ΣΤΙΣ 13 ΤΟΥ ΠΕΡΑΣΜΕΝΟΥ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ έφυγε από τη ζωή ο πολύ σημαντικός βραζιλιάνος μουσικός Hermeto Pascoal. Ήταν 89 ετών κι είχε προλάβει να αφήσει πίσω του μεγάλο έργο. Ο Pascoal, που ήταν αλμπίνος, εμφανίζεται στη βραζιλιάνικη σκηνή στo μέσο των φίφτις, και το 1958 συμμετείχε στο φολκλορικό-σάμπα συγκρότημα Pernambuco Do Pandeiro e Seu Regional, ηχογραφώντας μαζί του έναν δίσκο παίζοντας ακορντεόν. Εκεί κάπου θα έμπαιναν τα θεμέλια μιας μοναδικής πορείας, που τα επόμενα χρόνια θα εξελισσόταν με ταχείς ρυθμούς. Βασικά, ο Pascoal θα παρακολουθούσε και θα συνδιαμόρφωνε ένα μεγάλο κομμάτι της βραζιλιάνικης μουσικής όλες τις επόμενες δεκαετίες, προσθέτοντας σ’ αυτήν το δικό του ταλέντο και τη δική του ευφυΐα.
Στα σίξτις, με την έκρηξη της μποσανόβα, ο Pascoal θα ήταν πάλι εκεί, με τα σχήματα Conjunto Som 4, Sambrasa Trio και Quarteto Nôvo (στα δεύτερο και το τρίτο συμμετείχε και ο φημισμένος περκασιονίστας Airto Moreira) ηχογραφώντας θαυμάσιους δίσκους και ανακατεύοντας στις συνθέσεις του την μποσανόβα, με το φολκ, την exotica, την romance, ακόμη και με τo μπαρόκ ή την κλασική, δημιουργώντας μικρά αριστουργήματα. Τούτο το έδειχνε από την αρχή, στις λίγες έως τότε ηχογραφημένες συνθέσεις του – την ανάγκη του, εννοώ, να πειραματίζεται, φανερώνοντας παράλληλα όχι μόνο την εκτελεστική δεινότητά του, μα και την πληθωρική φαντασία του στις αποτυπώσεις των ηχοχρωμάτων.
Περί τίνος επρόκειτο; Μα για έναν ελαφρύ ήχο, που βαραίνει αφόρητα από τον ευρωπαϊκό ρομαντισμό και επί του οποίου μεγαλούργησαν συνθέτες / ενορχηστρωτές από τον Armand Migiani και τον Raymond Lefèvre, μέχρι τον Γιάννη Σπανό και τον Μάνο Χατζιδάκι.
Με τους Brazilian Octopus (1969), το επόμενο σχήμα στο οποίο συμμετείχε, ο Pascoal αγγίζει έως και όψεις της tropicália, συνεργαζόμενος με τον πιανίστα Aparecido Bianchi (από τα Jongo Trio και Milton Banana Trio) και τον κιθαρίστα Alexander “Lanny” Gordin (στα γκρουπ της Gal Costa, του Caetano Veloso, του Gilberto Gil, του Jards Macalé). Ήρεμα, χαλαρά και κυρίως μ’ ένα αυθεντικό κοσμοπολίτικο στυλ μία σπάνια σελίδα «εύκολης» τζαζ (μα και ροκ) ανοίγεται μπροστά μας.
Pernambuco do Pandeiro e seu Regional 1958 - Barracão (Luis Antônio / Oldemar Magalhães)
Μαζεμένοι στο São Paulo στην αρχή του ’68, οι Brazilian Octopus ήταν, θεωρητικά, ένα διαφημιστικό γκρουπ, που έπαιρνε λεφτά από μια βιομηχανία υφασμάτων με σκοπό να προβάλλει τα προϊόντα της. Πέφτοντας, όμως, μέσα στο κίνημα της tropicália, που σκέπαζε οτιδήποτε σχεδόν είχε σχέση με τη μουσική εκείνη την εποχή, δεν άργησε να κερδίσουν την προσοχή του Rogerio Duprat (ο υπ’ αριθμόν ένα ενορχηστρωτής του καινούριου στυλ), οδηγημένοι σ’ έναν διαφορετικό δρόμο. Έτσι, μαζί με τον Gilberto Gil, τον Caetano Veloso κ.ά. συμμετέχουν σε ποικίλα happenings, ντυμένοι συνήθως σαν λιοντάρια και δίνοντας παραστάσεις κλεισμένοι μέσα σε κλουβιά!
Μπορεί, αυτό το σχέδιο ανατροπής να μην αντανακλούσε τις μουσικές αναζητήσεις τους, όμως κατόρθωσαν οι φίλοι μας ν’ ακούγονται εντελώς ξεχωριστοί, σε σχέση με τους επιφανείς συνοδοιπόρους τους, προβάλλοντας μουσικές μ’ ένα ολοκληρωμένο easy-jazz / ποπ αίσθημα. Όχημα, οι διασκευές τους σε συνθέσεις των Gabriel Fauré, André Popp, Edu Lobo και φυσικά τα δικά τους θέματα. Περί τίνος επρόκειτο; Μα για έναν ελαφρύ ήχο, που βαραίνει αφόρητα από τον ευρωπαϊκό ρομαντισμό και επί του οποίου μεγαλούργησαν συνθέτες / ενορχηστρωτές από τον Armand Migiani και τον Raymond Lefèvre, μέχρι τον Γιάννη Σπανό και τον Μάνο Χατζιδάκι.
Η “Pavane” του Gabriel Fauré είναι ένα τέλειο κομμάτι (με το όργανο του Cido Bianchi και το βιμπράφωνο του Joao Carlos Pegoraro να πρωταγωνιστούν), ενώ εντύπωση προξενούν οι μικρής διάρκειας συνθέσεις “Rhodosando” (1:40) του Pascoal και “Summerhill” (2:00) του Pegoraro, οι οποίες φαντάζουν (και είναι) απολύτως ολοκληρωμένες με ωραία, κάθε φορά, σόλι, και «συμπυκνωμένες» μελωδίες. Ένα είναι σίγουρο. Δεν υπάρχουν πολλά σπουδαία άλμπουμ στη γύρα, που να διαρκούν λιγότερο από μισή ώρα...
BRAZILIAN OCTOPUS - Pavane
Το 1970 δεν είναι μόνον η χρονιά του πρώτου προσωπικού LP του Pascoal, αλλά και το γεγονός πως αρχίζει να γίνεται γνωστός στην Αμερική, συμμετέχοντας σε δίσκους των Antonio Carlos Jobim, Edu Lobo / Sergio Mendes, Airto Moreira, Donald Byrd και Duke Pearson (όλα μεγάλα ονόματα τότε), πριν τον ανακαλύψει ο Miles Davis (κατά πάσα πιθανότητα μέσω του Moreira) και τον καλέσει να πάρει μέρος στο τρομερό “Live-Evil” (1971) – με τον Hermeto να συμμετέχει και συνθετικά και στη line-up. Τα καλά λόγια και το credit του Miles είναι μεγάλο πράγμα, αλλά ο Hermeto έχει βάλει σε τροχιά τα δικά του σχέδια.
Η jazz –ας την περιγράψω έτσι γενικόλογα τη μουσική του Pascoal– κινείται σε απάτητους δρόμους, κρίνοντας και από το πιο διάσημο άλμπουμ του των σέβεντις, το “Slaves Mass” του 1977. Ο ίδιος έχει εξερευνήσει όλες εκείνες τις μουσικές της πατρίδας του που τον ενδιαφέρουν, προκειμένου να διαμορφώσει το δικό του ξεχωριστό στυλ. Υπάρχει πολύ φολκ από τα βορειοανατολικά της χώρας, όπως υπάρχει και ο ήχος ή μάλλον ο απόηχος του φυσικού τοπίου της ζούγκλας του Αμαζονίου. Οι συνθέσεις του μοιάζουν συχνά σαν... συναυλίες παραδείσιων πουλιών, ανακατεμένες με ηχητικές παραδοξότητες (π.χ. στην ηχογράφηση του “Slaves mass” ακούγονται γουρούνια, ηχογραφημένα ζωντανά στο στούντιο!), ενώ τα φωνητικά του και η ποικιλία των οργάνων που χειρίζεται (πιάνο, πλήκτρα, κλάβινετ, μελόντικα, σοπράνο σαξόφωνο, φλάουτα, ακουστικές & 12χορδες κιθάρες), μαζί με τα διάφορα κρουστά (Airto Moreira), τις φωνές (ανάμεσα και η Flora Purim) και τα ογκολιθικά μπάσα (οι άσσοι Ron Carter και Alphonso Johnson) προσδίδουν στις εγγραφές του έναν μαγικό αέρα. Εξάλλου, μια σύνθεση σαν το “Mixing pot (Tacho)”, για παράδειγμα, δεν μπορεί να είναι κάτι άλλο εκτός από αριστούργημα...
Mixing Pot
Τον Ιούλιο του ’79 ο Hermeto Pascoal θα εμφανισθεί στο Montreux Jazz Festival, κι έτσι το όνομά του θα αρχίσει να το ανακαλύπτει σιγά-σιγά και η Ευρώπη. Στα έιτις θα παίξει ακόμη στο Βέλγιο (1985), στην Γαλλία (1986), πολλές φορές στην Ελβετία (ήταν πάντα πολύ αγαπητός εκεί), αλλά το μεγάλο γεγονός εκείνης της περιόδου (Μάιος ’85) είναι η παρουσία του, ως συνθέτης-πρωταγωνιστής, στο ντοκιμαντέρ του Ricardo Lua “Sinfonia do Alto Ribeira”, που επιχειρούσε να ευαισθητοποιήσει σε σχέση με το Parque Estadual do Alto da Ribeira, στα νότια σύνορα της Πολιτείας του São Paulo – ένα κομμάτι του τροπικού δάσους του Ατλαντικού, που κινδύνευε λόγω της υπερεκμετάλλευσης. Το να βλέπεις τον Hermeto, με το συγκρότημά του, να παίζει μουσική μέσα στις λίμνες του πάρκου (εννοείται με ακουστικά όργανα, όπως και με μη-όργανα) ήταν κάτι το εντυπωσιακό.
Και το θαύμα; Το 1989, μέσα στο κατακαλόκαιρο, στις 14 Ιουλίου εκείνης της χρονιάς, ο Hermeto και η μπάντα του θα πέρναγαν πάλι τον Ατλαντικό, με προορισμό την Ευρώπη, κάνοντας μία συγκλονιστική εμφάνιση και στην Πάτρα, στο 4ο Διεθνές Φεστιβάλ του Δήμου Πατρέων, επί Θάνου Μικρούτσικου! Τώρα που το ξανασκέφτομαι θεωρώ εκείνη την μετάκληση περίπου αδιανόητη, και όσον αφορά το event αυτό καθ’ αυτό... κάτι πολύ μπροστά από την εποχή του.
Ο Pascoal έχει από χρόνια φτιάξει έναν δικό του ηχητικό κόσμο, γεμάτο με ποικίλες παραδοξότητες. Μπορούσε να βγάλει ήχους από παντού και όχι μόνον από τα κλασικά μουσικά όργανα. Εκμεταλλευόταν τα πάντα και η εφευρετικότητά του, σ’ αυτόν τον τομέα, υπήρξε ασυναγώνιστη. Τα ποτήρια, ας πούμε, γεμάτα ή άδεια, ήταν συχνό εφφέ των συναυλιών του, καθώς με τον τρόπο που τα έτριβε ή τα χτυπούσε παρήγαγε μοναδικούς ήχους. Ήξερε επίσης να βγάζει ήχους φυσώντας μέσα σε τσαγιέρες, χρησιμοποιώντας μπουκάλια και ποικίλα κρουστά, να παράγει μπουρμπουλήθρες φυσώντας μέσα σε λεκάνες με νερό και να μιλά ταυτοχρόνως, ενώ έτριβε με τρόπο τα βρεγμένα, λευκά και μακριά άσπρα γένια του μετατρέποντάς τα, και αυτά, σε ηχητικές πηγές! Όλα τούτα προσέδιδαν στις παραστάσεις του ένα αλλόκοσμο άρωμα. Στη συναυλία της Πάτρας, στο Ρωμαϊκό Ωδείο, ο κόσμος μπορεί να μην ήταν πολύς (καθώς ήταν εντελώς άγνωστος τότε στην Ελλάδα ο Pascoal), αλλά το μισογεμάτο θέατρο ήταν σχεδόν από την αρχή όρθιο και χόρευε υπό τους ήχους της απίστευτης μπάντας του. Η λαϊκότητα της μουσικής του Βραζιλιάνου ήταν ασυναγώνιστη... και προς επίρρωση αυτού θα σας διηγηθώ, τώρα, το εξής.
Στην Πάτρα, κοντά στο Ρωμαϊκό Ωδείο, βρίσκεται ο ναός του Παντοκράτορα. Μία από τις ωραιότερες εκκλησίες της Ελλάδας, η οποία θα γινόταν κάποτε και τραγούδι από τον Νίκο Ξυδάκη, όταν θα μελοποιούσε τους στίχους του Θοδωρή Γκόνη («Στην Πάτρα ο Παντοκράτορας, το λεν’ στην Πάνω Πόλη / μοιάζει με αυτοκράτορα, που τον λατρεύουν όλοι...»)...
Νίκος Ξυδάκης - Ο Παντοκράτορας | Official Audio Release
Ο Παντοκράτορας, λοιπόν, είχε τότε ένα ρολόι (δεν ξέρω αν το ρολόι λειτουργεί και τώρα), που χτυπούσε δυνατά στα ημίωρα και στις στρογγυλές ώρες. Ο ήχος του έφθανε δυνατός μέχρι το Ωδείο κι έτσι θα μπορούσε να αποσυντονίσει μία μουσική παράσταση, που απαιτούσε ας πούμε (από την μεριά των καλλιτεχνών) ήρεμο κλίμα και ησυχία. Είχαν δημιουργηθεί πολλά προβλήματα με τις συναυλίες εκείνο τον καιρό... Ο Μάνος Χατζιδάκις, θυμάμαι, είχε σταματήσει για κάποιο χρονικό διάστημα εκνευρισμένος, ενώ είχε επικρατήσει πανικός και με τον Keith Jarrett, το 1988, όταν είχε απειλήσει να διακόψει εντελώς το κοντσέρτο, αν δεν φιμωνόταν το ρολόι. Μεταξύ μας... είχε απόλυτο δίκιο (και ο Χατζιδάκις ακόμη). Λέω για τον Jarrett, επειδή ήταν σόλο πιάνο η παράστασή του, με τον μουσικό να βρίσκεται σε φάση απόλυτης αυτοσυγκέντρωσης (τα ξέρουν αυτά οι fans του Jarrett), την οποία (αυτοσυγκέντρωση) κάθε εξωτερικός ήχος θα μπορούσε αυτοστιγμεί να την σμπαραλιάσει. Η αλήθεια είναι πως ήμασταν τότε σ’ αυτά τα θέματα, ως διοργανωτές, κάπως άπειροι. Δεν τα προσέχαμε στην εντέλειά τους ή δεν τα υποπτευόμασταν όλα, με αποτέλεσμα να βγάζουμε «κακό όνομα» και διεθνώς.
Τέλος πάντων το ρολόι του Παντοκράτορα βάραγε συνεχώς... και θα χτυπούσε με την ίδια ένταση και στη συναυλία του Pascoal. Αλλά ο άνθρωπος αυτός ήταν από άλλη πάστα. Η μουσική του ήταν άλλου τύπου θέλω να πω (από εκείνη του Jarrett π.χ.), καθώς είχε το fun και τη «φασαρία» ενσωματωμένα στα μέτρα της. Ο Hermeto, λοιπόν, πιάνει τον ήχο του ρολογιού της εκκλησίας, τον αναπαριστά, σαν σε διάλογο μαζί του, και αρχίζει να αυτοσχεδιάζει με την τσαγιέρα του πάνω στο μοτίβο του χτυπήματος. Θα ακολουθούσε η υπόλοιπη μπάντα και θα γινόταν χαμός! Τίποτα δεν θα μπορούσε να διακόψει τον διονυσιασμό του μεγάλου Βραζιλιάνου!
Δεν ξέρω αν ήρθε ξανά στην Ελλάδα ο Pascoal (εγώ πάντως δεν τον ξαναείδα live), εκείνο που ξέρω, όμως, είναι ότι συνέχισε να βγάζει καταπληκτικούς δίσκους, κι ένας τέτοιος ήταν το “Festas Dos Deuses” (Hermeto Pascoal e Grupo) του 1992. Λάτιν-τζαζ άλλης λογικής και άλλου επιπέδου.
Irmãos Latinos
Τα ακόμη πιο πρόσφατα χρόνια ο Pascoal δεν σταμάτησε ούτε να ηχογραφεί νέους δίσκους, ούτε να εμφανίζεται ζωντανά, στη Βραζιλία πρώτα-πρώτα και στην υπόλοιπη Λατινική Αμερική, μα και στην Ευρώπη (στο Βέλγιο το 2011, στη Σλοβακία και την Ολλανδία το 2013, στην Φινλανδία το 2015, στη Γερμανία το ’16, στη Γαλλία και την Πορτογαλία το ’18, στην Αγγλία το ’19, στη Σουηδία το ’20 κ.λπ., ενώ έδινε live έως και ενάμιση μήνα πριν φύγει από τη ζωή.
Η κληρονομιά του Hermeto Pascoal υπήρξε μεγάλη, όχι μόνο σε σχέση μ’ εκείνα που ο ίδιος άφησε, αλλά και σε σχέση με το πόσους και πόσες επηρέασε, μέσα στα χρόνια, με τις μουσικές του. Ο τσελίστας Δήμος Γκουνταρούλης, που έζησε για καιρό στην Βραζιλία και που είχε εμφανισθεί μαζί του, θα μπορούσε να το επιβεβαιώσει από πρώτο χέρι.
Τα πιο πρόσφατα χρόνια η βιολίστρια Aline Homzy είχε πει για το “Caraway”, που άνοιγε το άλμπουμ “Éclipse” (2023) του σχήματός της Aline’s Étoile Magique, πως «ακούγεται κάπως σαν ο Hermeto Pascoal να συναντά την Mahavishnu Orchestra». Ο Ivo Neame (ο κιμπορντίστας των σημαντικών Phronesis) και ο ντράμερ Jim Hart διασκεύασαν στο κοινό άλμπουμ τους “Multiverse” (2020) το “Serie de arco” του Pascoal, το 2016 ο τενόρο σαξοφωνίστας Quinsin Nachoff παρουσίασε στο άλμπουμ του “Flux” τη σύνθεσή του “Astral echo poem”, που αποτελούσε αναγραμματισμό του ονόματος του Hermeto Pascoal (όντως!), το 2014 οι Grand Fatilla στο άλμπουμ τους “Global Shuffle” απέδωσαν το “Little church” του Pascoal (από το “Live-Evil” του Miles) και άλλα πολλά. Σταγόνα στον ωκεανό είναι αυτά τα λίγα πρόσφατα credits, που σταχυολογώ, αναφορικά με το «όνομα», και στη σύγχρονη παραγωγή, του βραζιλιάνου συνθέτη και αυτοσχεδιαστή.
Και για το τέλος ένα βίντεο των Hermeto Pascoal & Grupo, από το θέρετρο Juan-les Pins, στην Αντίμπ της Γαλλίας, το 1986 (19 Ιουλίου) και το φεστιβάλ Jazz à Juan. Στη σκηνή οι Hermeto Pascoal keyboards (αργεί ν’ ανεβεί στο πάλκο), Jovino Santos Neto ηλεκτρικό πιάνο (ασύλληπτος!), Carlos Malta σοπράνο σαξόφωνο, Itiberê Zwarg μπάσο (απίστευτος!), Márcio Bahia ντραμς, κρουστά και Pernambuco κρουστά. Πολύ μεγάλοι παίκτες και τελείως «άλλη» φάση...
Hermeto Pascoal & Grupo - Essa foi Demais - Live at Juan Les Pins (1986)
