ΤΙΣ ΤΕΛΕΥΤΑΙΕΣ ΜΕΡΕΣ η ραπ έχει και πάλι απασχολήσει έντονα αυτό το καταραμένο φανταστικό μέγεθος που αποκαλούμε – καταχρηστικά συνήθως– κοινή γνώμη.
Από τη μία, ήταν το sold out στο ΟΑΚΑ και λίγο μετά η κατακραυγή για τους μισαναπηρικούς και σεξιστικούς στίχους του Light. Ταυτόχρονα, στο background λειτουργεί σαν θόρυβος η επιχείρηση συσχέτισης του πρώτου με το δεύτερο, σε διάφορα επίπεδα.
Πράγματι, υπάρχει μια μεγάλη κουβέντα για τη ραπ, ασχέτως του ποιους αφορά. Ασχέτως δηλαδή από τα πρόσωπα ή τους στίχους, το μεγαλύτερο κομμάτι αυτής της κουβέντας σχετίζεται με ένα δημοφιλές μουσικό είδος σε διαφορετικές εκδοχές.
Η μια εκδοχή αφορά την «υψηλή» έκφρασή του, δηλαδή την εκφορά της ραπ που απευθύνεται σε ανθρώπους με κοινωνικές ευαισθησίες, πολιτικά εργαλεία, που έχουν διαλυθεί από την κρίση, την επισφάλεια και όλα τα «καλά» του ύστερου καπιταλισμού. Οι καλλιτέχνες που εκπροσωπούν αυτή την τάση φαίνεται πως έχουν ένα δικαίωμα στην έκφραση, γιατί, όπως είπαμε, εκπροσωπούν μια υψηλή τέχνη, που απευθύνεται στο αντίστοιχο κοινό. Φυσικά οι καλλιτέχνες αυτοί δεν ρωτήθηκαν ποτέ αν θέλουν να μπαίνουν κάτω από την ομπρέλα της υψηλής τέχνης ή αν τους απασχολεί. Λογικό, αφού, όπως είπαμε, αυτός ο ορισμός έρχεται εκ των υστέρων, γιατί προσπαθεί να εξηγήσει κάτι ή να απωθήσει κάτι άλλο.
Οι στίχοι του «POLO» προφανώς είναι κακοί και κατακριτέοι (καταδικαστέοι όχι, γιατί, δυστυχώς ή ευτυχώς, δεν έχω τη δύναμη να καταδικάζω), περιέχουν σεξισμό και μισαναπηρισμό και σίγουρα πριν κυκλοφορήσουν όφειλαν να έχουν διορθωθεί.
Στον αντίποδα (ή μάλλον όχι και τόσο) βρίσκεται η «χαμηλή» τέχνη, εκείνη που ψυχαγωγεί τα λούμπεν πλήθη, τη μάζα, η οποία φέρει και τα αντίστοιχα γνωρίσματα. Εκεί γίνεται και ένας περίεργος διαχωρισμός που δεν γίνεται ποτέ σε άλλα μουσικά είδη, ούτε έχει επιχειρηθεί ποτέ βέβαια. Μια μουσική υποκατηγορία της ραπ, η τραπ, απομονώνεται εντελώς και παρουσιάζεται ως κάτι διαφορετικό, όχι από το κοινό ή από εκείνους που την παράγουν, αλλά, πάλι, από την «κοινή γνώμη». Έχει σημασία να αναφέρουμε ακόμη μια φορά τις ρίζες της; Την Ατλάντα; Τους Three 6 Mafia; Τον T.I.; Τα 808’s; Την επιρροή του gangsta ραπ; Τους στίχους του Eazy, των Public Enemy, του Snoop γύρω από τον σεξισμό, την ομοφοβία και τον μισαναπηρισμό; Θα είχε νόημα να πάρεις κάποιον και να του βάλεις να ακούσει με το ζόρι τις παραγωγές της τραπ και τις παραγωγές της «μη τραπ» ώστε να καταλάβει αν αλλάζει κάτι στον ήχο; Αν κοιτούσαμε δίπλα δίπλα τους στίχους του Gucci Mane ή του Young Thug με εκείνους του Biggie (εντάξει, πέρα από το γεγονός πως ο Biggie ήταν πιο λυρικός, προφανώς δεν λέμε αυτό); Όχι, δεν θα είχε νόημα κάτι από τα παραπάνω, γιατί η πορεία της κουβέντας έχει ήδη αποφασιστεί.
Public Enemy - Don't Believe The Hype
Κάπου εδώ, στη μέση, να πω ότι οι στίχοι του «POLO» προφανώς είναι κακοί και κατακριτέοι (καταδικαστέοι όχι, γιατί, δυστυχώς ή ευτυχώς, δεν έχω τη δύναμη να καταδικάζω), περιέχουν σεξισμό και μισαναπηρισμό και σίγουρα πριν κυκλοφορήσουν όφειλαν να έχουν διορθωθεί, καθώς η διαδικασία παραγωγής του δίσκου, ειδικά όσον αφορά μεγάλες δισκογραφικές, συνήθως είναι μια προσεκτική διαδικασία. Ωστόσο, υπάρχει και κάτι ακόμη. Δεν ξέρω γιατί έχουμε την απαίτηση από τους ράπερ να εκφράζονται ως κάτι διαφορετικό από αυτό που είναι ή πρεσβεύουν. Το θεωρώ υποκριτικό σε μεγάλο βαθμό. Η ραπ δεν κρύφτηκε ιδιαίτερα πίσω από κάτι, όσα χρόνια υπάρχει (και είναι αρκετά πλέον). Δεν ξέρω δηλαδή πραγματικά αν υπάρχει κάποιος που ακούει ραπ τα τελευταία χρόνια και με κάποιον τρόπο του προκάλεσαν έκπληξη οι στίχοι. Και αυτό δεν είναι αρνητικό ακριβώς ή, τέλος πάντων, δεν σχολιάζεται με αυτή την πρόθεση. Η ραπ κατά κύριο λόγο επηρεάζεται από αυτά που παρατηρούν εκείνοι που τη γράφουν. Δεν έχει την ποιητικότητα ή τα φίλτρα άλλων ειδών, που είναι κάπως πιο εξευγενισμένα. Αν αυτά που βλέπει γύρω του ένας ράπερ είναι, για παράδειγμα, ο καταναλωτισμός μέχρι αηδίας, η κουλτούρα του hustle και του grind, ο σεξισμός, η βία ή οτιδήποτε άλλο, προς τα εκεί θα στραφεί, αυτά θα αφορούν οι στίχοι του, κάποιες φορές με μεγαλύτερες δόσεις υπερβολής, κάποιες με μικρότερες.
Εδώ είναι και το βασικό επίδικο. Δεν μπορώ να επιχειρηματολογήσω τόσο γύρω από το κοινωνικό πλαίσιο, αυτό το έκανε καλά και ο Γιάννης-Ορέστης Παπαδημητρίου στο πρόσφατο άρθρο του «Ένα βήμα παρακάτω για τον Light» αλλά μπορώ να δώσω ίσως μια οπτική πιο κοντά στη ραπ, στον βαθμό βέβαια που αυτό έχει κάποια αξία. Μπορεί να μην έχει και απολύτως καμία.
Αυτό που μάλλον συμβαίνει είναι πως τώρα το μεγαλύτερο κομμάτι του κοινού που ήρθε σε επαφή με τη ραπ τα τελευταία χρόνια ξαφνικά ανακάλυψε, ομολογουμένως με άσχημο τρόπο, τι ήταν αυτό που εκθείαζε προηγουμένως ως ποίηση του περιθωρίου.
Το βασικό ζήτημα που έχει ο κόσμος με τον Light είναι αισθητικό, δεν είναι ηθικό. Γι’ αυτό κυρίως του επιτίθεται. Αυτό δεν αφορά φυσικά τον κόσμο που αισθάνθηκε ότι προσβλήθηκε όντως, βιωματικά, από τους στίχους, εκεί μιλάμε για κάτι διαφορετικό. Εκεί υπάρχει όντως η ανάγκη για συζήτηση και επανόρθωση. Αφορά κυρίως το φανταστικό μέγεθος της «κοινής γνώμης». Αν το ίδιο αυτό κοινό το πέταγες σε μια συναυλία BDC (τυχαίο name dropping, ήμουν φαν BDC, θα μπορούσε να αντικατασταθεί από 20 διαφορετικά ονόματα εδώ) στα μέσα των ’00s, δεν ξέρω τι γνώμη μπορεί να διαμόρφωνε για την ποίηση του περιθωρίου. Γενικώς το περιθώριο έχει μια γοητεία –κατανοητή–, όταν δεν αντεπιτίθεται, όταν δεν δαγκώνει. Έχει πλάκα να το παρατηρείς σαν έκθεμα μουσείου, σαν κάτι εξωτικό.
Βοηθάει σίγουρα σε όλες αυτές τις αποικιακές φαντασιώσεις το γεγονός ότι ο Light είναι ένας Μαύρος και όχι λευκός Έλληνας, κάνει την αποικιοκρατική φαντασίωση πιο εύκολη, εξού και αρκετά σχόλια στο ίντερνετ για «πιθήκους» και «πιθηκισμούς».
Και είναι ζήτημα αισθητικής, κυρίως, γιατί εκεί είναι εύκολη η κουβέντα. Η αντίστοιχη κριτική για προβληματικό περιεχόμενο σπανίζει στις υπόλοιπες μορφές τέχνης. Ή, όταν γίνεται, επικρατεί κανιβαλισμός. Γιατί οι υπόλοιπες τέχνες δεν αφορούν τη μάζα με αυτό τον τρόπο ή, τέλος πάντων, όταν αναφέρονται σε αυτήν, το κάνουν ρομαντικά.
Το point είναι ότι σε γενικές γραμμές αυτή είναι η ραπ ή τουλάχιστον αυτή ήταν μέχρι πολύ πρόσφατα. Δεν θέλω να θίξω κάποιους ανθρώπους που διαχωρίζουν τον εαυτό τους, αλλά εντάξει, τι να κάνουμε τώρα, λίγο πολύ όλοι τα ίδια έχουμε ακούσει μεγαλώνοντας, οπότε ίσως να αφήσουμε την προσποίηση.
Να έχουμε στο μυαλό μας πως η κριτική (που ορθώς γίνεται μέχρι ενός σημείου – ξαναλέω, γιατί μπορεί να ξεχάστηκε, πως οι στίχοι είναι πάρα πολύ προσβλητικοί και για κάποιους ανθρώπους οριακά κακοποιητικοί) δεν αφορά μόνο τον Light, αλλά στα πίσω πίσω αφορά τη ραπ. Αφορά ένα μουσικό είδος, το οποίο, παρά το γεγονός πως πλέον είναι μια αρκετά corporate εκδοχή του εαυτού του, παραμένει αφιλτράριστο (επειδή ίσως αυτό πουλάει παραπάνω; Ποιος ξέρει) και ενοχλεί αρκετά.
Δεν ενοχλεί επειδή είναι αντισυστημικό, αν είναι δυνατόν να θεωρούμε πως είναι αντισυστημικό συνολικά ένα μουσικό είδος το 2025 ή αντισυστημικοί οι καλλιτέχνες που έχουν deal με τα μεγαλύτερα brands του πλανήτη (Nike, Puma, πάει λέγοντας). Ενοχλεί επειδή είναι αγενές και έχει καταφέρει να ενσωματώσει στον λόγο του μια νοοτροπία που λέει «δεν με νοιάζει η γνώμη σου» και αυτό από τους γηραιούς και συντηρητικούς κύκλους εκλαμβάνεται ως μια ανωμαλία, κάτι μη διαχειρίσιμο. Είναι αισθητικής φύσης και εύκολη η κριτική στη ραπ, γιατί δεν υπάρχει κανείς να υπερασπιστεί κάτι. Δεν ισχύει το ίδιο βέβαια για το ρεμπέτικο, το έντεχνο ή το λαϊκό στις διαφορετικές εκδοχές του. Εκεί πρόκειται για ιερά τέρατα και έχουμε δει τι συμβαίνει σε όσους τα βάζουν με ιερά τέρατα.
Η ίδια η περσόνα του Light είναι η επιτομή αυτής της λογικής. Είναι ο badman, μια φιγούρα της μαύρης τέχνης (και καθημερινότητας αργότερα) που παίζει με τα όρια που τίθενται από τη λευκή ελίτ, προκαλεί φόβο και αποτροπιασμό στη λευκή ηρεμία, τη διαταράσσει. Η ίδια η ιστορία της ραπ είναι η ιστορία του badman, που προκαλεί φυλετικό και ταξικό άγχος στη λευκή μεσοαστική τάξη.
Η κουβέντα γύρω από τους επίμαχους στίχους είναι αδιαχώριστη από την κουβέντα για το ΕΣΡ και τα επερχόμενα πρόστιμα, αδιαχώριστη από την κουβέντα για τον διαχωρισμό της ραπ σε ποιοτική και λούμπεν, αδιαχώριστη από την αναπόφευκτη τροπή που θα πάρει προς μια πιο κατασταλτική αντίληψη γύρω από την τέχνη και την ανομία των ανηλίκων (του κατεξοχήν κοινού της ραπ δηλαδή).
Και είναι μια κουβέντα που είναι τόσο παλιά όσο και η ίδια η ραπ. Μια ιστορία αρρενωπότητας που συναντά τη φυλή και την τάξη. Μια ιστορία που είναι εξίσου εργατική και λαϊκή αλλά και στυλιζαρισμένη και κάποιες φορές αρκετά ξεπουλημένη.
Να πω ξανά, αν και νομίζω ότι θα πάει στράφι, πως αυτό το κείμενο δεν είναι ένα κείμενο υπεράσπισης, περισσότερο είναι κείμενο προβληματισμού ή κείμενο, αν θέλετε, συσχέτισης του τι λέγεται στον δημόσιο λόγο και, κυρίως, του τι δεν λέγεται αλλά μένει άρρητο. Πάει και αυτό το disclaimer.
Ain’t nothing to it, gangsta rap made me do it, όπως έλεγε και ο Ice Cube.
Καλωσορίζουμε τους άρτι αφιχθέντες ακροατές σε αυτό το είδος. Προσδεθείτε, ο δρόμος θα είναι ανώμαλος.
Ο Κώστας Σαββόπουλος είναι διδάκτωρ πολιτικής επιστήμης του ΑΠΘ, ερευνητής πάνω στη χιπ χοπ κουλτούρα, συγγραφέας του βιβλίου «I still love H.E.R : Τι μου έμαθε η ραπ για τον σεξισμό και την αρρενωπότητα»
