Εθνικό ντεφιλέ: Η ελληνική ιστορία μέσα από την εξέλιξη του εθνικού ενδύματος

Στα μέσα του επετειακού έτους 2021, και χωρίς να ξεχνάμε ότι οι πολιτιστικοί χώροι άνοιξαν στα τέλη Μαΐου, ελάχιστα είναι τα πολιτιστικά/καλλιτεχνικά γεγονότα που κάτι ουσιαστικό έχουν να προσφέρουν ως προς τη σημασία (για μας, σήμερα) του μείζονος γεγονότος της Επανάστασης του 1821 και του αγώνα για την εθνική ανεξαρτησία. Που να προκαλούν, δηλαδή, σκέψη και διερώτηση για τη νεότερη Ιστορία μας, η οποία αναγκαστικά εκκινεί και εξελίσσεται ως ιστορία του ελληνικού έθνους. Κι αυτό γιατί το ελληνικό κράτος δημιουργήθηκε σε μια εποχή, μετά τη Γαλλική Επανάσταση και τις πολιτικές αναταράξεις που προκάλεσε, κατά την οποία το αίτημα για ανεξαρτησία και δημιουργία εθνικού κράτους ήταν διάχυτο σε πολλούς λαούς της Ευρώπης που ζούσαν στις πολυεθνικές αυτοκρατορίες της κεντρικής, ανατολικής και νοτιοανατολικής Ευρώπης. Πράγματι, μέσα στον δέκατο ένατο αιώνα και μέχρι τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, οπότε οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες κατέρρευσαν, νέα εθνικά κράτη δημιουργήθηκαν και τα σύνορα της Ευρώπης επαναχαράχθηκαν. Η σχετική ελληνική και ξενόγλωσση βιβλιογραφία είναι μεγάλη και αποκαλύπτει ότι αυτό που λέμε «έθνος» είναι μια επινόηση, μια κοινωνική (κατά Durkheim) ή ιστορική (κατά Bloch) κατασκευή με κανονιστικό χαρακτήρα, που συγκροτείται μέσα από διαδικασίες ενσωμάτωσης και αποκλεισμού.

Η ιδέα ενός ντεφιλέ με θέμα την εξέλιξη του εθνικού ενδύματος από τα προεπαναστατικά χρόνια έως και τους Βαλκανικούς Πολέμους επιτρέπει την «ελαφριά», εύχαρι διαχείριση μιας σειράς σοβαρών ζητημάτων σχετικά με το τι σημαίνει εθνική ταυτότητα και ελληνική ιθαγένεια για μας, σήμερα.

Το ζήτημα «ενσωμάτωση ή αποκλεισμός» μάς φέρνει στο κέντρο του προβληματισμού του Παντελή Φλατσούση, δημιουργού της παράστασης «Εθνικό Ντεφιλέ», της πρώτης για την ώρα αξιόλογης σκηνικής πρότασης που συνδέεται με την επέτειο των διακοσίων χρόνων από την ελληνική εθνεγερσία. Επικεντρώνοντας στην ιστορία του εθνικού ενδύματος, της φουστανέλας, ο Φλατσούσης (που, εκτός από τη σκηνοθεσία, υπογράφει και το κείμενο) μελέτησε την ταραχώδη ιστορία των εκατό πρώτων χρόνων του ελληνικού κράτους, κατά τη διάρκεια των οποίων διαμορφώθηκε το θεσμικό του «πρόσωπο», και συλλέγοντας στοιχεία από βιβλία περιηγητών, απομνημονεύματα, επιστολές αγωνιστών ή αυλικών (όπως της Χριστιάνας Λυτ, «Μια Δανέζα στην αυλή του Όθωνα», εκδ. Ερμής 1988), μαρτυρίες επισκεπτών στην Ελλάδα του δέκατου ένατου αι., ομιλίες πολιτικών και δημοσιεύματα εφημερίδων συνέθεσε ένα κείμενο που δεν εξυπηρετεί μόνο άρτια τη σκηνική δράση αλλά προσφέρει πλούσιο υλικό για μελέτη και προβληματισμό μετά το πέρας της παράστασης.

flatsousis — Παντελής Φλατσούσης. Φωτ.: Ειρήνη Ντόλκα

Η ιδέα ενός ντεφιλέ με θέμα την εξέλιξη του εθνικού ενδύματος από τα προεπαναστατικά χρόνια έως και τους Βαλκανικούς Πολέμους (οι τελευταίοι φουστανελάδες ήταν οι Μακεδονομάχοι, αν εξαιρέσεις τους εύζωνες της Προεδρικής Φρουράς που φυλάνε τιμητικά το Μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτου) επιτρέπει την «ελαφριά», εύχαρι διαχείριση μιας σειράς σοβαρών ζητημάτων σχετικά με το τι σημαίνει εθνική ταυτότητα και ελληνική ιθαγένεια για μας, σήμερα.

Το ντεφιλέ υποτίθεται ότι πραγματοποιείται το 2121. Η χρονική απόσταση καθιστά την ιστορία δημιουργίας και διαμόρφωσης του ελληνικού κράτους θέ(α)μα που το κοινό μπορεί να παρακολουθήσει χωρίς τις φορτίσεις και τις εντάσεις που ακόμα και σήμερα διαπιστώνονται στον δημόσιο διάλογο – κυρίως ανάμεσα στην κοινότητα των ιστορικών, που γνωρίζουν εις βάθος τα γεγονότα και τις ερμηνείες τους στην πορεία των χρόνων (και τις αναθεωρητικές προσεγγίσεις από τη Μεταπολίτευση μέχρι σήμερα), και στους πολίτες που γνωρίζουν την εθνική ιστορία από τα βιβλία του σχολείου, ελλιπώς δηλαδή, επηρεασμένοι από κληρονομημένες από γονείς και παππούδες μνήμες και συναισθήματα. Καθώς, για παράδειγμα, οι γονείς των γονιών μου ήταν από τη Μικρά Ασία (με έντονη ελληνική συνείδηση, ελάχιστη απόδειξη της οποίας είναι τα υπέροχα αρχαιοελληνικά ονόματα της οικογένειας, Ρωξάνη, Ευάγγελος, Φιλομήλα, Λέανδρος, Λευκοθέα, Δανάη κ.ά.), και παρότι η υποδοχή τους το 1922 στην Ελλάδα δεν ήταν ανώδυνη, ξέρω πόσο σημαντικό είναι να νιώθεις ασφαλής στην πατρίδα σου και κάτι μέσα μου κλοτσάει στο προβοκατόρικο ερώτημα που τίθεται στους θεατές λίγο προτού αρχίσει το «Εθνικό Ντεφιλέ»: «Από το 1 έως το 10 πόσο Έλληνας/Ελληνίδα αισθάνεστε;».

Γιατί μπορεί οι αποκλεισμοί να αποτελούν βασικό μηχανισμό της σύστασης των εθνικών κρατών, αλλά το έθνος, και το εθνικό κράτος, «ορίζεται πάντα βάσει κοινών χαρακτηριστικών που θεωρούνται “φυσικά” και αυτονόητα. Ανάμεσά τους διακρίνουμε τη γλώσσα και τον πολιτισμό, τη θρησκεία, τις παραδόσεις, τους θεσμούς, τα κοινά ήθη και έθιμα, τη "φυλή", τις "εθνοτικές ομάδες", τις παγιωμένες μορφές επικοινωνίας, οι οποίες συνιστούν μηχανισμούς ενσωμάτωσης ή αποκλεισμού» (Hans-Jurgen Puhle, «Εθνικά κράτη, εθνικισμός και δημοκρατία στην Ευρώπη, 19ος-20ός αιώνας»).

Οι εξαιρετικές ερμηνείες του συνόλου των ηθοποιών, τα σκηνικά και τα κοστούμια του Κωνσταντίνου Ζαμάνη, η πρωτότυπη μουσική και τα τραγούδια του Jan Van de Engel, οι βιντεοπροβολές, όλα τα στοιχεία της παράστασης ήταν καλομελετημένα και καλοδουλεμένα. Φωτ.: Μιχάλης Κλουκίνας

Φωτ.: Μιχάλης Κλουκίνας

Στην πορεία της παράστασης, όταν οι ηθοποιοί θα μιλήσουν για την προσωπική τους καταγωγή, ο σκηνικός χρόνος (2121) καταργείται και βρισκόμαστε και πάλι στην Ελλάδα του 2021, σε ένα μέχρι πρόσφατα αμιγώς εθνικό κράτος που προσπαθεί να βρει τον βηματισμό του, όντας πλέον μια χώρα με πολλές χιλιάδες κατοίκων από ξένες χώρες, και να επαναπροσδιορίσει τη σημασία της «εθνικής ταυτότητας» και του ποιος μπορεί να είναι Έλλην πολίτης. Γιατί όλοι οι ηθοποιοί-μοντέλα σ’ αυτή την παράδοξη πασαρέλα είναι μετανάστες ή απόγονοι μεταναστών πρώτης ή δεύτερης γενιάς ή ανήκουν σε μειονότητες (Αινείας Τσαμάτης, Ντέμπορα Οντόγκ, Γιλμάζ Χουσμέν, Hossain). Ο δε Θέμης Θεοχάρογλου, γνωστός και ως Holly Grace (η drag-queen περσόνα του), με την πράγματι εξαιρετική εμφάνισή του, εντάσσει στα ερωτήματα για τον/τους αποκλεισμό/ούς και τη ΛΟΑΤΚΙ κοινότητα.

Από την πασαρέλα του «Εθνικού Ντεφιλέ» θα περάσει πλήθος ιστορικών προσώπων. Μέσα από την παρουσίαση της ενδυμασίας τους, έξυπνα και με χιούμορ, θα εκτεθούν ζητήματα καταγωγής, εθνικής ταυτότητας και ιθαγένειας που στην πραγματικότητα αποδεικνύουν ότι τόσο το έθνος όσο και η επίσημη Ιστορία του αποτελούν κατασκευές. Ο Κίτσος Μπότσαρης ήταν Αρβανίτης και φορούσε φουστανέλα, σουλιώτικης «μόδας» ήταν η ενδυμασία του λόρδου Μπάιρον, ο Καποδίστριας φορούσε ευρωπαϊκά ρούχα, αν και ήταν ο πρώτος κυβερνήτης της Ελλάδας, ενώ ο πρώτος βασιλιάς, ο Βαυαρός Όθων, τίμησε δεόντως τη φουστανέλα – η οποία δεν ήταν το μοναδικό εθνικό ένδυμα, αφού εθνικά ενδύματα ήταν και οι υπόλοιπες τοπικές ενδυμασίες. Τα έθνη δεν είναι καθαρά, είναι «λερά», όπως λερές ήταν οι φουστανέλες των αγωνιστών της Επανάστασης.

Ο Θέμης Θεοχάρογλου, γνωστός και ως Holly Grace (η drag-queen περσόνα του), με την πράγματι εξαιρετική εμφάνισή του, εντάσσει στα ερωτήματα για τον/τους αποκλεισμό/ούς και τη ΛΟΑΤΚΙ κοινότητα. Φωτ.: Μιχάλης Κλουκίνας

Μικρές παρενθέσεις φέρνουν στη σκηνή, μέσω βιντεοπροβολής, έναν Σκωτσέζο, έναν Τυρολέζο, μια Κουβανή. Μέσα από τη σύντομη παρουσίαση της εθνικής ενδυμασίας τους αντιλαμβανόμαστε ότι το «πρόβλημα» δεν είναι μόνον ελληνικό και ότι αν κάποτε η εθνική ενδυμασία συνδεόταν στενά με τον τρόπο που οι άνθρωποι εννοούσαν και δήλωναν την εθνική τους ταυτότητα, σήμερα έχει χάσει σημασία και συμβολισμούς. Φάνηκε και από τους θεατές της παράστασης που ρωτήθηκαν: αποτελεί μάλλον αδιάφορη ανάμνηση το ότι σε κάποια σχολική γιορτή είχαν ντυθεί τσολιάδες και Αμαλίες.

Οι πληροφορίες (πολιτικού, κοινωνικού, ιδεολογικού ενδιαφέροντος) που παρέχει το σκηνικό κείμενο μέσω τόσο των παρουσιαστών του «ντεφιλέ» (του Γιώργου Κριθάρα και της Φωτεινής Παπαχριστοπούλου) όσο και των ηθοποιών-μοντέλων είναι πολλές, αλλά τόσο αγαστά συνδεδεμένες με την ενδυματολογική ιστορία, ώστε η σκηνική δράση να έχει ροή και ρυθμό. Κάποια σημεία, όπως η ομιλία του Ιωάννη Κωλέττη (η οποία, παρά την ιδεολογικώς βαρύνουσα σημασία της, διαρκεί δέκα λεπτά!), θα μπορούσε να είναι πιο σύντομη, ώστε το υφάδι της παράστασης να μη χαλαρώνει. Ωστόσο δυο-τρεις αδυναμίες δεν μειώνουν την πολύ θετική εντύπωση για την ποιότητα της δραματουργίας (της Παναγιώτας Κωνσταντινάκου) και της σκηνοθεσίας. Οι εξαιρετικές ερμηνείες του συνόλου των ηθοποιών (ξεχωρίζω την κίνηση και την αμεσότητα της απεύθυνσής τους), τα σκηνικά και τα κοστούμια του Κωνσταντίνου Ζαμάνη, η πρωτότυπη μουσική και τα τραγούδια του Jan Van de Engel, οι βιντεοπροβολές, όλα τα στοιχεία της παράστασης ήταν καλομελετημένα και καλοδουλεμένα. Θα ήταν κρίμα να μην υπάρξει και δεύτερος κύκλος παραστάσεων για το «Εθνικό Ντεφιλέ». Μπράβο σε όλους!