Στο Πεδίον του Άρεως, πίσω από το Θέατρο Άλσος και ακριβώς απέναντι από το μεγάλο σιντριβάνι του πάρκου, το βλέμμα των περαστικών στρέφεται αυτόματα προς μια τεράστια οθόνη οπού εναλλάσσονται αμέτρητα πρόσωπα ανθρώπων, γυναικών και ανδρών, ανεξαρτήτου εθνικότητας.
Η εγκατάσταση ανήκει στο πλαίσιο της μεγάλης έκθεσης «You and Artificial Intelligence» της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση που πραγματοποιείται στη συγκεκριμένη τοποθεσία, με την επιμέλεια της Ειρήνης Μιρένας Παπαδημητρίου. Oνομάζεται «It’s not YOU, it’s me!», δηλαδή «Δεν είσαι ΕΣΥ, είμαι εγώ!», και την υπογράφει ο Ιλάν Μανουάχ υπό την επιμέλεια του José Luis De Vicente, ενός από τους καλλιτεχνικούς διευθυντές του Sónar Festival της Βαρκελώνης και ερευνητή στον τομέα της τεχνολογικής ανάπτυξης και στον τρόπο που επηρεάζει το κοινωνικοπολιτικό περιβάλλον.
Το «It’s not YOU, it’s me!» είναι ένα διαδραστικό και συλλογικό έργο που αναζητά τη συμμετοχή του θεατή. Μας καλεί να κάνουμε κατάληψη του hashtag #Greece2021, του ίδιου που χρησιμοποιήθηκε στη μιντιακή καμπάνια για τον εορτασμό των 200 χρόνων της σύγχρονης Ελλάδας, ανεβάζοντας μια selfie που θα ανιχνευθεί από έναν αλγόριθμο και θα μεταφερθεί στην οθόνη της βιντεοεγκατάστασης.
Κατά τη διάρκεια μιας βόλτας μας στο πάρκο, ρωτώ τον José Luis De Vicente ποια είναι η ιδέα που κρύβεται πίσω από το πρότζεκτ. «Είναι ένα συλλογικό πορτρέτο, μια κατανεμημένη απεικόνιση του ελληνικού λαού και της ταυτότητάς του, ενός σύγχρονου δήμου, φωτογραφημένου από τους ίδιους τους κατοίκους της Ελλάδας» μου εξηγεί. «Και συμβαίνει μέσα σε ένα καλοκαίρι που είναι καθοριστικό και ιστορικό για ποικίλους λόγους. Είναι το δεύτερο –και ελπίζουμε το τελευταίο– καλοκαίρι της πανδημίας, όπου οι συλλογικές δράσεις και οι εορταστικές συναθροίσεις σε δημόσιο χώρο θα είναι πάλι εφικτές.
Δεν είναι τυχαίο που το έργο θα τοποθετηθεί σε ένα δημόσιο πάρκο, έναν χώρο συγκέντρωσης ο οποίος πάντοτε αντιμετωπιζόταν με κάποια δυσπιστία και απόσταση από την ελληνική αστική κουλτούρα, αλλά που έχει επανεκτιμηθεί κατά την διάρκεια των ημερών του lockdown. Και φυσικά είναι το καλοκαίρι της επετείου των 200 χρόνων της ελληνικής επανάστασης, όπου γιορτάζεται η έννοια της σύγχρονης ελληνικότητας. Πέρα από αυτά, το πρότζεκτ κυρίως προσπαθεί να θέσει το ερώτημα τι σημαίνει πορτρέτο και τι σημαίνει εθνική ταυτότητα σήμερα.
Μερικά από τα πρόσωπα που θα δει κανείς σε αυτό το συλλογικό πορτρέτο, που είναι φτιαγμένο από πρόσωπα που μεταμορφώνονται συνεχώς, ανήκουν σε κάτοικους της Ελλάδας. Άλλα είναι αληθινές φωτογραφίες αληθινών ανθρώπων –όχι που ζουν στην Ελλάδα απαραίτητα– που έχουν παρθεί από διαφορετικά σετ δεδομένων κατηγοριοποίησης προσώπων και δεν ανήκουν σε άτομα που έχουν συμμετάσχει εθελούσια στη δημιουργία του πορτρέτου. Τέλος, κάποια πρόσωπα έχουν δημιουργηθεί τεχνητά και δεν ανήκουν σε κανέναν αληθινό άνθρωπο.
Από τη μια, το πορτρέτο που σήμερα ονομάζουμε selfie έχει γίνει ένα συμβολικό νόμισμα και μια μορφή αυτοεκμετάλευσης. Όταν ανεβάζουμε selfie στα κοινωνικά δίκτυα, δεν το κάνουμε ανιδιοτελώς και με αθώο τρόπο, περιμένουμε να πάρουμε κάτι πίσω: είτε επιβεβαίωση, είτε κοινωνικό κεφάλαιο ή αναγνώριση και ευκαιρίες σε διάφορες μορφές.
Τη σημερινή εποχή, όμως, το πορτρέτο μας επαναπροσδιορίζεται από αλγόριθμους μηχανικής μάθησης, ανίχνευσης και ταυτοποίησης προσώπου, αλλά και από deepfakes. Τα πρόσωπά μας σήμερα ταυτοποιούνται, κατηγοριοποιούνται, αγοράζονται και πουλιούνται από εφαρμογές διαφόρων ειδών όπου μετατρέπονται σε μαζικά σετ δεδομένων εκμάθησης, ειδικά όσον αφορά τον αναπτυσσόμενο τομέα της τεχνητής νοημοσύνης.
Σήμερα, για πρώτη φορά στην ιστορία της φωτογραφικής εικόνας, είναι σχεδόν απίθανο να κοιτάζεις την εικόνα ενός προσώπου και να μπορείς να διακρίνεις αν αυτό το πρόσωπο αντιστοιχεί στην πραγματικότητα, δηλαδή σε ένα υπαρκτό πρόσωπο ή αν είναι μια ψηφιακή αναπαράσταση.
Μερικά από τα πρόσωπα που θα δει κανείς σε αυτό το συλλογικό πορτρέτο, που είναι φτιαγμένο από πρόσωπα που μεταμορφώνονται συνεχώς, ανήκουν σε κάτοικους της Ελλάδας. Άλλα είναι αληθινές φωτογραφίες αληθινών ανθρώπων –όχι που ζουν στην Ελλάδα απαραίτητα– που έχουν παρθεί από διαφορετικά σετ δεδομένων κατηγοριοποίησης προσώπων και δεν ανήκουν σε άτομα που έχουν συμμετάσχει εθελούσια στη δημιουργία του πορτρέτου. Τέλος, κάποια πρόσωπα έχουν δημιουργηθεί τεχνητά και δεν ανήκουν σε κανέναν αληθινό άνθρωπο. Επιπλέον, κάθε απεικόνιση μιας εθνικής ταυτότητας σήμερα είναι ένα αποτυχημένο πρότζεκτ και μια παραπλανητική απλοποίηση ενός περίπλοκου συνόλου από διενέξεις και δεσμούς που συνυπάρχουν σε κάθε δήμο.
— Πώς λειτουργεί αυτό το συλλογικό πορτρέτο σε σχέση με τα 200 χρόνια της εθνικής επετείου;
Για τον Ιλάν ήταν πολύ σημαντικό να τονίσουμε στο έργο πως η εθνική επέτειος, όπως κάθε άλλο εθνικιστικό τελετουργικό αυτοεπιβεβαίωσης, χρειάζεται να αντιμετωπίζεται με καχυποψία και να αμφισβητείται, επομένως, η συντηρητική ιδεολογική ατζέντα της. Ειδικά όσον αφορά την Ευρωπαϊκή Ένωση των απαρχών του 21ου αιώνα που είναι εντελώς ταγμένη στο πρότζεκτ «Φρούριο Ευρώπη» των ισχυρών συνόρων και μιας αυστηρής αντίληψης για το ποιος μπορεί να θεωρείται κάτοικος της Ευρώπης και ποιος όχι.
Άπειρες παραβάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων γίνονται μέσα στην ΕΕ καθημερινά. Έτσι, η εισαγωγή μέσα στο hashtag #Greece2021 όχι μόνο ψεύτικων πορτρέτων αλλά και εικόνων από ψηφιακούς εργάτες του παγκόσμιου Νότου που επιβιώνουν στο περιθώριο της οικονομίας του Διαδικτύου είναι ένας τρόπος να αποσταθεροποιηθούν αντιδραστικές και υπεροπτικές αφηγήσεις για την εθνική ταυτότητα.
— Ποια είναι η σχέση σας με την τεχνητή νοημοσύνη;
Δουλεύοντας ως επιμελητής και ερευνητής, έχω γίνει μάρτυρας των τεχνολογιών της μηχανικής εκμάθησης και της βαθιάς μάθησης την τελευταία πενταετία στις τέχνες και τον επιστημονικό κόσμο. Αυτές οι τεχνολογίες εξελίσσονται ταχύτατα από το 2012 με έναν αρκετά σημαντικό και πολύπλοκο τρόπο. Οι καλλιτέχνες τις έχουν προσεγγίσει σχεδόν από την αρχή, με σκοπό να ανακαλύψουν νέους τρόπους για να παρέμβουν αισθητικά πάνω στη visual art, τη μουσική ή τη λογοτεχνία και κυρίως για να προσφέρουν μια κριτική ανάλυση για τη σύγχρονη εξουσία, ανοίγοντας ταυτόχρονα ένα νέο πεδίο μάχης στην παγκόσμια γεωπολιτική.
Είχα την τύχη να δουλέψω με αρκετούς καλλιτέχνες τα τελευταία χρόνια, που καταπιάνονταν με τις διαφορετικές διαστάσεις της τεχνητής νοημοσύνης, από τον Τούρκο Memo Akten που εξερευνά τις πιο ονειρικές, σχεδόν σουρεαλιστικές πλευρές της ψηφιακής γλώσσας μέχρι την Αμερικανίδα συνθέτρια και παραγωγό Holly Herndon, μια πρωτοπόρο στη δημιουργία των τεχνητών φωνών στη χορωδιακή μουσική και ηλεκτρονική ποπ.
— Πότε και πού γνωρίσατε τον Ιλάν και πώς σκεφτήκατε την ιδέα; Ήταν μια προσπάθεια από κοινού; Πώς συνεισφέρατε στην υλοποίηση του έργου;
Γνώρισα τον Ιλάν στη Βαρκελώνη, στις αρχές του 2021. Μια κοινή γνωστή και συνεργάτις που έχει δουλέψει και με τους δυο μας, η Ισπανίδα τραγουδίστρια María Arnal, μας έφερε κοντά επειδή υπέθεσε ότι είχαμε πολλά κοινά ενδιαφέροντα. Είχε δίκιο.
Ο Ιλάν μού εξήγησε το πρότζεκτ του και τον βοήθησα να το αναπτύξει στο κομμάτι το οποίο εγκαινιάζουμε την Πέμπτη. Σε μια εικαστική ανάθεση, ειδικά τόσο πολύπλοκη και πολυδιάστατη όπως αυτή, η σχέση καλλιτέχνη και επιμελητή χτίζεται πάντα μέσα από τη συζήτηση. Μέσα σε αυτό τον διάλογο, ο επιμελητής καταλήγει να έχει πολλούς ρόλους: ενός προπονητή, του δικηγόρου του διαβόλου, του πολέμιου, του προβοκάτορα, του ντοκιμαντερίστα, του συντάκτη, ενός ώμου για να κλάψει κανείς, του σωματοφύλακα…
— Ποια ήταν η βασική επιρροή πίσω από το συγκεκριμένο έργο;
Κυρίως μια σειρά από ενδιαφέροντα στοιχεία που θέλαμε να εξερευνήσουμε. Για παράδειγμα, για μένα η τοποθεσία όπου βρίσκεται το έργο στο πάρκο το μετατρέπει σε ένα γλυπτό, έναν μονόλιθο που παρουσιάζει μια πολυδιαστάτη απεικόνιση της ταυτότητας σήμερα. Πώς αυτό το γλυπτό που έχει γίνει από αυτοπορτρέτα συνομιλεί με άλλα γλυπτά στο πάρκο, όπως π.χ. αυτά που απεικονίζουν τους ήρωες της ελληνικής επανάστασης;
Μια άλλη ενδιαφέρουσα ερώτηση για εμάς είχε να κάνει με το γεγονός ότι οι περισσότερες selfies που κοιτάμε υπάρχουν στην κλίμακα μιας φορητής συσκευής που μπορούμε στην κυριολεξία να κρατάμε στο ένα χέρι. Πώς τη διαχειρίζεται η αντίληψή μας όταν μεγεθυνθεί σε μια εξωπραγματική κλίμακα;
— Ποια ήταν η βασικότερη δυσκολία που αντιμετωπίσατε;
Το πρότζεκτ ήταν αρκετά απαιτητικό σε καθαρά τεχνικό επίπεδο, για λόγους που είναι πολύπλοκοι και λίγο βαρετοί να τους εξηγήσω. Ας πούμε, το να παράγεις μια σειρά από 14.000 πορτρέτα ώστε να μορφοποιούνται το ένα πάνω στο άλλο χρειάζεται χρόνο, χρήματα και υπολογιστική δύναμη.
Η μεγαλύτερη δυσκολία, νομίζω, όμως, έχει να κάνει με το γεγονός ότι υπάρχει σε πολλές διαστάσεις ταυτόχρονα. Το δημόσιο γλυπτό στο Πεδίον του Άρεως είναι το πρότζεκτ, αλλά οι εικόνες που βγαίνουν με το hashtag #Greece2021 στο Facebook και στο Instagram είναι κι αυτές μέρος του πρότζεκτ, όπως και η μιντιακή καμπάνια που ζητάει από το κοινό να συνεισφέρει με τις selfies του.
— Οι τελευταίες εξελίξεις στην καλλιτεχνική ενασχόληση με μηχανές και η εστίασή τους σε διαφορετικά περιβάλλοντα αναζωπυρώνουν μια θεωρητική ανάγκη αντιμετώπισης των θεσμικών πρακτικών και υποδομών. Πώς μπορούμε να σκεφτούμε την τεχνητή νοημοσύνη με βάση τo συγκεκριμένο πλαίσιο;
Η θεσμική αναδιάρθρωση και διαφοροποίηση των υποδομών συνέβαινε ήδη στον χώρο του πολιτισμού και των τεχνών. Με τον ίδιο τρόπο, ο mainstream κόσμος της σύγχρονης τέχνης έχει τα τελευταία χρόνια πλησιάσει σταδιακά την αισθητική και τις ανησυχίες του κόσμου της τεχνολογίας. Και οι δύο μοιράζονται σήμερα όλο και περισσότερες μεθοδολογίες, όπως το όραμα των καλλιτεχνών να θεωρούνται ακτιβιστές/ερευνητές που μπορούν μέσα από τη συνεργασία να ενσωματωθούν σε άλλα περιβάλλοντα έρευνας και ακτιβισμού.
Υπό αυτή την έννοια, η έκρηξη του ενδιαφέροντος για την τεχνητή νοημοσύνη έρχεται στην ιδανική χρονική στιγμή. Μπορεί κανείς να τη δει ως το πρώτο ψηφιακό αβανγκάρντ κίνημα που θα εξομοιωθεί με τον σύγχρονο κόσμο της τέχνης σε πραγματικό χρόνο, καθώς ξετυλίγεται.
Με έναν τρόπο, αυτό έχει ήδη συμβεί, με την επιτυχία καλλιτεχνών όπως ο Ian Cheng ή το ενδιαφέρον της καλλιτεχνικής αγοράς για το έργο ανθρώπων όπως ο Mario Klingemann, ή το θέαμα καλλιτεχνών όπως ο Refik Anadol. Η εγκατάστασή μας, που προκύπτει από τις συζητήσεις μου με τον Ilan, ασχολείται με την τεχνητή νοημοσύνη όχι σαν μια ευκαιρία δημιουργίας ενός συναρπαστικού περιβάλλοντος όπως ο λευκός κύβος, αλλά σαν ένα απλό εργαλείο που έχει την ικανότητα να υποβάλλει δυσάρεστες ερωτήσεις. Μπορούμε να ιδιοποιηθούμε το hashtag μιας καμπάνιας; Μπορούμε να γενικεύσουμε μια πλασματική εθνική ταυτότητα; Μπορούν οι ψηφιακές μας ανθρωπιστικές ιδιότητες να θεωρηθούν κερδοσκοπικά, απίθανα ή απλά πλαστά όντα;
— Πώς θεωρείτε ότι θα το αντιληφθεί ο θεατής;
Ελπίζουμε ότι οι θεατές θα δουν την τεράστια οθόνη που δείχνει πρόσωπα στο πάρκο και θα καταλάβουν ότι αυτά αποτελούν μόνο την κορυφή του παγόβουνου πολιτικών, τεχνολογικών προβληματισμών καθώς και των ζητημάτων της ταυτότητας. Είναι μια πολύ μεγάλη και φανταχτερή κορυφή ενός παγόβουνου αλλά χρειάζεται μόνο να φανταστείς τη διάσταση και τη μάζα των προβλημάτων και των συγκρούσεων που κρύβονται από κάτω!
You and AI
Πεδίον του Άρεως
24/6-18/7
Με ελεύθερη είσοδο.
Μια παραγωγή της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση
σχόλια