ΓΥΝΑΙΚΕΙΕΣ ΜΟΡΦΕΣ, πουλιά και ρόδακες, άνθη και φίδια, εξαίσια πουλιά και απεικονίσεις της Παναγίας, λαϊκές «Πιετά» και κορίτσια που αναδύονται από δράκους.
Αυτός είναι ο συναρπαστικός κόσμος της διακόσμησης ξύλινων εργαλείων, κυρίως λειτουργικών αντικειμένων για καθημερινή χρήση και η «φανταστική» γλώσσα αυτής της διακόσμησης έρχεται στο προσκήνιο για να αποκωδικοποιήσει στοιχεία της κατασκευής, της ιστορίας και της χρήσης τους μέσα από την έκθεση «Τα εργαλεία αφηγούνται. Η λησμονημένη ιστορία των ξυλόγλυπτων υφαντικών εργαλείων», που διοργανώνει το Μουσείο Μπενάκη Ελληνικού Πολιτισμού από τις 17 Μάϊου έως τις 3 Σεπτεμβρίου 2023.
Στην έκθεση θα συναντήσουμε μεγάλο αριθμό παραδοσιακών ξυλόγλυπτων εργαλείων, περισσότερα από 400 αντικείμενα που σχετίζονται με την κλώση, τη ραπτική, το πλέξιμο, το κέντημα και διάφορες υφαντικές τεχνικές μικρής κλίμακας, καθώς και ένα σύνολο εργαλείων ποιμενικής ξυλογλυπτικής και εργαλεία από τα τέλη του 19ου αιώνα έως περίπου το 1950.
Τα αντικείμενα που παρουσιάζονται, λειτουργικά κυρίως, φέρουν την πατίνα του χρόνου, σημάδια φθοράς που λένε με αυτό τον τρόπο την ιστορία τους, ότι ήταν μόνιμοι σύντροφοι της νοικοκυράς. Ωστόσο, αν και μιλούν για έναν γυναικείο κόσμο, οι κατασκευαστές τους ήταν άνδρες. Όπως μου εξηγούν οι επιμελήτριες της έκθεσης Flavia Nessi Γιαζιτζόγλου και Τίνα Βασιλακοπούλου, στην έκθεση θα συναντήσουμε μεγάλο αριθμό παραδοσιακών ξυλόγλυπτων εργαλείων, περισσότερα από 400 αντικείμενα που σχετίζονται με την κλώση, τη ραπτική, το πλέξιμο, το κέντημα και διάφορες υφαντικές τεχνικές μικρής κλίμακας, καθώς και ένα σύνολο εργαλείων ποιμενικής ξυλογλυπτικής και εργαλεία από τα τέλη του 19ου αιώνα έως περίπου το 1950. Τα αντικείμενα προέρχονται από σημαντικές ιδιωτικές αλλά και μουσειακές συλλογές που βρίσκονται σε όλη την Ελλάδα.
«Το πρώτο μέρος της έκθεσης είναι αφιερωμένο σε εργαλεία κλώσης, όπως είναι οι ρόκες, τα σφονδύλια και τα αδράχτια, οι πρόγονοι των οποίων μάς έρχονται από τα βάθη των αιώνων. Στη Βόρεια Ελλάδα τον 19ο και τον 20ό αιώνα οι ποιμενικές ρόκες ήταν από τα ομορφότερα δείγματα ξυλόγλυπτων εργαλείων, όπως οι ρόκες οι σαρακατσάνικες, κατασκευασμένες από βοσκούς» λέει η κ. Nessi.
Το δεύτερο μέρος της έκθεσης είναι αφιερωμένο σε μια σειρά από μικρότερα, πιο πρόσφατα ξυλόγλυπτα εργαλεία, τα οποία έγιναν γνωστά στην Ελλάδα στα τέλη του 19ου αιώνα, με την υιοθέτηση νέων τεχνικών πλεξίματος και κεντήματος προερχόμενων από την Ευρώπη. Τα αντικείμενα αυτά, που έγιναν γνωστά με την ονομασία «καλτσοβελόνες», αποτελούν ουσιαστικά τη μεγάλη αποκάλυψη της έκθεσης. Οι δυο επιμελήτριες έκαναν μια μεγάλη έρευνα σχετικά με τις καλτσοβελόνες, τις οποίες προτιμούν να αποκαλούν «πολυεργαλεία», και τη χρήση τους.
«Προσπαθήσαμε να καταλάβουμε γιατί τόσο όμορφα σκαλισμένα εργαλεία προορίζονταν για μία μόνο χρήση όταν ήταν τόσο διαφορετικά μεταξύ τους», λένε και έτσι ξεκίνησαν την έρευνα. Με τη βοήθεια της αρχαιολογίας και της εθνογραφίας αλλά και ψάχνοντας σημερινά εργαλεία, προσπάθησαν να καταλάβουν τις χρήσεις τους. Μπορεί να τις αποκαλούμε ακόμα και σήμερα «καλτσοβελόνες», αλλά στην εποχή τους δεν προορίζονταν μόνο για την κυκλική πλέξη κάλτσας. Χρησιμοποιούνταν από τις Ελληνίδες προκειμένου να βοηθηθούν στη δημιουργία εργοχείρων με διάφορες τεχνικές που θα δούμε και στην έκθεση.
«Ένα μεγάλο μέρος αυτών των περίτεχνων εργαλείων, αλλά και άλλα πιο απλά και χωρίς μεγάλο ξυλόγλυπτο πλούτο, παράχθηκε στις φυλακές, στα εργαστήρια που υπήρχαν εκεί με σκοπό τη διάθεσή τους στο εμπόριο. Ονομάζονταν και "φυλακίσια" και δεν είναι τυχαίο ότι η έκθεση ανοίγει με μια σπάνια σκηνή διακίνησης αυτού του εμπορικού αντικειμένου, με μια φωτογραφία του Φρεντ Μπουασονά από τις φυλακές του Παλαμηδίου, στην οποία απεικονίζεται ο τρόπος με τον οποίο οι κρατούμενοι περνούσαν αυτά τα εργαλεία σε ξύλινες σκάφες και με ένα σύστημα –που φαίνεται στη φωτογραφία– τα ανέβαζαν για να τα διαλέξουν οι αγοραστές. Δεν υπάρχουν γραπτές μαρτυρίες για αυτή την ιστορία, αλλά έχουμε κάποιες μαρτυρίες από την Κέρκυρα, όπου διάφοροι γυρολόγοι πουλούσαν αντίστοιχα αντικείμενα».
Ο Ανδρέας Καρκαβίτσας αναφέρει ότι υπήρχε εμπόριο, όπως έχουμε και κάποια τραγούδια από τη Θράκη που λένε ότι οι μοναχοί πήγαν στο παζάρι και πουλούσαν ρόκες. Εκτός από τις φυλακές, την αγορά τροφοδοτούσαν μικρά ξυλογλυπτικά εργαστήρια, πολλά από αυτά με έδρα τη Βόρεια Ελλάδα, και οι μοναχοί. Τα μοναστήρια είχαν σπουδαία εργαστήρια ξυλογλυπτικής τέχνης, άλλωστε έχουμε μεγάλη παράδοση από εκκλησιαστικούς ξυλογλύπτες που φιλοτεχνούσαν εργαλεία πολύ υψηλής ποιότητας. «Η έρευνα μάς έδωσε τη δυνατότητα να τα ομαδοποιήσουμε σε διαφορετικές τυπολογικές ομάδες, αποκαλύπτοντας την ποικιλομορφία της χρήσης τους» λέει η κ. Βασιλακοπούλου.
Το 2005 το Μουσείο Μπενάκη φιλοξένησε μια έκθεση αφιερωμένη στη Συλλογή Nessi του Λουγκάνο, η οποία συγκεντρώθηκε από τον αρχιτέκτονα Luigi Nessi, πατέρα της μιας εκ των επιμελητριών, η οποία περιλάμβανε πάνω από 12.000 αντικείμενα, όπως εργαλεία διαφόρων εποχών και επαγγελμάτων από όλη την Ευρώπη. Σε μια βόλτα τους σε ένα παλαιοπωλείο της Πλάκας βρήκαν τις ξύλινες καλτσοβελόνες και αναρωτήθηκαν σε τι μπορεί να χρησίμευαν.
Τα εργαλεία αυτά δεν έμοιαζαν καθόλου με όσα ήξερε ο σημαντικός αυτός συλλέκτης, ο οποίος ήθελε να διασώσει την ιστορία τεχνών και παραδόσεων που χάνονται λόγω της βιομηχανικής ανάπτυξης. Τα ξύλινα αντικείμενα της έκθεσης στο Μουσείο Μπενάκη αφηγούνται και τη διπλή φύση του εργαλείου: ως σύνεργου αλλά́ και προϊόντος δουλειάς, δημιουργήματος αλλά́ και μέσου δημιουργίας, υποκειμένου των τεχνών αλλά́ και αντικειμένου τέχνης.
«Παράλληλα, αναζητήσαμε αντίστοιχα σύγχρονα εργαλεία, που έχουν παρόμοια χρήση με αυτά που βρήκαμε. Έχουμε συμπεριλάβει μερικά από αυτά στην έκθεση, προσφέροντας με αυτόν τον τρόπο στο κοινό την ευκαιρία να τα δοκιμάσει και να συμμετάσχει ενεργά στις ερευνητικές μας προσπάθειες» λέει η κ. Nessi και μας αφηγείται την πορεία του νήματος μέσα από απροσδόκητες τεχνικές, από πλεκτική κορδέλας, πλεκτική με τα δάκτυλα, μέχρι και ύφανση με κάρτες και κομποδετική. Το σύνολο αυτών των εργόχειρων δημιουργούνταν στο σπίτι χάρη στη χρήση αυτών των μοναδικών εξαρτημάτων. Είναι ακριβώς η απλότητα των επαναλαμβανόμενων κινήσεων της γυναικείας εργασίας που ρίχνει νέο φως στον πλούτο και την πολύπλοκη λειτουργία αυτών των υπέροχα σκαλισμένων στο χέρι πολυεργαλείων».
Τα «καλτσόξυλα» και οι τεχνικές αυτές υπήρξαν «θύματα» του εκσυγχρονισμού της κλωστοϋφαντουργίας και γενικότερα του εκμοντερνισμού, ο οποίος επέτρεψε στις γυναίκες να απελευθερωθούν από πολλές οικιακές ασχολίες που αποτελούσαν στερεότυπη καθημερινή εργασία τους για αιώνες.
«Προσπαθήσαμε να αποτίσουμε φόρο τιμής σε αυτούς τους τελευταίους μάρτυρες ενός λαϊκού υλικού πολιτισμού ο οποίος έχει σχεδόν εξαφανιστεί από τη μνήμη» λένε οι επιμελήτριες, που με υπερηφάνεια κατάφεραν να φέρουν από τη Μασσαλία ένα κομμάτι της συλλογής της Αγγελικής Χατζημιχάλη το οποίο ταξιδεύει για πρώτη φορά στην Ελλάδα. Ένα άλλο πολύ ενδιαφέρον σημείο της έκθεσης, τεκμήριο που συνδέεται με την κοινωνική ζωή της εποχής, είναι πως οι ρόκες, που ήταν προσωπικά εργαλεία της κάθε γυναίκας, προσφέρονταν και ως δώρα γάμου με εγχάρακτες ευχές και το όνομα της νύφης.
«Η έκθεση», σημειώνουν, «μας θυμίζει την ξεχασμένη χειροτεχνία και εκείνο που προσπαθήσαμε να δείξουμε είναι ότι η χειροτεχνία δεν είναι τόσο ξεχασμένη όσο νομίζουμε τελικά και να στείλουμε ένα μήνυμα αισιοδοξίας. Μπορει τα συγκεκριμένα εργαλεία να μη χρησιμοποιούνται πια και να έχουν χαθεί από την καθημερινότητα της γυναίκας, αλλά υπάρχει ένα ενδιαφέρον για τη χειροτεχνία και μάλιστα τα τελευταία χρόνια έχει αναζωπυρωθεί».
Έτσι, αποφάσισαν να καλέσουν σύγχρονους καλλιτέχνες για να παρουσιάσουν τη δουλειά τους σε συνομιλία με την έκθεση, καλλιτέχνες της textile art, με έργα που σχετίζονται με το πλέξιμο, το ράψιμο, την υφαντική. Οι καλλιτέχνες που παίρνουν μέρος στην έκθεση είναι οι ΑΦΗ Collective: Judith Allen-Ευσταθίου, Inger Carlsson, Μαρία Γρηγορίου, Δέσποινα Πανταζοπούλου, Γιάννης Παπαδόπουλος, Εύα Χειλαδάκη, Αγγελική Γιαννακίδου (ιδρύτρια & πρόεδρος Εθνολογικού Μουσείου Θράκης), Γεωργία Γκρεμούτη (textile artist), Δέσποινα Καραχάλιου (τεχνήτρια κομποδετικής), Μάρω Κορνηλάκη (σχεδιάστρια κοσμημάτων), Μελισσάνθη Σπέη (fashion artist & ερευνήτρια).
Τα αντικείμενα προέρχονται από τις συλλογές των: Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, Κέντρο Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών - Μουσειακή Συλλογή Λαογραφικών Αντικειμένων, Λαογραφικό Μουσείο Διδυμοτείχου, Λαογραφικό Μουσείο και Αρχείο Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Μουσείο Ελληνικής Τέχνης και Παράδοσης «Αγγελική Χατζημιχάλη», Μουσείο Νεότερου Ελληνικού Πολιτισμού, ΜΝΕΠ Αθήνα, Musée des Civilisations de l’Europe et de la Méditerranée (MUCEM), Μασσαλία. Η έκθεση συνοδεύεται από πλούσιο φωτογραφικό υλικό της εποχής και από το βιβλίο: «Tales of Tools. The Untold Narrative of Wooden Handiwork Implements from Greece» της Flavia Nessi Γιαζιτζόγλου (εκδόσεις ΜΕΛΙΣΣΑ), το οποἰο θα λειτουργήσει και ως κατάλογος της έκθεσης.
Τα εγκαίνια της έκθεσης «Τα εργαλεία αφηγούνται: Η λησμονημένη ιστορία των ξυλόγλυπτων υφαντικών εργαλείων» θα πραγματοποιηθούν στις 16 Μαΐου στις 20:00.
Μουσείο Μπενάκη Ελληνικού Πολιτισμού, Κουμπάρη 1 & Βασ. Σοφίας, 106 74 Αθήνα
Διάρκεια έκθεσης: 17/5/2023 - 3/9/2023
Ώρες λειτουργίας: Κατά τις ημέρες & ώρες λειτουργίας του μουσείου
