Αυτά ζωγράφιζε
ως τις αρχές καλοκαιριού του 1914
φθινόπωρο του ίδιου χρόνου
σκοτώθηκε στο μέτωπο
Το μουσείο
Πλησιάζοντας στη Βέρνη, παρά την παγωμένη ατμόσφαιρα και λίγο παλιωμένο χιόνι στις άκρες του δρόμου, ο ήλιος λάμπει. Ελβετικός ήλιος, αλλά ήλιος.
Οι αφίσες των πολιτικών σε διάφορα σημεία του δρόμου υπενθυμίζουν τις εκλογές που γίνονται σε λίγες βδομάδες. Ο προεκλογικός πυρετός είναι διάχυτος διότι οι εκλογές είναι παντού εκλογές (όπως ο ήλιος είναι παντού ήλιος).
Το Zentrum Paul Klee, δημιουργία του Ρέντζο Πιάνο, δεν είναι τίποτα λιγότερο από αυτό που θα περίμενε κανείς από τον σταρ αρχιτέκτονα των μουσείων και των πολιτιστικών κέντρων. Προσωπικά, πάντως, δεν είχα ιδέα οπότε η αναστάτωση μόλις είδα το μουσείο ήταν αυθεντική και χωρίς καμιά προσχηματισμένη ιδέα (σπάνιο, άρα ανεκτίμητο συναίσθημα τη σήμερον ημέρα).
Αποτελείται από τρία καμπυλόσχημα κτίρια από γυαλί και ατσάλι στη μέση ενός τοπίου με μικρές πράσινες κοιλάδες (βρισκόμαστε στα περίχωρα της πόλης με τις Άλπεις μακριά στον ορίζοντα). Το συγκρότημα συνολικά μοιάζει με ένα παράξενο διαστημικό όγκο που κυματίζει με απίθανη χάρη.
Η ηρεμία που επικρατεί δεν είναι μόνο έλλειψη φασαρίας αλλά η σύνδεση της αρχιτεκτονικής με το τοπίο, όταν η ανθρώπινη παρέμβαση επικοινωνεί με όσα την περιβάλλουν.
Ο Πάουλ Κλέε είναι από τους πιο σπουδαίους ζωγράφους του προηγούμενου αιώνα.
Ενώ συνδέθηκε με πολλά πρωτοποριακά κινήματα της εποχής του, δεν μπορείς να πεις ότι ανήκει χαρακτηριστικά στο ένα ή το άλλο ύφος. Αυτή η αδιάκοπη εξέλιξη (χωρίς να είμαι ειδικός) κάνει τον πολύ μεγάλο καλλιτέχνη, αυτό το «αταξινόμητο».
Στη μονογραφική συλλογή του μουσείου ανήκει περίπου 40% των έργων του Κλέε, τα οποία εκτίθενται περιοδικά. Αυτή τη σεζόν παρουσιάζονται έργα από την εποχή του πρώτου παγκοσμίου πολέμου και λίγο πριν, όταν η αβανγκάρντ πήγαινε κι ερχόταν σε όλη την Ευρώπη.
Μόλις ξέσπασε ο πόλεμος, η παρέα των μοντερνιστών ζωγράφων του Γαλάζιου Καβαλάρη διαλύθηκε, ο Καντίνσκι γύρισε στη Μόσχα, ενώ αρκετοί καλλιτέχνες- φίλοι του Κλέε έφευγαν για το μέτωπο. Ο ίδιος, γεννημένος μεν στη Βέρνη της Ελβετίας αλλά Γερμανός πολίτης, έλαβε φύλλο πορείας το 1916.
Ιστορία μέσα στην ιστορία του πολέμου είναι το σύντομο hommage της έκθεσης στον Αουγκούστ Μάκε και στον Φραντς Μαρκ, τους εξπρεσιονιστές φίλους ζωγράφους που σκοτώθηκαν στον πόλεμο πάνω στο άνθος, καθώς λέγεται, της ηλικίας και της καριέρας τους.
Ο Αουγκούστ Μάκε
Ο Μάκε γεννήθηκε στο Μέσεντε της Βόρειας Ρηνανίας-Βεστφαλίας το 1887.
Μόλις τέλειωσε ακαδημαϊκές σπουδές στο Ντίσελντορφ, έπεσε με τα μούτρα στα διάφορα αβανγκάρντ ρεύματα που εκείνη την εποχή έσκαγαν από παντού, στην ομάδα του Γαλάζιου Καβαλάρη βρήκε τη γενιά του και έγινε ο τρίτος της παρέας στο ταξίδι στην Τυνησία μαζί με τον Κλέε και τον Louis Moillet το 1914.
Είναι γνωστό και αναφέρεται σε όλες τις βιογραφίες κλπ. ότι όταν οι τρεις ζωγράφοι βρέθηκαν από το κέντρο της αστικής Ευρώπης στην εξωτική έρημο και την ιερή πόλη της Καϊρουάν, η τεχνοτροπία τους υπέστη δημιουργικό σοκ. («Το χρώμα κι εγώ γίναμε ένα. Είμαι ζωγράφος» είπε ο Κλέε).
Λίγο μετά ο Αουγκούστ άφησε τα πινέλα του και υπηρέτησε στην πρώτη γραμμή του μετώπου. Παρά το τρομακτική κατάσταση, στα γράμματά του μιλάει με ενθουσιασμό για τη νίκη που δεν θα αργούσε. Λίγες βδομάδες αργότερα σκοτώθηκε, στις 26 Σεπτεμβρίου 1914, και ήταν μόλις 27 ετών.
Στην ιστορία της ζωγραφικής έμεινε ως ένα μεγάλο ταλέντο, ένας πρωτοπόρος της μοντέρνας τέχνης που με έντονα χρώματα και αφαιρετικές γραμμές αλά γαλλικά ζωγράφισε το βαρύ, περίπλοκο γερμανικό εξπρεσιονιστικό συναίσθημα. Αλλά, επίσης, και σαν ένας πολύ άτυχος νέος.
Ο Φραντς Μαρκ
Η είδηση του θανάτου του συγκλόνισε την καλλιτεχνική παρέα. «O χαμός του Αουγκούστ είναι τρομερός για όλους μας. Νιώθω τόσο μόνος στη Γερμανία. Πού πήγαν όλοι οι φίλοι μου; Δώσ' μου το χέρι σου» έγραψε ο Φραντς Μαρκ στον Κλέε.
Σπουδαίος ζωγράφος και ο ίδιος, ήταν από τα ιδρυτικά μέλη του Γαλάζιου Καβαλάρη πιστεύοντας με όλη τη δημιουργική δύναμη της τέχνης του στην πνευματική αναγέννηση εντός και εκτός ζωγραφικής που δεν θα αργούσε.
Εμφανισιακά καθόλου τυχαίος απ' ό,τι βλέπουμε στο φωτογραφικό πορτρέτο, πρόλαβε στο σύντομο βίο του να παντρευτεί δύο φορές και να φτιάξει μερικούς πολύ ωραίους πίνακες.
Στα έργα του κυριαρχούν αφαιρετικές μορφές αλόγων και άλλων ζώων με πολύ ζωντανά χρώματα (αλλά εδώ -ειδικός δεν είμαι- υπάρχει περισσότερο νεύρο και ζωτικότητα σε σχέση με αυτό το «σκοτωμένο» του γερμανικού εξπρεσιονισμού).
Παρά το σοκ του θανάτου του Αουγκούστ, ο Μαρκ έτρεξε και ο ίδιος να πάρει μέρος στον πόλεμο με πολλή όρεξη. Ο πόλεμος, πίστευε, θα εξάγνιζε την Ευρώπη από τον υλισμό και την αλλοτρίωση.
Καμία σχέση βέβαια, όταν όμως άρχισε να το βλέπει, ήταν ήδη αργά. Επίσης, η τύχη δεν ήταν με το μέρος του. Σκοτώθηκε, πολύ νέος και αυτός, στη μάχη-σφαγείο του Βερντέν, στις 4 Μαρτίου 1916.
Ο Κλέε στον πόλεμο και ένας άλλος φίλος
Όσο για τον Κλέε, όταν κλήθηκε να υπηρετήσει τον γερμανικό στρατό, βρέθηκε, ευτυχώς για τον ίδιο και για την τέχνη, στα μετόπισθεν. Συνέχιζε να ζωγραφίζει πολύ και να βρίσκει νέες ιδέες από την αεροπορική βάση, γράμματα, αριθμούς, βέλη και άλλα σύμβολα («όσο πιο τρομαχτικός ο κόσμος, τόσο πιο αφαιρετική η τέχνη»).
Αντίθετα με τους φίλους του, ο Κλέε είχε από την αρχή αρνητική στάση απέναντι στον πόλεμο, όπως θα έκανε κάθε λογικός άνθρωπος αλλά όχι τα «θύματα» του εθνορομαντισμού της εποχής.
Συνειρμικά, ίσως επειδή θα ήθελα πολύ να δω τον Angelus Novus (δεν βρίσκεται όμως στο Ζentrum Paul Klee, μετά από χρόνια διασποράς ανήκει στο Μουσείο του Ισραήλ), ανακαλώ την κριτική για τον πόλεμο του Βάλτερ Μπένγιαμιν, επίσης σύγχρονου και φίλου του Πάουλ Κλέε αλλά και κάτοχου του θρυλικού πίνακα μέχρι το θάνατό του.
Αν και Ρομαντικός και ο ίδιος, ο Μπένγιαμιν αντιτάχτηκε στο θάρρος, τον μεγαλοϊδεατισμό και τα λοιπά «ευγενή» ιδανικά των πολεμιστών του μετώπου βλέποντας τον πόλεμο ως την ύστατη προσπάθεια αισθητικοποίησης της πολιτικής, χωρίς την παραμικρή αλλαγή στις σχέσεις ιδιοκτησίας.
(Ειρήσθω εν παρόδω, κι αυτό δεν είναι πολύ γνωστό, ο Κλέε αμέσως μετά από το τέλος του πολέμου δραστηριοποιήθηκε στην «σοβετική» δημοκρατία του Μονάχου αλλά το εγχείρημα δεν περπάτησε).
Κι επειδή όλα ανάγονται στη μεταφυσική, κατά τον Μπένγιαμιν, «η μεταφυσική του πολέμου αντλεί από τη μεταφυσική της φύσης, οδηγεί όμως τόσο την κοινωνία όσο και τη φύση στην καταστροφή τους. Μάλιστα, η καταστροφή έρχεται ως ένα μεγαλειώδες θέαμα, όπου το θύμα έχει μάθει να απολαμβάνει τον όλεθρό του» (Μπένγιαμιν - Εκλογή εκδ. Στιγμή, φανταστική εισαγωγή και μετάφραση, Σπύρος Δοντάς).
Κάπως έτσι πρέπει να το είδαν ο Μάκε, ο Μαρκ και άλλες καλλιτεχνικές ψυχές παρατώντας πινέλα και καμβάδες για να να γίνουν, κυριολεκτικά και μεταφορικά, ένα με τη φύση. Ενώ λίγα χρόνια νωρίτερα, οι λαοί που μετά αλληλοσκοτώθηκαν, τότε αντάλλαζαν ιδέες και πρωτοπορία και η Ευρώπη, παρά τις ιδεολογικές και κοινωνικές διαφορές, περνούσε μια καλή εποχή ειρήνης και δημιουργίας.
Προς το τέλος της έκθεσης, καθώς βλέπω σε μια βιτρίνα το πηλίκιο και κάποια άλλα εξαρτήματα της στολής του στρατιώτη Κλέε, το συναίσθημα είναι κάπως δυσάρεστο και ο πόλεμος πολύ πιο κοντά.
Αυτά τα πεπαλαιωμένα προσωπικά κειμήλια είναι πάντα λίγο μακάβρια, κι αν είναι πολεμικά, ακόμα χειρότερα. Ώρα να δούμε τους εξωτερικούς χώρους του μουσείου.
«Klee in Wartime»
https://www.zpk.org
