν όλα μοιάζουν μακάβρια και μαύρα. Όχι τυχαία ο δεκατετράχρονος πρωταγωνιστής ονομάζεται Όμηρος και όνειρό του είναι να γίνει ο καλύτερος και ταχύτερος διανομέας τηλεγραφημάτων –κάποια τα τραγουδάει κιόλας!– όλης της Δύσης, ενώ ο μικρός του αδελφός, Οδυσσέας, δείχνει, μόλις στα τέσσερά του, να απλώνει με χαρά το μικρό του χέρι για να χαιρετήσει τη ζωή και τον κόσμο.

Όλη η οικογένεια, από τον μικρότερο γιο, τον Οδυσσέα, έως τον μεγαλύτερο, τον Μάρκους, ο οποίος υπηρετεί στο μέτωπο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, εμφορείται από την ίδια πεποίθηση ότι η ζωή θέλει πίστη και αντοχή. Και επιμένει στη λογική ότι η άγρια και άσχημη όψη των πραγμάτων δεν προσφέρεται στην τέχνη και στη φαντασία – σε αντίθεση με τις ωραίες μορφές της αρχαίας ποίησης, απ’ όπου και τα ονόματα των πρωταγωνιστών.

Θεωρείται το απόλυτο ανάγνωσμα ενηλικίωσης, μαζί με τα βιβλία του Σάλιντζερ, όπου ξεδιπλώνεται ένας πολύχρωμος, πλην όμως αθώος κόσμος, που τελικά δικαιώνεται απόλυτα μόνο μέσα από τα μάτια ενός παιδιού.

Γι’ αυτό η Ανθρώπινη Κωμωδία κάλλιστα θα μπορούσε να μοιάζει με παραστατικό πίνακα, όπου μετρούν ακόμα και οι πιο λεπτές αποχρώσεις του ουρανού, συνιστώντας το απόλυτο σημαίνον στην αποκωδικοποίηση της ευτυχίας. Ανάμεσα στους εκπροσώπους της μικρής φόρμας που έμοιαζαν να προσδίδουν νόημα στην καθημερινότητα και να φωτίζουν το φευγαλέο και το μη ορατό, φτάνοντας στην άκρως εκλεπτυσμένη οπτική των διηγημάτων του Κάρβερ ή του Άντερσον, ο αρμενικής καταγωγής Ουίλιαμ Σάρογιαν φαντάζει μπροστάρης και πρωτεργάτης.

Έχοντας βιώσει ανάλογη προσωπική ιστορία με αυτήν του πρωταγωνιστή του, Όμηρου, της Ανθρώπινης Κωμωδίας, ο Σάρογιαν έχασε τον πατέρα του σε ηλικία μόλις δύο ετών και μέχρι την εφηβεία έζησε έγκλειστος σε ένα ορφανοτροφείο, προορισμένος και αυτός να βιώσει βαθιά την απομόνωση και τη μοναξιά.

Ο κόσμος των μεγάλων δεν βοήθησε την αποκατάσταση αυτής της αίσθησης, αφού αναγκάστηκε να αλλάξει επαγγέλματα, δουλεύοντας ως σερβιτόρος, δημοσιογράφος και καλλιεργητής αμπελιών, χωρίς να νιώθει ουσιαστικά πουθενά άνετα: «Η μοναξιά που νιώθεις προέρχεται από το ότι δεν είσαι πια παιδί. Όμως ο κόσμος πάντα ήταν γεμάτος από την ίδια μοναξιά» γράφει ο Σάρογιαν στην Ανθρώπινη Κωμωδία και έχει κανείς την αίσθηση ότι οι φράσεις απηχούν προσωπικές του εμπειρίες και πεποιθήσεις. 

Η σημασία στο φευγαλέο και στο ασήμαντο, που μεγεθύνονται και γίνονται ένα με το δοξαστικό κλέος της ζωής, η επιμονή στην κωμική παρόξυνση κάθε αδυναμίας, η πίστη ότι ο καθένας από εμάς μπορεί να γίνει χωροθέτης του μικρού του σύμπαντος με όπλο τη φαντασία, διαπνέουν τις σελίδες του βιβλίου.

Είναι χαρακτηριστική η σκηνή όπου ο Όμηρος, απαυδισμένος από την εξοντωτική νυχτερινή του βάρδια, ονειρεύεται την όμορφη Έλεν Έλιοτ, τη δική του ωραία Ελένη – για την ακρίβεια την ακούει νοερά να διαβάζει απόσπασμα ενός βιβλίου που ουσιαστικά φανερώνει τα διαβάσματα του Αρμένιου Σάρογιαν, ο οποίος έδειξε να κομίζει στους Αμερικανούς μια άλλη γνώση, βγαλμένη από τα έγκατα της μακρινής του πατρίδας:

«Από αυτό το χωνευτήρι ο κόσμος απέκτησε μια κληρονομιά μεγάλης αξίας. Ο μωσαϊκός κόσμος της Βίβλου οφείλει κάποιες από τις αρχές του στους νόμους που θέσπισε ο Χαμουραμπί, ο οποίος ονομαζόταν και Νομοθέτης. Από το μετρικό τους σύστημα, στο οποίο χρησιμοποιούνταν πολλαπλάσια του δώδεκα όσο και οι γνωστές μας δεκάδες, πήραμε τα εξήντα λεπτά της ώρας και τις 360 μοίρες του κύκλου. Η Αραβία μάς έδωσε τους αριθμούς, που ακόμα αποκαλούνται αραβικοί, για να διακρίνονται απ’ το ρωμαϊκό αριθμητικό σύστημα. Οι Ασσύριοι εφηύραν το ηλιακό ρολόι. Τα σύγχρονα σύμβολα της φαρμακοποιίας και τα σύμβολα του ζωδιακού κύκλου προέρχονται από τους Βαβυλώνιους. Σχετικά πρόσφατες ανασκαφές στη Μικρά Ασία αποκάλυψαν ότι υπήρχε εκεί μια θαυμαστή αυτοκρατορία» γράφει ο Σάρογιαν, δοξάζοντας ουσιαστικά, μέσα σε ένα λιτό αμερικανικό μυθιστόρημα, τους προγόνους του από τη μακρινή Φρυγία. 

Αρκεί να θυμηθεί κανείς τις γενοκτονίες των Ασσυρίων, παράλληλα με αυτές των Αρμενίων, τους υψηλούς συμβολισμούς που γνωρίζει καλά ο «τολμηρός νεαρός πάνω στην ιπτάμενη αιώρα», όπως ονόμασε ο Αρμένιος συγγραφέας το πρώτο του βιβλίο, το οποίο ξεκίνησε να γράφει σε ηλικία ανάλογη με αυτήν του πρωταγωνιστή του Όμηρου Μακόλι.

Όταν έγραψε την Ανθρώπινη Κωμωδία, ο Σάρογιαν ήταν ήδη ευρέως γνωστός για τα θεατρικά του δράματα και τα διηγήματά του, αυτά τα λιτά και απέριττα αφηγήματα για τους ανθρώπους που βρίσκονταν στο περιθώριο της μεγάλης ιστορίας, τους αόρατους και περιφρονημένους που μετεξελίχθηκαν σε απρόβλεπτους πρωταγωνιστές, όπως οι Άνθρωποι των σπηλαίων, που αγάπησαν τόσο οι κριτικοί.

Μάλιστα, ο Σάρογιαν αρνήθηκε το Πούλιτζερ που του απονεμήθηκε το 1940 με τη λογική ότι η τέχνη δεν πρέπει να κανονικοποιείται από βραβεία και χρήματα, υποστηρίζοντας χαρακτηριστικά πως «είμαι τόσο μεγάλος όσο και άλλοι καλλιτέχνες, οι οποίοι πιστεύουν ότι είναι μεγάλοι ή συμπεριφέρονται σαν να ήταν μεγάλοι. Απέναντι σ’ αυτούς δίνω την εντύπωση ότι είμαι κάπως παθητικός ή μάλλον αρκετά παράφρων».

Δεν γοητεύτηκε ποτέ από τη μεγάλη δόξα, ακόμα και όταν του προσφέρθηκαν τεράστια ποσά για να γράψει χολιγουντιανά σενάρια για μεγάλες εταιρείες, όπως η Metro-Goldwyn-Mayer. Για την Ανθρώπινη Κωμωδία, που υπήρξε παραγωγή της ίδιας εταιρείας, κέρδισε, μάλιστα, και το Όσκαρ Καλύτερης Ταινίας, αν και είχε αποχωρήσει από το πρότζεκτ επειδή του αρνήθηκαν το ενδεχόμενο να έχει τον πλήρη έλεγχο της ταινίας, από τη συγγραφή του σεναρίου έως τη σκηνοθεσία. Παρέμεινε, όμως, μέχρι τέλους άμεσα συνδεδεμένος με αυτή την πετυχημένη κινηματογραφική μεταγραφή μιας διαφορετικής Οδύσσειας με ήρωα έναν δεκατετράχρονο στην άκρη της Αμερικής, σε μια άλλη Ιθάκη. 

Για όλους αυτούς τους λόγους, αλλά και για τη λιτή ακρίβεια των περιγραφών και την ικανότητα στην εναργή απόδοση αντιφατικών καταστάσεων και χαρακτήρων, το βιβλίο Ανθρώπινη Κωμωδία, και όχι μόνο η ταινία, έχει καταστεί κλασικό πια. Θεωρείται το απόλυτο ανάγνωσμα ενηλικίωσης, μαζί με τα βιβλία του Σάλιντζερ, όπου ξεδιπλώνεται ένας πολύχρωμος, πλην όμως αθώος κόσμος, που τελικά δικαιώνεται απόλυτα μόνο μέσα από τα μάτια ενός παιδιού. Ακόμα και αν ο Όμηρος αναγκάζεται να ενηλικιωθεί απότομα με το συγκλονιστικό γράμμα του αδελφού του από το μέτωπο, που συντρίβει ιδεολογικές δοξασίες και ηρωισμούς, κρατάει ζωντανή την παιδική ψυχή που δεν μπορεί κανείς να σκοτώσει.

Όπως γράφει και ο μεταφραστής του βιβλίου Νίκος Μάντης στην εισαγωγή του: «Ο Σάρογιαν υπήρξε πάντα ένας ενήλικας με ματιά παιδιού, σίγουρος πως ό,τι κι αν γίνει, όσα δεινά κι αν συμβούν, στο τέλος “όλα θα πάνε καλά”. Η νοσταλγία γι’ αυτό το βλέμμα και γι’ αυτόν τον κόσμο που κάποτε διέθετε έναν πυρήνα αθωότητας κάτω από το σκληρό του περίβλημα, μαζί και για τη δική μας αθωότητα, είναι που δίνει στο βιβλίο αυτό διαχρονική αξία».

ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΕΔΩ

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.

Το νέο τεύχος της LiFO δωρεάν στην πόρτα σας με ένα κλικ.