Το προηγούμενο έργο του Τόμας Μπέλινκ –η πρώτη εκδοχή του «Domo de Europa historio en ekzilo» (Το σπίτι της ευρωπαϊκής Ιστορίας στην εξορία)– που εκτέθηκε στην Αθήνα το 2016 ήταν μία από τις πιο συναρπαστικές εγκαταστάσεις που έχω δει ποτέ, μία «αέναα εν εξελίξει φουτουριστική-ιστορική έκθεση αναφορικά με τη "ζωή στην πρώην Ευρωπαϊκή Ένωση"», όπου το μέλλον της ενωμένης Ευρώπης παρουσιαζόταν τρομακτικό και ζοφερό, με τη δυστοπική κατάσταση που δημιουργούσε να καταρρέει το 2060.
Ο Τόμας Μπέλινκ είναι Βέλγος, με προϋπηρεσία στο γερμανικό θέατρο-ντοκουμέντο, συνιδρυτής της ROBIN, μιας δομής παραγωγής εξατομικευμένων καλλιτεχνικών έργων που διαχειρίζεται καλλιτέχνες, και από το 2017 εργάζεται ως διδακτορικός ερευνητής στη Σχολή Καλών Τεχνών του University College της Γάνδης, όπου είναι ένα από τα ιδρυτικά μέλη του School of Speculative Documentary.
Το νέο του έργο, το τρίτο της σειράς περφόρμανς και εγκαταστάσεων που ονομάζει «Simple as ABC», σχετικά με τον μηχανισμό της δυτικής «διαχείρισης της μετανάστευσης» και την οπτική οικονομία ποινικοποίησης της μετανάστευσης (το δεύτερο ήταν ένα θεατρικό ντοκιμαντέρ-μιούζικαλ για την ψηφιοποίηση των συνόρων της Ευρωπαϊκής Ένωσης), κάνει την παγκόσμια πρεμιέρα του στη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση στην Αθήνα, στις 12 Μαΐου, στο πλαίσιο του Fast Forward Festival.
H μεταφορά της Ευρώπης ως φρουρίου είναι παλιομοδίτικη, είναι το όνειρο της ακροδεξιάς και ο εφιάλτης της ακροαριστεράς.
Ο Μπέλινκ δημιουργεί ένα φανταστικό μουσείο με φωνές, όπου οι απόντες αφηγητές λένε ιστορίες για το κυνήγι. Κατά τη διάρκεια της ακουστικής περφόρμανς χωρίς ηθοποιούς «Simple as ABC #3: The Wild Hunt» θα ακούγονται σε αραβικά, αγγλικά, φαρσί, γαλλικά και ελληνικά ηχητικά αποσπάσματα που συγκεντρώθηκαν από περιοχές της λεκάνης της Μεσογείου.
Στην πλατεία της Νέας Σμύρνης, όπου συναντηθήκαμε λίγο πριν από το μεσημέρι, οι καφετέριες ήταν όλες γεμάτες κόσμο κάθε ηλικίας, κάτι που σχολίασε με θαυμασμό: «Η κατάσταση στην Αθήνα είναι πολύ πιο χαλαρή απ' οπουδήποτε αλλού στην Ευρώπη. Μου αρέσει πολύ εδώ, μου αρέσει η χαλαρότητα στην πόλη, μου αρέσει η ατμόσφαιρά της, οι άνθρωποί της, τη βρίσκω πολύ όμορφη και ενδιαφέρουσα.
Είναι περίπλοκο, γιατί βλέπω πώς έχουν εξελιχθεί τα πράγματα αυτά τα τρία χρόνια που πηγαινοέρχομαι και πώς την έχουν εκμεταλλευτεί οι Ευρωπαίοι τα χρόνια της κρίσης, και μου κάνει εντύπωση που δεν το διακρίνω αυτό στην πόλη».
— Ένα πολύ μεγάλο πρόβλημα αυτήν τη στιγμή στην Ελλάδα είναι ότι γινόμαστε όλο και πιο συντηρητικοί...
Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και στο Βέλγιο. Νομίζω ότι είναι πανευρωπαϊκό φαινόμενο, αυτός ο συντηρητισμός πηγαίνει χέρι-χέρι με τη νέα φάση της παγκοσμιοποίησης. Κατά τη γνώμη μου, αυτό δεν είναι κάτι νέο. Αν κάνεις μια αναδρομή στην Ιστορία, θα δεις ότι όταν η παγκοσμιοποίηση επιταχύνει, παντού τριγύρω αναπτύσσονται συντηρητικά αντανακλαστικά.
Αντιλαμβάνομαι, επίσης, ότι δεν μπορώ απλώς να μεταφέρω στους άλλους την ευθύνη γι' αυτές τις τάσεις. Ακούς πολλές συζητήσεις για το πώς πρέπει να αγωνιστούμε ενάντια στην αύξηση του νεοφασισμού και αυτό με βρίσκει σύμφωνο. Αλλά πιστεύω επίσης ότι αυτή η αύξηση είναι αναπόφευκτα συνδεδεμένη με εξελίξεις στις οποίες κι εγώ συμβάλλω, είτε μου αρέσει είτε όχι.
— Τι κάνεις στην Αθήνα;
Δουλεύω ένα πρότζεκτ για το φεστιβάλ Fast Forward στη Στέγη, το οποίο θα γίνει σε έναν μήνα. Αποτελεί μέρος μιας μεγαλύτερης σε διάρκεια σειράς πρότζεκτ με τα οποία ασχολούμαι τα τελευταία χρόνια.
Η σειρά ονομάζεται «Simple as ABC (Απλός όπως το ABC)» – στην ουσία είναι ο τίτλος που οικειοποιήθηκα ή δανείστηκα από ένα φυλλάδιο με το πρόγραμμα της Frontex, τον ευρωπαϊκό οργανισμό που διαχειρίζεται τη συνεργασία μεταξύ των εθνικών συνοριοφυλάκων για την ασφάλεια των εξωτερικών συνόρων της Ευρώπης.
Είχαν αυτό το φυλλάδιο που έλεγε κάτι του τύπου «αυτοματοποιημένος συνοριακός έλεγχος, "απλός όπως το ABC"», και σκέφτηκα ότι θα μπορούσε να γίνει ένας ωραίος τίτλος για να μιλήσω για τη διαχείριση της κινητικότητας στην Ευρώπη. Mε κάθε πρότζεκτ της σειράς προσπαθώ να σκάβω όλο και πιο βαθιά το θέμα. Αυτήν τη στιγμή δουλεύω το τρίτο μέρος, το οποίο ονομάζεται «Το άγριο κυνήγι (The Wild Hunt)».
Στην ουσία, είναι μια περφόρμανς που ξεκίνησε από μια πρόταση του Αριστοτέλη. Πρώτα απ' όλα, ως συγγραφέας της Ποιητικής, ο Αριστοτέλης κατέχει βασική θέση στο πεδίο στο οποίο δουλεύω, το θέατρο. Αλλά το πρότζεκτ ξεκίνησε από ένα απόσπασμα από τα Πολιτικά του. Σε αυτά υπάρχει ένα κεφάλαιο για τη διαχείριση του οίκου, στο οποίο μιλάει για τη σκλαβιά.
Αναφέρεται στο κυνήγι των ανθρώπων, στο πώς αυτό αποτελεί μια μορφή τέχνης που πρέπει να εξασκούμε εναντίον άγριων ζώων και άλλων ανθρώπων, οι οποίοι από τη φύση τους είναι προορισμένοι να κυριαρχηθούν και αρνούνται να μείνουν στο φυσικό τους περιβάλλον.
Αυτό με ιντρίγκαρε πολύ, επειδή πρόκειται για μία από τις πρώτες προτάσεις της δυτικής φιλοσοφίας που συστήνουν την ιδέα της φυσικής σκλαβιάς, ότι κάποιοι άνθρωποι γεννιούνται για να κυριαρχήσουν και άλλοι για να κυριαρχηθούν.
Επίσης, καθιστά νόμιμο το κυνήγι αυτών των κατασκευασμένων «άλλων». Αυτή η πρόταση που έγραψε πριν από 2.400 χρόνια επρόκειτο να στοιχειώσει τη δυτική Ιστορία τις επόμενες δυόμισι χιλιετίες. Ο Γάλλος φιλόσοφος Grégoire Chamayou λέει ότι το κυνήγι των ανθρώπων δεν είναι μεταφορά αλλά ένα φαινόμενο που μπορεί να μελετηθεί όπως και το κυνήγι των ζώων: μπορείς να αναλύσεις τους κυνηγούς, τη λεία, τα όργανα του κυνηγιού και τις τεχνολογίες, τις τελετουργίες του κυνηγιού κ.λπ.
Τους τελευταίους αιώνες οι Ευρωπαίοι έχουν χτίσει μπόλικα μουσεία για το κυνήγι των ζώων. Φυσικά, το κυνήγι είναι μια παγκόσμια πρακτική, αλλά διάβασα σε κάποια μελέτη ότι η Ευρώπη, απ' ό,τι φαίνεται, έχει τα περισσότερα μουσεία κυνηγιού στον κόσμο. Έτσι, σκέφτηκα «ok, γιατί να έχουμε μουσεία για το κυνήγι ζώων αλλά όχι για το κυνήγι των ανθρώπων;».
Κάπως έτσι ξεκίνησε το πρότζεκτ, βασικά. Και προσπαθούμε να κάνουμε μια περφόρμανς στην οποία φανταζόμαστε τι θα συνέβαινε εάν έπρεπε να χτίσουμε ένα μουσείο για το κυνήγι ανθρώπων. Πώς θα έμοιαζε; Ποιον θα βάζαμε εκεί, τι θα κρεμάγαμε στους τοίχους;
Έτσι, προσκάλεσα μια ομάδα από ειδικούς στο κυνήγι ανθρώπων να επιμεληθεί μια φανταστική έκθεση μαζί μ' εμένα. Συνήθως, στα μουσεία κυνηγιού υπάρχουν όπλα, πορτρέτα κυνηγών και εκτίθενται και μερικά βαλσαμωμένα ζώα που είναι πολύ δύσκολο να πιαστούν την ώρα του κυνηγιού. Αυτός ήταν ο λόγος που προσκάλεσα ανθρώπους να δημιουργήσουν φανταστικούς πίνακες με στιγμιότυπα κυνηγιού, βασισμένους στην εμπειρία ή στην τεχνογνωσία τους.
— Τι θα περιέχει αυτό το φανταστικό μουσείο; Τι ακριβώς θα είναι;
Είναι μια περφόρμανς χωρίς σώματα, στην οποία ακούς μόνο φωνές ανθρώπων. Όλοι όσοι συνεργάζονται φτιάχνουν έναν πίνακα τον οποίο δεν μπορείς να δεις, περιγράφεται ηχητικά. Μέσα από αυτόν ζωντανεύουν στιγμές που είναι συχνά πολύ περίπλοκες, εφήμερες ή επικίνδυνες για να αιχμαλωτιστούν σε μια εικόνα. Θα γίνεται μια αόρατη ξενάγηση σε ένα αόρατο μουσείο με αόρατους πίνακες που απεικονίζουν στιγμές υπερβολικά αληθινές.
Για παράδειγμα, υπάρχουν άνθρωποι που περιγράφουν μια κατάσταση αφού έχει τελειώσει το κυνήγι, το καθάρισμα των σωμάτων ή των μελών σωμάτων που έχουν βρεθεί στη Μεσόγειο. Κάποιοι άλλοι μιλούν για λαθρεμπόρους ανθρώπων, κάποιοι μιλούν για την αστυνομία.
Υπάρχουν, επίσης, άνθρωποι που περιγράφουν στιγμές «κυνηγιού εικόνων», εμπειρίες δημοσιογράφων που προσπαθούν να τραβήξουν φωτογραφίες ανθρώπων που αισθάνονται κυνηγημένοι. Και μπορείς να αισθανθείς πόσο αναστρέψιμες είναι εκείνες οι θέσεις.
Αντί να καταλογίσουμε ευθύνες στη μία ομάδα ή να στοχοποιήσουμε την άλλη, προσπαθούμε πραγματικά να επικεντρωθούμε στη δυναμική τού να ανιχνεύεις, να εντοπίζεις, να αιχμαλωτίζεις ή να κυνηγάς ανθρώπους.
— Τι θέλεις να μεταδώσεις στους ανθρώπους που θα έρθουν στην περφόρμανς;
Κάποτε έκανα μια κουβέντα με έναν από τους επιμελητές του πρότζεκτ στην Τυνησία, ο οποίος μου είπε ξεκάθαρα: «Εσύ έρχεσαι εδώ, έχεις το διαβατήριό σου, δεν χρειάζεσαι βίζα για να ταξιδέψεις στην Τυνησία, και κάνεις μια περφόρμανς για το γεγονός ότι εγώ χρειάζομαι βίζα για να πάω στην Ευρώπη και δεν μπορώ να την πάρω». Αυτή είναι η ουσία του πρότζεκτ βασικά, αυτή η θεμελιώδης ανισότητα που συνδέεται με τη διεθνή πολιτική για τη βίζα.
Στην Ευρώπη συχνά ξοδεύουμε πάρα πολύ χρόνο συζητώντας τις συνέπειες αυτής της ανισότητας, αποκαλώντας τες «άτακτη μετανάστευση» ή «παράνομη μετανάστευση». Ένας από τους στόχους μου είναι να χτίσω νέες εικόνες, μια νέα αφήγηση γύρω από όλο αυτό. Δεν ξέρω εάν θα το καταφέρω, αλλά ένα από τα πράγματα που προσπαθώ να κάνω είναι να εμπλέξω στη δημιουργική διαδικασία ανθρώπους που επηρεάζονται άμεσα από τον τρόπο που μετακινούμαι εγώ και από το γεγονός ότι κάποιοι από αυτούς δεν επιτρέπεται να μετακινηθούν.
Είναι πολύ σημαντικό να τους εμπλέξω στη διαδικασία και να τους πάρω στα σοβαρά, όχι ως θέμα αλλά ως συνεργάτες, μαζί με τους οποίους γράφω ιστορίες και δημιουργώ εικόνες. Το κοινό είναι διαφορετικό κάθε φορά, το ίδιο συμβαίνει και με την περφόρμανς. Ακόμα και τα ίδια τα ευρωπαϊκά σύνορα γίνονται αντιληπτά με διαφορετικό τρόπο σε καθένα από τα τρία αυτά μέρη. Όλα τα στοιχεία, όμως, συνδέονται μέσω της γενικής ιδέας του ευρωπαϊκού συνόρου.
Ακόμα, έχουμε μια πολύ κλασική ιδέα για το τι είναι το σύνορο. Συχνά το έχουμε στο μυαλό μας ως μια καθαρή γραμμή σχεδιασμένη σε έναν χάρτη ή ως σε έναν φράχτη που ορίζει το τοπίο. Νομίζω ότι η μεταφορά της Ευρώπης ως φρουρίου είναι παλιομοδίτικη, είναι το όνειρο της ακροδεξιάς και ο εφιάλτης της ακροαριστεράς.
Το σύνορο είναι κάτι πιο ευέλικτο, ρευστό και πωρώδες. Κατασκευάζεται σε ημερήσια βάση, όχι μόνο στην υπερβολικά προβεβλημένη Μεσόγειο ή στα επονομαζόμενα hot spots στην Ελλάδα, αλλά και στα γραφεία του παραρτήματος Βιομετρίας και Διαχείρισης Ταυτότητας (Identity Management) της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στις Βρυξέλλες.
Τα σύνορα κατασκευάζονται σε έναν γυάλινο πύργο στη Βαρσοβία, όπου βρίσκεται το αρχηγείο της Frontex. Στις βορειοαφρικανικές χώρες έχουν επιβληθεί από ευρωπαϊκές χώρες μέσα από διμερείς συμφωνίες. Τα βλέπουμε σε εικόνες που έχουν τραβηχτεί από τους κατασκοπικούς δορυφόρους της European Space Agency, που έχει κατασκευαστεί για να εντοπίζει τα σημεία όπου ανεβαίνει η θέρμανση στον πλανήτη, αλλά χρησιμοποιείται και για να ανιχνεύει και να εντοπίζει ανθρώπους σε κίνηση.
Ενώ οι άνθρωποι προσπαθούν να μετακινηθούν σε οριζόντιο επίπεδο, η εξουσία που κατασκευάζει τα σύνορα στην ουσία μετακινείται σε μεγάλο βαθμό κάθετα, από τους δορυφόρους μέχρι ένα προστατευμένο κέντρο πληροφοριών στα βουνά της Αυστρίας, το οποίο αποθηκεύει ψηφιακά δεδομένα που συλλέγονται στα hot spots.
Τα δεδομένα των ανθρώπων πηγαινοέρχονται μέσα από καλώδια που βρίσκονται στον πυθμένα των ωκεανών με ταχύτητες που δεν μπορεί κανείς να φανταστεί. Τα σύνορα είναι παντού. Κατά κάποιον τρόπο, μπορούμε να πούμε ακόμα και ότι είναι ενσωματωμένα, «σφηνωμένα» στο DNA. Στην Ευρώπη έχουμε κατασκευάσει την έννοια του «μετανάστη δεύτερης γενιάς».
Έτσι, ακόμη και αν έχεις γεννηθεί σε ένα μέρος, μπορεί να θεωρείσαι μετανάστης σε αυτό. Δεν χρειάζεται καν να έχεις μετακινηθεί ή να έχεις περάσει σύνορα για να ανήκεις σε αυτή την κατηγορία. Σε διαφορετικά επεισόδια του «Simple as ABC» προσπαθώ να αντιμετωπίσω αυτό το ρευστό, κάθετο, κληρονομικό σύνορο, λαμβάνοντας υπόψη τη δική μου ευθύνη ως Ευρωπαίου φορολογούμενου, του οποίου οι εισφορές συμβάλλουν στην κατασκευή αυτών των συνόρων.
— Πώς βλέπεις το μέλλον;
Νομίζω ότι την απάντησα αυτή την ερώτηση τρία χρόνια πριν, όταν παρουσιάσαμε μαζί με τη Στέγη το «Domo de Europa historio en ekzilo» εδώ, στην Αθήνα. Ήταν μια φουτουριστική-ιστορική έκθεση που παρουσίαζε την κατάρρευση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, κοιτάζοντάς την από το έτος 2060.
Από τη μια μεριά, υπάρχουν μέρες που είμαι τόσο σκοτεινός όσο και η έκθεση. Σε αυτήν, εκτός από το συνοριακό σύστημα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, επικεντρωθήκαμε και στις νεοφασιστικές τάσεις και μετατοπίσεις προς την ακροδεξιά. Κάθε μορφή φονταμενταλισμού ή εξτρεμισμού με φοβίζει, είτε προέρχεται από τα δεξιά, είτε αφορά την οικονομία, είτε τη θρησκεία.
Από την άλλη, βρίσκω ότι υπάρχουν λόγοι να είμαστε πιο αισιόδοξοι απ' ό,τι πριν από τρία χρόνια. Το γεγονός ότι τους τελευταίους τρεις μήνες χιλιάδες μαθητές απεργούν κάθε Πέμπτη, απαιτώντας «κλιματική δικαιοσύνη», μου δίνει τεράστια ελπίδα. Βλέπω αυτό και λέω «επιτέλους, υπάρχει μια νέα γενιά που απαιτεί από τις προηγούμενες να κάνουν τελικά αυτό που πρέπει». Ή όταν σκέφτομαι το MeToo ή το κίνημα για την κατάργηση του αποικιακού καθεστώτος στις τέχνες.
Όλα αυτά μου δίνουν ελπίδα. Ζούμε σε ενδιαφέρουσες εποχές που σημαδεύονται όλο και περισσότερο όχι μόνο από τον φόβο της απώλειας αλλά και από την απώλεια του φόβου.
— Ποια είναι η μεγαλύτερη δυσκολία σου ως καλλιτέχνη;
Δεδομένης της θέσης στην οποία βρίσκομαι, είναι πολύ δύσκολο να μιλήσω για αγώνα ή για πάλη. Είμαι ένας πολύ προνομιούχος άνθρωπος και καλλιτέχνης. Ζω και δουλεύω στο Βέλγιο, όπου είμαι μέλος μιας θεατρικής εταιρείας που παίρνει κρατική χρηματοδότηση...
Εδώ, στην Αθήνα, δουλεύω με ένα μεγάλο ίδρυμα, όπως είναι η Στέγη. Όταν σκέφτομαι άλλους καλλιτέχνες εδώ στην Ελλάδα ή τους ανθρώπους που προσκάλεσα να συνεργαστούν μαζί μου στο «Simple as ABC#3: The Wild Hunt», δεν τολμώ να χρησιμοποιήσω τη λέξη «αγώνας».
Φυσικά, υπάρχουν ερωτήσεις και παράδοξα που αντιμετωπίζω κάθε μέρα. Όπως προανέφερα, δεν είναι εύκολο να αντιμετωπίσω τη δική μου θέση εξουσίας μέσα στη δουλειά μου.
Πώς να μοιραστώ τον ίδιο χώρο με ανθρώπους των οποίων τις ιδέες δεν καταλαβαίνω απαραίτητα ή δεν εγκρίνω; Πώς να δημιουργήσω και να διατηρήσω κάποια στάνταρ δικαιοσύνης, όταν υπάρχει αυτή η ανισότητα που είναι πάντα παρούσα σε αυτό το πρότζεκτ, πάντα παρούσα ακόμα και σε αυτό το δωμάτιο... Πώς να είμαι ανοιχτός και διαφανής γι' αυτά τα πράγματα με όλους όσοι δουλεύουν μαζί μου; Δεν το βλέπω ως αγώνα αλλά περισσότερο ως μια διαρκή αμφισβήτηση.
Info
Thomas Bellinck - Το άγριο κυνήγι
Fast Forward Festival 6
12-15/5
Στέγη Ιδρύματος Ωνάση
Είσοδος: 5-7 €
Περισσότερες πληροφορίες στο onassis.org
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO
ΤΟ ΑΡΘΡΟ ΑΥΤΟ ΔΗΜΟΣΙΕΥΤΗΚΕ ΓΙΑ ΠΡΩΤΗ ΦΟΡΑ ΣΤΙΣ 19.4.2019
